Գուրգէն Մահարի
Սկիզբը՝ նախորդ թիւով
Մայրամուտից յետոյ ասես մոխիր մաղուեց բացատի, անտառի եւ աշխարհի վրայ։ Անտառի կատարին թառեց կիսալուսինը։ Բայկալը մի քանի անգամ պտոյտ գործեց իմ շուրջը, ուշադրութեամբ նայեց կիսալուսնին եւ կանգնեց երկու ոտին՝ լուսնի մնացած կէսը առանց իմ թոյլտվութեան հաֆռելու ակնյայտ ցանկութեամբ։ Լաւ որ ես ժամանակին նկատեցի։
— Բայկա՛լ, չի կարելի, աւելի լաւ է նստիր եւ լսիր…
Հացահատիկների ամբարները շրջափակուած են սրածայր, բարձր տախտակներով։ Մեծ դարպասի վրայ բացուած դռնակով մի քանի չոր վառելափայտ գրկած մտնում եմ իմ թագաւորութիւնը։ Պահականոց վագոնն աւելի ցուրտ է, քան դրսում։ Գոնէ ինձ այդպէս է թւում։ Ինչպէս ամեն օր՝ ես մեծ դժուարութեամբ վառում եմ վառարանը եւ դուրս եմ գալիս ու հերթով մտնում ամբարները։ Ամեն ինչ իր տեղումն է։ Ցուրտ է, ամբարներում կանգնած է հացահատիկների մի տեսակ ցուրտ բուրմունքը։ Ես գրպանս լցնում եմ մի քանի բուռ ցորեն եւ վերադառնում վագոն։ Վառարանը աղմկում է եւ զգալիօրէն կոտրւում է ցուրտը։ Վագոնի աջ ու ձախ կողմերում նստելու, անգամ պառկելու յարմարանք կայ, բայց ես նստում եմ վառարանի առաջ դրուած յարմարաւոր կոճղին եւ եզրերը վեր ծալած թիթեղի վրայ գրպանիս ցորենից աղանձ եմ պատրաստում եւ խրթխրթացնում մեծ ախորժակով։ Վագոնում հիմա կանգնած է խարկած ցորենի տաք բուրմունքը եւ ես ինձ երջանիկ եմ զգում։ Առաջ, երբ ես դեո նորեկ էի, վախով էի զբաղւում այս հոգեշահ գործով, բայց ահա, մի անգամ, կոլտնտեսութեան նախագահ Պիոտր Անդրէյիչն ինձ բռնեց յանցանքի վրայ։
— Ցորե՛ն ես բովում, — չհարցրեց, նշեց միայն փաստը։
— Եթէ չի կարելի, այլեւս չեմ անի, — ասացի ես եւ փորձեցի ժպտալ։
— Կարելի՜ է, երկարացրեց նա, վառարանի վրայ տաքացնելով ձեռքն ու ձեոնոցները, — կարելի է։ Եթէ խօսող կը լինի, ասա ես եմ թոյլատրել։
Յետոյ նա մի քանի հատիկ աղանձ վերցրեց, նետեց բերանը, հագաւ ձեռնոցներն ու գնաց։
Աղանձով զբաղուելը երկու նպատակի է ծառայում. առաջինը՝ ես մասամբ յագեցնում եմ քաղցը եւ յետոյ, որը նոյնպէս կարեւոր է, ժամանակը շուտ է անցնում։ Ինչքան ժամանակ էր անցել, չգիտեմ, վառարանը հանգել էր, ես պատրաստւում էի նորից փայտ աւելացնել, բայց զգացի, որ վագոնում աւելի տաք է, քան կարելի է սպասել։ Փոքրիկ պատուհանից նայեցի դուրս, սառցակալած ապակու հալչող անցքերից ես նկատեցի, որ երկինքը կաթնագունել է եւ խոշոր փաթիլներով ձիւն է գալիս։ Իմ հոգին լցւում է մի խաղաղ, ասես, լուսաւոր անձկութեամբ։ Ես ուզում եմ մի լաւ բան յիշել եւ չգիտես ինչու յիշում եմ անասնաբոյժ Վոլոդեային։ Ես նրան հանդիպեցի կոլխոզի վարչութեան գրասենեակի դռների մօտ. ճիշտ այն րոպէին, երբ ես ուզում էի դուռը բանալ եւ ներս մտնել, դուռը բացուեց եւ երեւաց նա, հաստ, մխացող ծխախոտը շրթունքներից կախուած։ Ես մի կողմ քաշուեցի, ու երբ նա դուրս եկաւ ու դուռը ծածկեց, ես դուրս քաշեցի իմ աջ ձեռնոցից քառածալ թուղթը եւ պարզեցի նրան։ Նա «հըմ» արաւ, վերցրեց թուղթը եւ մեծաքայլ առաջ անցաւ։ Այս մտքերի մէջ էի, երբ լսեցի դարպասի դռնակի խուլ ճռռոցը։ Մէկը ներս մտաւ, զգուշութեամբ ծածկեց դուռը եւ քայլերն ուղղեց դէպի իմ վագոնը։ Թափուող ձեան հոսուն ժանեակի միջից ես այնուամենայնիվ որոշեցի, որ անսպասելի այցելուն ոչ միայն Պիոտր Անդրէյիչը չի, այլեւ կին է։ Վագոնիկի դուռը բացուեց, ու ես լսեցի իմ տանտիրուհու ցած ձայնը։
— Ինչ լաւ է այստեղ, ինչ հաճելի…
Յետոյ նստեց եւ աւելի խուլ ձայնով ասաց.
