Մարգարիտա Մամիկոնի(*) Խաչատրեան
Գրականութիւնը գիտութիւն մը չէ։
Զայն չենք սորվիր, կ’ապրինք։
Յակոբ Օշական
Նիւ Եորքի «Լիպրա. 6» «Թատրոնի, արուեստի եւ մշակոյթի արտադրութիւն» կազմակերպութեան մրցանակին արժանացած եւ «Արմաւ» հրատարակչութեան լոյս ընծայած այս գիրքը նուիրուած է Յակոբ Օշականի գրական հարուստ ժառանգութեան մի պատկառելի մասին՝ դրամատիկական քսանվեց ստեղծագործութիւնների հետաքրքիր ու ինքնատիպ քննութեանը։ Հեղինակը Հրանդ Մարգարեանն է, ում ներկայացնելու համար գրքի կազմի 4-րդ էջում հարկ է եղել գործածել տասներկու բնորոշում-գոյական՝ գիտնական, թատերագիր, բանաստեղծ, թարգմանիչ, թատերագէտ, գրաքննադատ, բեմադրիչ, դերասան, խմբագիր, հռետոր, երգահան, հասարակական գործիչ։
Շատ լաւ իմանալով դրամատիկական սեռի ժանրային առանձնայատկութիւնները, բեմադրական արուեստի ակնյայտ ու թաքնուած բարդութիւնները, դերասանական արուեստի նրբութիւնները, Հրանդ Մարգարեանը յատուկ խնամքով ու նրբանկատութեամբ ներկայացնում է Յակոբ Օշականի այս ստեղծագործութիւնները՝ կատարելով թեմատիկ, կառուցուածքային, հերոսների բնութագրման ու գործողութիւնների ներկայացման իսկապէս հետաքրքիր խմբաւորում-բաժանումներ՝ աչքի առաջ ունենալով համաշխարհային եւ հայ գրականութեան, յատկապէս՝ դրամատուրգիայի պատմական ընթացքն ու ձեռքբերումները։
Հրանդ Մարգարեանն այսպէս է բնորոշում Յակոբ Օշական գրողի «տոհմական ըմբռնումներու» եւ իր ժամանակի փիլիսոփայական ամենահզօր դպրոցի «համերաշխօրէն» համադրումը. «Տասնիններորդ դարու վերջին կէսը արուեստի, հոգեբանութեան եւ փիլիսոփայական տեսութիւններու յեղաշրջման շրջադարձ եղաւ։ Օշական այդ երեք մարզերուն յեղաշրջումները որդեգրող եւ գործադրող հայ գրագէտ-արուեստագէտը հանդիսացաւ: Գրականութեան մօտեցումներէն որդեգրեց իրապաշտ շարժումը, հոգեբանական տեսութիւններէն իւրացուց Ֆրօյտեան բացատրութիւնները եւ իմաստասիրական տեսութիւններէն լիովին որդեգրեց Քիրքըկաարտի գոյապաշտ վարդապետութիւնը: Օշականի թատրերգական գրականութեան մտածելակերպի հիմքը կը կազմէ գոյապաշտութիւնը» (էջ 43-44)։
* * *
Դժուար է յաղթահարել գրքից մի քանի էջ մէջբերելու գայթակղութիւնը, բայց կարծում եմ տասնեօթ խօսուն վերնագրերից ու ենթավերնագրերից մի քանիսի յիշատակումը կը լրացնի իմ բացթողումները՝ «Օշականի թատերախաղերուն թատերական բաժանումները», «Օշական թատերագրի աշխարհը», «Օշականի թատրերգութեան արուեստի հանգանակները», «Համամարդկայինը Օշականի թատերախաղերուն մէջ», «Կինը Օշականի թատերախաղերուն մէջ», « «Մահը» Օշականի թատերախաղերուն մէջ», «Կիրքն ու սեռայինը Օշականի թատերախաղերուն մէջ», «Թուրքին տիպարը Օշականի թատերախաղերուն մէջ», «Օշականի տիպարներուն անունները», իսկ «Վերջաբան»-ի ութ ենթակէտերը եւ «“Իսկութեան” եզրափակումը» (էջ 93-94) Յակոբ Օշական դրամատուրգի վաստակի դիպուկ ու շքեղ բնորոշումներ են։