— Ժուրբինայի մօտ հաւաքուել է մի ամբողջ կուսանոց։ Դառն օղի ենք խմում եւ քաղցր զրուցում, յետոյ երգում, յետոյ լալիս… (Լսուեց թերթի խշխշոց, նա գրպանից ինչ որ բան դուրս քաշեց) քեզ համար խաշած կարտոֆիլ եմ բերել… հաց… կարողացա՞ր նրան տեսնել, Գրիգորեւիչ…
— Տեսա, յանձնեցի, — պատասխանեցի ես, իսկ յետոյ նոյնպէս ցածր ձայնով նկատեցի, — իսկ եթէ մէկը ներս մտնի՞…
— Ես հիմա կը գնամ, այս ձիւն գիշերով ո՞վ կարող է գալ… Եւ վերջապէս ո՞ւմ ինչ գործն է… Ես ոչ ոքի չեմ խանգարում, թող ոչ ոք ինձ չխանգարի… Ինձ մի բարկացնի, թէ չէ կը սկսեմ բարձր ձայնով երգել… Նա ոչինչ չասա՞ց…
— Ասաց՝ «հը՛մ», — պատասխանում եմ ես ինչ որ բան յիշելով։
— Այդպէս, — ասում է նա եւ ձեռնոցներն իրար խփելով ոտքի է կանգնում, — այդպէս… հը՛մ…
Յետոյ կռանում է ինձ վրայ, եւ ես իմ դէմքին զգում եմ օղու տաք բուրմունքը։
— Գնացի… գնամ տեսնեմ ինչ են անում մեր գժերը… ուշ է, շուտով ցրուելու ենք… իսկ դու ընթրիր, Գրիգորեւիչ։
— Շնորհակալութիւն հիւրասիրութեան համար, — ասում եմ ես ոտքի կանգնելով, — բարի գիշեր։
— Բարի գիշեր։
Նա գնաց։ Հիմա ես մենակ եմ եւ մտքերս կարող եմ քշել ուզածս ուղղութեամբ։ Ի՜նչ մեծ բախտ է, որ մարդկային երեւակայութիւնը չի ենթարկւում ոչ մի վերահսկողութեան։ Ահա ես, նստած այս խաւարում, կը մտածեմ ինչ որ ուզեմ եւ ոչ ոք չի կարող բռնանալ իմ մտքերի ազատութեան վրայ։ Հիմա ես մտքով կը թռչեմ Մոսկուա, Երեւան, անգամ Վան, եւ ոչ մի թուրք սահմանապահ չի կարող կանգնել իմ ճանապարհի վրայ։ Ի՜նչ երջանիկ մարդ եմ ես։ Սակայն իմ այս երջանկութիւնը երկար չի տեւում։ Իմ ականջին հասնում է մեծ դարպասի փոքր դռնակի ճռռոցը։ Ես նայում եմ պղտոր ապակուց դուրս եւ այս անգամ տեսնում եմ, որ ներս է մտնում բարձրահասակ մի տղամարդ։ Ես ինձ հետ գրազ եմ զալիս, որ եկողը ոչ այլ ոք է, եթէ ոչ անասնաբոյժ Վոլոդեան, եւ գրազը տանում եմ։ Նա վագոնի դուռը բացեց եւ մի լուցկի չրթացրեց։
— Այստե՞ղ ես, — հարցրեց նա բնական ձայնով։
— Այստեղ եմ, — պատասխանում եմ ես։
Նա խոր շունչ քաշեց։
— Մի բան պիտի խնդրեմ… մի կէս ժամով գնայ գրասենեակդ, այս մասին ոչ ոք չպիտի իմանայ, բացի ինձանից եւ քեզանից…
— Սիրային հանդիպո՞ւմ, — հարցնում եմ ես, — դարձեալ ինձ հետ գրազ գալով, որ՝ այո՛…
— Այո, — պատասխանում է նա, — ուրիշ բան մի մտածի…
Պարզ է։ Այս անգամ ես աւելորդ եմ համարում գրազ գալ, որ նա հանդիպել է Մարիա Ալեքսանդրովնային, իմ երիտասարդ տիրուհուն, եւ նրանք որոշել են այստեղ հանդիպել։ խոստովանում եմ, ինձ պակասեց մերժելու քաջութիւնը։ Ես վերցրի տիրուհուս բերած փաթեթը եւ որոշեցի ընթրել գրասենեակում։
— Ոչ ոքի ոչ մի խօսք, — լսում եմ նորից Վոլոդեայի ձայնը եւ դուրս եմ գալիս։ Ձիւնը շարունակւում է թափուել աւելի արագ եւ մանր փաթիլներով. այս նշանակում է, որ շուտով կը դադարի։ Այս ինչ զարմանալի օր էր, — մտածում եմ ես, — այսօր բոլորը որոշել են ինձ վստահել իրենց գաղտնիքները։ Հե՛տա՛քը՛րքի՛ր է։ Բայց երբ ես դուրս էի գալիս մեծ դարպասի փոքր դռնից, պատահեց աւելի հետաքրքրականը, ես քիթ֊քթի հանդիպեցի իմ տիրուհո՞ւն, ոչ, Դարիա Մատիւշինային։ Լաւ որ գրազ չեկայ ինձ հետ, այլապէս չարաչար կերպով պիտի տարուէի…
— Այնտե՞ղ է Վոլոդեան, — տաք շշունջով հարցրեց նա։
— Այնտեղ է, — պատասխանեցի ես։ Նա՝ ներս, ես՝ դուրս։
Արագ քայլերով ես հասայ մինչեւ գրասենեակ եւ փոխանակ ներս մտնելու, նոյն արագութեամբ վերադարձայ իմ ռեզիդենցիան։ Այս արշաւի եւ յետարշաւի ընթացքում ես ինձ հայհոյեցի իմ գիտցած, անգամ չգիտցած բոլոր հայհոյանքներով։ Ի՞նչ էի մտածում եւ ինչ դուրս եկաւ։ Ի՞նչ պիտի մտածի իմ տիրուհին, եթէ իմանայ, որ ես իմ պահակատեղին դարձրել եմ Դարիայի եւ, որն աւելի սարսափելի է, Վոլոդեայի ժամադրավայրը։ Եւ այդ՝ երբ նոյն օրը, ես իմ ձեռքով, իմ այս կոտրած ձեռքով յանձնել եմ նրա նամակը այս կոլխոզային Դոն Ժուան՝ դոն Վոլոդեային…
Ես առանց երկար֊բարակ մտածելու մօտենում եմ իմ վագոնին, կիսաբացում դուռը եւ ասում.
— Ի՞նչ գործի էք, ազատէք վագոնը, նախագահը գալիս է գրասենեակի կողմից։
Ներսում իրար անցան, եւս մի րոպէ եւ նրանք գնդակի պէս դուրս թռան վագոնից եւ վազելով ձների միջով, իրար հետեւից, նոյն արագութեամբ դուրս եկան մեծ դարպասի փոքր դռնակից ու փախուստ տուին երեւի՝ մէկը աջ, միւսը ձախ։
… Այսպիսի բաներ, Բայկալ, իմ բոլոր ջանքերը ապրելու ինքնամփոփ կեանքով եւ չխառնուելու աշխարհի չար ու բարուն՝ միշտ չէ որ պսակւում են յաջողութեամբ, եւ յաճախ, շատ յաճախ ես յայտնւում եմ դէպքերի կենտրոնում, որոնք միայն ցաւ են պատճառում ինձ ու տեղիք տալիս աւելորդ մտահոգութիւնների։ Ամենամեծ ցաւն այն է, որ իմ երիտասարդ տանտիրուհին հաստատ հաւատացած է, որ այդ Վոլոդեա կոչեցեալը սիրում է իրեն եւ միայն իրեն։ Ես կարող էի վերոյիշեալ դէպքի մասին պատմել նրան եւ հանել մոլորութիւնից, բայց ժամանակի ընթացքում համոզուեցի, որ չպէտք է խառնուել այդ գործին։ Ոչ, չպէտք է խառնուել այդ գործին, այլապէս նա բոլորովին ուրիշ բացատրութիւն կարող է տալ իմ միջամտութեանը։ Եւ իրաւացի կը լինի, կանացի անսխալ բնազդով նա չի կարող չզգալ, որ ես՝ մեղմ ասած՝ փնտրում եմ նրա ներկայութիւնը, ինչ որ անօգ, անամոք բան կայ նրա մէջ, որ ինձ յուզում է եւ ստիպում, որ ես յաճախ մտածեմ նրա մասին։ Թւում է, թէ նա ստեղծուած է պաշտպանելու եւ հովանաւորուելու համար, բայց ահա նա մնացել է զուրկ հովանուց եւ անպաշտպան է։ Եւ ե՛ս, միայն ե՛ս կարող էի նրան հովանաւորել եւ պաշտպանել, օգնել եւ ամոքել, եթէ ինքս չկարօտէի օգնութեան եւ ամոքման, հովանու եւ պաշտպանութեան։
Այսպէս է բանը, Բայկալ։
Վերջին ժամանակները նա աւելի հանդարտաբարոյ է եւ մի տեսակ երազկոտ։ Յաճախ անհետանում է եւ տուն է գալիս գիշերին։ Նման դէպքերում Ֆրոսիա Տրիֆոնովնան իր տեղը չի գտնում, փնթփնթում է, բարկանում տնային իրերի՝ չփակուող վառարանի կափարիչի, վատ կախուած շերեփի, բոլորովին անմեղ, իրենց տեղում հանգիստ նստած բարձերի վրայ։ Նման դէպքերում ես չեմ քնում, սպասում եմ նրա գալուն ու երբ լսում եմ դրսի դռան զգուշաւոր ճռռոցը, վեր եմ կենում եւ անշշուկ բաց եմ անում սենեակի դուռը։ Խաւարում նա փնտրում, գտնում է իմ ձեռքը եւ սեղմում։ Այս նշանակում է՝ շնորհակալութիւն…
Շնորհակալութի՛ւն, շնորհակալութի՛ւն իմ անշնորհակալ ճակատագրին, որ նետեց ինձ այդ հեռաւոր ափերը, ու ես տեսայ ու ճանաչեցի այս երկրամասը, աշխարհագրական քարտէզի վրայ չնշուած այս գիւղը, նրա մարդկանց, որոնք օր֊օրին աւելի մօտ ու հարազատ են թւում ինձ։ Շնորհակալութի՛ւն, որ տրուեց ինձ հնարաւորութիւն աւելի ջերմ սիրով սիրել եւ գնահատել կեանքը, իմանալ մի կտոր հացի եւ մի փշուր ժպիտի գինը։ Շնորհակալութի՛ւն, որ ինձ է վիճակուած ուշ գիշերին բանալ դուռը եւ ներս ընդունել իմ երիտասարդ տիրուհուն, եթէ ես չյայտնուէի այս կողմերում, ո՞վ պիտի նրա վրայ բանար դուռը… Ի հարկէ, իմ տիրուհին չէր մնայ փողոցում, վերջ ի վերջոյ անկողնից կը բարձրանար Տրիֆոնովնան եւ կը բանար դուռը, բայց անկարելի էր, որ գործը վերջանար առանց շանթ ու կայծակի։ Շնորհակալութի՛ւն, շնորհակալութի՛ւն, որ շանթերով ու կայծակներով լեցուն այս աշխարհում ինձ վերապահուեց շանթարգելի շնորհակալ դերը։
Այո՛, վերջին ժամանակները նա աւելի հանդարտաբարոյ է, երազկոտ ու մի տեսակ թափանցիկ։ Մի՞թէ դու չես նկատել, Բայկալ, որ նա շարունակ ժպտում է, ժպտում առանց առիթի։ Ինչ֊որ հաճելի բաներ է յիշում նա երեւի եւ ժպտում է։ Դու չե՞ս գտնում, Բայկալ, որ նրանք տեսնւում են։ Որտե՞ղ, ինչպէ՞ս, այդ չէ կարեւորը, բայց որ տեսնւում են, դա կասկածից դուրս է։ Որպէս գաղտնիք քեզ պիտի հաղորդեմ նաեւ այն, որ մի անգամ, երբ նա շրջանային կենտրոն մեկնեց որոշ գնումներ անելու համար, երեկոյեան վերադարձաւ դատարկ ձեռներով։ Նա գրպանից հանեց եւ ինձ ցոյց տուեց արծաթազօծ մի ծխախոտատուփ, որի վրայ վազում էր մի եղնիկ, իսկ որսորդը հրացանի փողը ուղղել էր փախչող եղնիկի վրայ։ Կասկած չկար, որ գնդակը չի վրիպի։
— Գեղեցիկ է, չէ՞, — հարցրեց նա գրեթէ շշուկով։
— Եղնիկը դատապարտուած է, — ասացի ես առանց պատասխանելու նրա հարցին, ուղիղ նայելով նրա աչքերին։
Նա խուսափեց իմ հայեացքից եւ ասաց կոտրուած.
— Ինձ էլ է այդպէս թւում… Բայց գեղեցիկ է, չէ՞։
— Իհարկէ գեղեցիկ է, — պատասխանեցի ես յակնհայտ չարութեամբ, — եղնիկը կը մեռնի, իսկ որսորդը կը շարունակի ապրել եւ նորանոր եղնիկներ որսալ… սրանից աւելի գեղեցիկ բա՞ն…
Նա կարծես չլսեց իմ խօսքերը, տուփը դրեց գրպանը, դուրս եկաւ տնից եւ վերադարձաւ ուշ գիշերին։
Իսկ յետոյ ի՞նչ պատահեց։ Պատահեց այն, որ մի քանի օր յետոյ, իրիկնադէմին, ըստ իր սովորութեան, հեռուից նետուած քարի նման իմ խրճիթն ընկաւ Դարիան.
— Մի լուցկի վառի… իմը վերջացաւ։
Որ նա ծխող էր, ես գիտէի, գիտէի եւ այն, որ ծխող են նրա ընկերուհիների մեծ մասը, դա սովորական բան է մեզ մօտ. մի՞թէ ընկերուհիներից չէր կարող նա լուցկի վերցնել։
— Ընկերուհիներս Աշպատսկի ճանապարհով տուն գնացին, ասում են՝ նրանց գիւղկոոպն ինչ֊որ չիթ է ստացել, — կարծես գուշակելով իմ մտքերը արդարացաւ նա, — դու մի՛ մտածի, որ խելքս գնում է քեզ համար… լուցկի վառիր։
Եւ նա գրպանից «ըհը» անելով, դուրս քաշեց ծանոթ ծխախոտատուփը։ Որսորդը դեռ կրակում էր։
— Նուէր ես ստացել, — չհարցրի, փաստը միայն արձանագրեցի ես։
— Նուէր եմ ստացել, — հաստատեց նա ծխախոտի ծուխը փչելով դէպի առաստաղը, — նուէր եմ ստացել, յետոյ ի՞նչ…
— Եւ գիտեմ ումից ես ստացել, — առաջ գնացի ես։
— Ես չգիտեմ, գիտես թէ չգիտես, — լրջացաւ նա, — բայց եթէ գիտես, լաւ կանես, լեզուդ քեզ քաշես, հասկացա՞ր…
— Գուցէ թռցրե՞լ ես, — փորփրում եմ ես աւելի բարկացնելու համար նրան։
— Ո՛չ, ո՛չ, ինչ ես ասում, նա նուիրեց ինձ։ Մինչեւ անգամ ասաց, որ այդ տուփը նուէր է ստացել մի կնոջից, որը գժւում է նրա համար…
— Իսկ ի՞նքը։
— Չի սիրում, ասում է՝ զահլէս տանում է։ Ինձ էլ չի սիրում։ Յիմարութիւն, ուրիշ ոչինչ։ Ուրիշ ոչինչ. դէ, ես գնացի. դու ինձ մի նայի այդպէս վախեցած աչքերով, ես քեզ չեմ ուտի։ Եթէ բանի պէտք լինէիր, ես քեզ վաղուց դարձրել էի իմ սեփականութիւնը, ինչ անենք, որ աքսորական ես։ Միշտ այսպէս չի մնայ։ Բայց դէ՝ դու անպէտք մարդ ես, ձի լծել անգամ չգիտես… ինչ որ է, ես գնացի…
Ու գնաց էժանագին ծխախոտի ծուխը թողնելով խրճիթում։
Ի՞նչ ես ասում, Բայկալ, չսկսե՞մ վաղուանից ձի լծել սովորել եւ մի գեղեցիկ օր, ո՛չ, ցուրտ֊ձմռան մի գիշեր…
… Թռչում է ձիւների միջով փղոսկրէ սահնակը, իսկ սահնակին ես լծել եմ հրեղէն մի նժոյգ։ Թռչում է սահնակը, իսկ սահնակը վարում եմ անձամբ ես, թռչում է նժոյգը, իսկ նժոյգը լծել եմ անձամբ ես։ Սահնակում ընկած է ձեռներն ու ոտները կապած Դարիա Մատիւշինան, այդ ես եմ կապկպել նրա ձեռքերն ու ոտքերը եւ դարձրել իմ սեփականութիւնը։ Մտնում ենք ձիւնածածկ անտառը, իսկ նրա խորքում մեզ սպասում է փղոսկրէ դղեակը փղոսկրէ նաժիշտներով, որոնք սպասում են անհամբեր իրենց տիրուհուն։ Սեղանը պատրաստ է։ Սեղանին մի շիշ օղի, մեծ քանակութեամբ հաց եւ մի մեծ կտոր խոզաճարպ։ Ես հետ եմ նայում եւ, ով զարմանք, սահնակում ոչ թէ Դարիան է, այլ իմ երիտասարդ տիրուհին։ Ես կանգնեցնում եմ սահնակը, արձակում նրա կապերը, — այսպէս աւելի լաւ է, ասում է նա, — միեւնոյն է, ես քեզանից բաժանուողը չեմ, ես քեզ հետ կապուած եմ այնպէս, ինչպէս Բայկալն է կապուած քեզ հետ… — Այստեղ ես յիշում եմ իմ Բայկալին, ո՞ւր է Բայկալը, Բայկալը չկայ։
— Բայկա՜լ, Բայկա՜լ, — կանչում եմ ես, — ո՞ւր ես, Բայկա՛լ…
Բայկալը մռմռում է, դունչը դնում ծնկիս ու պոչով ծեծում է հողագնդի այն մասը, որն ընկած է իր պոչի տակ։ Եւ իրաւունք ունի Բայկալը, լուսինը կանգնած է գրեթէ զենիթում, իսկ մենք դեռ չենք ընթրել։
… Խաղաղությո՛ւն, խաղաղությո՛ւն։ Հիմա, Բայկալ, դու քո մտքերի հետ, ես՝ իմ։ Ընթրիքից յետոյ հաճելի է լուռ նստել եւ օգտուել մտքի ազատութիւնից։ Ես հիմա կը գնամ, ո՞ւր կը գնամ, ուր որ ուզեմ, Վա՛ն, Երեւա՛ն, Մադագասկա՛ր, ես հիմա կը մտածեմ, ի՞նչ — ի՛նչ որ ցանկամ, ինչ որ ցանկամ, բառիս բուն իմաստով. կեցցէ՛, թող կեցցէ՛ ազատութիւնը։
Բայկալը դունչն ուղղեց դէպի անտառը, ոտքի կանգնեց ու երեք անգամ միավանկ հաջեց. հա՛ֆ֊հա՛ֆ֊հա՛ֆ։ Անտառամերձ կածանով երկարաստուեր մի մարդ անցաւ ու անհետացաւ։ Չգիտեմ ինչու՝ անասնաբոյժին յիշեցի։ Մինչ այս, մինչ այն, Բայկալը յար եւ նման հաջոցով նետուեց դէպի գիւղից փեթականոց սողացող արահետը։ Արահետի վրայ երեւաց լուսնի լոյսով ողողուած՝ ես հուրի ասեմ, դու փերի ասայ, իսկ եկողը ոչ հուրի էր, ոչ փերի, դա պարզապէս իմ երիտասարդ տիրուհին էր ծաղկաւոր սարաֆանով եւ ամառային թեթեւ, երկարաճիտ կօշիկներով։ Ես նրան երբեք այդքան հմայիչ չէի տեսել, աչքերը շողում էին, ժպտուն շուրթերը թեթեւ դողում, իսկ ինքը ոչ թէ քայլում էր, այլ միջոցի մէջ լողում։
— Լաւ է, չէ՞ Գրիգորեւիչ, երբ հաւատում ես, — հարցրեց նա ինձ առանց բարեւելու, երեւում էր, որ ամբողջ ճանապարհին այդ մասին էր մտածել. յետոյ, առանց սպասելու իմ պատասխանին, տուեց երկրորդ հարցը։
— Ոչ ոք չանցա՞ւ այստեղով։
Ես պատասխանեցի, որ երջանիկ է նա, ով հաւատում է եւ որ այստեղով (ես ցոյց տուի արահետը, որով եկել էր ինքը) ոչ ոք չանցաւ։ Ճիշտ այդ միջոցին անտառից լսուեց բարակ սուլոց, եւ Բայկալը պոչով ծեծեց ինքն իրեն եւ նայեց աչքերիս, — ինչպէ՞ս վարուել, իսկ հաւատաւոր տիրուհիս նայեց սուլոցի կողմը եւ, ասես հիպնոսացուած, կիսաբաց, երազուն հայեացքով գնաց այդ ուղղութեամբ։
… Զարմանալի օ՛ր, օ՛ր զարմանալի. ես արդէն ասացի, որ իմ բոլոր ջանքերը ապրելու ինքնամփոփ կեանքով եւ չխառնուելու աշխարհի չար ու բարուն՝ միշտ չէ որ յաջողւում են, եւ ես շատ անգամ ընկնում եմ խաչաձեւուող դէպքերի կենտրոնում, մի բան, որի կարիքն ամենեւին ես չեմ զգացել եւ որը միայն առիթ է տուել աւելորդ մտահոգութիւնների։ Հիմա ես ոչ մի բանի մասին չեմ ուզում մտածել եւ կարող եմ մինչեւ անգամ մտնել իմ խրճիթը, պառկել թախտին եւ աչքերս փակել, վստահ, որ գոնէ անտառի կողմից ոչ մի չարագործ, երկոտանի թէ չորքոտանի, չի կարող մօտենալ իմ փեթակներին։ Ես ուզում եմ իմ այս նկատառումներին մասնակից դարձնել Բայկալին, բայց նա արդէն զգացել է մենակ մնալու վտանգը եւ ուզում է ինձ զբաղեցնել. այդ նպատակով, նա երկու անգամ թափով անցնում է իմ երկու ոտների արանքով, յետոյ կանգնում է յետեւի ոտներին եւ փոխանակ ինձ նայելու, լուսնի տակ փայլող սեւ դունչը եւ մտահոգ աչքերն ուղղում է գիւղից փեթականոց ձգուող արահետին։ Յետոյ նա արագ, չորս ոտների վրայ վազում է արահետով վար, մի անգամ էլ նայելով աչքերիս, իսկ ես շատ լաւ հասկանում եմ նրան.— քնե՞լ էիր ուզում, ուզում էիր ինձ մենա՞կ թողնել. ես հիմա քեզ համար զբաղմունք կը գտնեմ…
Արահետը ծածկող ծառերի խորքից ես լսում եմ նրա կարճ, բարեկամական հաջոցը, եւ ահա մի մեծ գիւտ արածի պէս երեւում է նա, արահետի վրայ վազելով՝ Դարիա Մատիւշինայի կողքով, քսուելով նրա վառ կանաչ շրջազզեստին։
Ա՛ռ քեզ։
Ես պէտք եղածից աւելի բարձր ձայնով եւ անուն֊ազգանունով, այո՛, անուն֊ազգանունով ողջունում եմ նրա գալուստը։
— Ա՜, Դարիա Մատիւշինա, Դարիա Մատիւշինա, հրամեցէ՜ք, հրամեցէ՜ք, ո՞ր քամին փչեց…
— Նախ՝ մի գոռայ, — ասում է նա ինձ ցած ձայնով եւ արագ֊արագ շնչելով, — յետոյ… ոչ ոք չանցա՞ւ այստեղով…
— Այստեղո՞վ, — հարցնում եմ ես, առանց իջեցնելու ձայնս, — ինչպէ՜ս կարող է ոչ ոք չանցնել այստեղով… ամբողջ աշխարհն է անցնում իմ խրճիթի մօտով, իմ խրճիթի միջով՝ եթէ կ՚ուզէք… այո, աշխարհի կենտրոնը որ ասում են՝ իմ խրճիթն է… Բայց ձեզ ո՞վ է հետաքրքրում։
— Ինձ ոչ ոք չի հետաքրքրում, — պատասխանում է նա ըստ երեւոյթին վարժուելով իմ բարձր ձայնին եւ ինքն էլ բարձրացնելով ձայնը, — այս ուշ գիշերով ո՞վ կարող է գալ այս կողմերը։ Երեւի աչքիս երեւաց։ Յիմարութիւն։ Բայց ահա… քո տանտիրուհին էլ տանը չի…
— Պառա՞ւը, — յօրանջում եմ ես։
— Ինչո՞ւ պառաւը, հէնց երիտասարդը, այդ, այդ…
— Իսկ ինչո՞ւ ես կարծում, թէ տանը չէ…
— Ստուգեցի։ Երբ տեսայ, որ նա այս կողմերն է քարշ տալիս իր երկար ոտները, գնացի, ստուգեցի։ Բոլոր կասկածելիները տանն են, բացի քո տանտիրուհուց։
— Աչքիդ է երեւացել, — ասում եմ ես, — երեւի թուացել է։
— Գուցէ, գուցէ։ Եթէ հաստատ տեսնէի, հէնց նրան կը հետեւէի… Օձի սարի կտրուկ ճանապարհով մի բան մտաւ կեչուտը… նա է՜ր, նա չէ՜ր…
— Աչքիդ է երեւացել, — այս անգամ հաստատապէս եզրափակում եմ ես եւ աւելի համոզիչ յօրանջում։
Հիմա ես եմ ուզում, որ այս Դարիա կոչեցեալը կամ ցածր ձայնով խօսի, կամ ընդհանրապէս չքուի։ Յիսուն քայլի վրայ՝ արդէն գիտեն թէ ով է բարեհաճել հետախուզութեան դուրս գալու այս ուշ գիշերով, իսկ մնացած մանրամասնութիւնները… ես ապրում էի մի անստոյգ երկւութիւնը. մի կողմից ես ուզում էի, որ դիմակազրկուէր այդ կոլխոզային Դոն Ժուանը, դոն Վոլոդեան, իսկ միւս կողմից չէի ուզում, որ այդ պատմութեանը խառնուէր իմ երիտասարդ տիրուհու անունը։ Չէ՛, ես չէի ուզում, որ իմ աչքի առաջ նա զգար, որ խաբուած է, որ զուր է հաւատացել մարդուն եւ ապրէր դառն հիասթափութիւն։ Ես գիտակցում էի, որ կը գայ այդ օրը, անխուսափելի է տիրուհուս սիրոյ, հաւատի եւ յոյսերի փլուզումը, բայց… Միայն թէ ես ներկայ չլինեմ այդ ողբերգութեանը։ Եթէ նրա երջանկութիւնը ժամանակաւոր է, ապա թող երկարաձգուի այդ ժամանակաւորը, վերջ ի վերջոյ այս լուսնի տակ ամենայն ինչ ժամանակաւոր է…
Իսկ Դարիա իրենն է քշում։
— Չկարծես թէ սիրում եմ նրան, ոչ, ինչ մի սիրելու բան է, որ… Բայց եթէ իմանամ, որ ինձ խաբում է… այս դանակը տեսնո՞ւմ ես…
Եւ նա գրպանից հանեց եւ ցոյց տուեց ինձ մի դանակ, որով միայն կարելի էր հաւ մորթել։
— Գնանք խրճիթ, — ընդհատում եմ ես Դարիային, բռնելով նրա ուսը, — այնտեղ աւելի յարմար է, կը նստենք եւ կը խօսենք… Գնանք ներս։
— Դու, ի՞նչ է, ուզում ես ինձ ճանապարհից հանե՞լ… բան չի դուրս գայ։ Մի ուրիշ օր գուցէ յիմարանայի… ուշ գիշեր, լուսին, առանձնութիւն… իսկ հիմա մտածում եմ միայն նրա մասին։ Չկարծես թէ նա ինձ նիւթապէս է շահագրգռել, ոչ, նա ինձ նուիրել է ահա այս ծխախոտատուփը… որսորդը նշան է բռնել եղնիկին եւ ոչ մի կերպ չի կրակում…
Այդ րոպէին էր, որ կրակուեց, կրակուեց անվրէպ. ծուխ չբարձրացաւ, ճիշտ է, կրակոց չլսուեց, դրա փոխարէն իմ ականջին հասաւ այն կողմից ինչ֊որ խուլ աղմո՞ւկ, ոչ, խառնաշփոթութի՞ւն… եւ այդ ե՛ւ որոշ ե՛ւ անորոշ խառնաշփոթի միջից լսուեց տանտիրուհուս տագնապահար կանչը.
— Դա՛ր֊իա՜, օգնի՜ր…
Այնուհետեւ ի՞նչ պատահեց. էական ոչինչ։ — Դարիան նետի նման նետուեց թփուտը, յետոյ… յետոյ լսուեց տղամարդկային ու երկարատեւ, ցաւագին մի հառաչ թէ՞ թառանչ եւ կանացի երկու ստուերներ հալուեցին Աշպատսկ տանող ճանապարհին։ Արագ եւ գործնական։ Նոյնպէս արագ եւ ոչ պակաս գործնական՝ նրանց հետեւից նետուեց Բայկալը եւ վերադարձաւ ոչ թէ գնացած, այլ մեր գիւղի ճանապարհով։ Այստեղից էլ ես հասկացայ, որ երկար ժամանակ է անցել մինչեւ ես կը վճռէի իմ անելիքը՝ անտառամերձ կածանի վրայ երեւաց երկրաստուեր մարդը։ Նա առաջանում էր դժուարութեամբ եւ թւում էր թէ նրա ստվերը կարճացել է։
Յետոյ, ի՞նչ յետոյ։ Յետոյ լսուեց, որ անասնաբոյժն իր կնոջ եւ եօթ տարեկան տղայի հետ Կանառա է փոխադրուել։ Իր հերթական այցելութիւններից մէկի ժամանակ Գալաւտիֆոն Պետրովիչը ցած ձայնով, համարեա թէ շշուկով հաղորդեց, որ անասնաբոյժի կինը լքել է նրան, վերցրել է երեխային եւ մեկնել Նովոիվանովկա, ծնողների մօտ։ Մի ուրիշ անգամ էլի խօսք բացուեց այդ մասին ինչ֊որ կապակցութեամբ։ Իմ տանտիրուհին հարցրեց, թէ անասնաբոյժը դեռ չի՞ ամուսնացել, որի վրայ Գալավտիֆոնը խնդմնդաց բեղմօրուքի տակ, յետոյ լրջացաւ եւ յայտնեց անհաւատալին, — կանայք խուսափում են անասնաբոյժից։ Իմ տանտիրուհին զարմացաւ, շատ զարմացաւ եւ ի նշան զարմանքի բռունցքով փակեց սեփական շրթունքները։
Ի՞նչ կար զարմանալու, ես այդպէս էլ չհասկացայ, պարզապէս կանայք իմացել են թէ ի՞նչ պտուղ է նա եւ փախչում են նրանից, այդ կոլխոզային Դոն Ժուան, Դոն Վոլոդեայից։ Թող գնայ եւ իմանայ…
Իսկ հիմա, Բայկա՛լ, նստենք ու մտածենք ապագայի մասին, իսկ ապագան միշտ գեղեցիկ է…
Դու չե՞ս գտնում…
1966