Յակոբ Օշական գրողի, քննադատի ու մտածողի հեղինակութիւնն այնքան մեծ էր, որ նրա ոչ մի ստեղծագործութիւն, առաւել եւս՝ դրամատիկական երկի բեմադրութիւն աննկատ չէր կարող անցնել։ Հրանդ Մարգարեանը շատ հետաքրքիր մանրամասներ է յիշատակում Օշականի առաջին՝ «Նոր-պսակը» պիեսի բեմադրութիւնից մինչեւ «Օրն օրերուն» վերջին դրամատիկական երկերի բովանդակութեան, բեմադրութեան պատմութեան մասին։
Գրքի 31-32-րդ էջերում աղիւսակներով ներկայացուած են «Օշականի թատերախաղերուն ամբողջական ցանկը»՝ «Հրատարակուած թատերախաղեր», «Անտիպ թատերախաղեր», «Բնագրերը կորսուած թատերախաղեր» բաժանումներով։
Հրանդ Մարգարեանը Յակոբ Օշականի «որդեգրած խորհրդապաշտական մօտեցումը» ներկայացնելու համար քննարկում է նրա վերջին եւ «(Աքլորամարտը)» (նոյն վերնագրով երկու պիեսները տարբերակելու համար երկրորդի վերնագիրն այսպէս է գրում Հրանդ Մարգարեանը) դրամատիկական ստեղծագործութիւնները՝ ընդգծելով Խորհրդային Հայաստանը «գովերգելու» դրամատուրգի ջանքերը եւ դաշնակցական հերոսին «գորովանքով» ներկայացնելը։ «Յայտնի է, որ Օշական որեւէ կուսակցութեան չէ պատկանած։ Խորհրդային Հայաստանը գովերգելով համայնավար չդարձաւ Օշական, ոչ ալ դաշնակցական հերոս մը գովելով դաշնակցական դարձաւ։ Ան մնաց ա՛յն հայը, որ կը հաւատար հայուն, հայկականին եւ հայրենիքին՝ առանց պիտակի եւ գունաւորման։ Իր բանաձեւումով՝ «Օշական ինքը կը հաւատայ, որ իր թատրոնը հարազատ զաւակն է իր արեան» » (էջ 51), — Հրանդ Մարգարեանն այս խորիմաստ ու տարողունակ խօսքով է աւարտում Յակոբ Օշականի աշխարհի վերլուծութիւնը։
Նշելով, որ Յակոբ Օշականը նախապատւութիւնը տալիս էր իր թատերախաղերը կարդալուն ու ոչ թէ բեմադրելուն (էջ 55), գրքի թատերագիր ու հմուտ բեմադրիչ հեղինակը վեց ենթակէտերով մանրամասն վերլուծում է դրամատուրգիական հանրայայտ կանոնները խախտելու Օշականի փորձերը, թատերականի ու թատերակայնութեան նրբերանգները, նրա լեզուն ու ոճը, շեշտում բառերի ընտրութիւնը, նախադասութիւնների ոչ սովորական կառոյցը եւ մտքերի յաջորդականութիւնը։
* * *
Գրքում յատուկ քննութեան նիւթ են Յակոբ Օշականի՝ Վարդանանց, գրերի գիւտին, Սասունցի Դաւթին, Ստեփանոս Սիւնեցուն նուիրուած պատմական դրամաները, որոնցում առանձնակի դեր ունի չափածոյ խօսքը՝ գրուած «գեղեցիկ հայերէնով, առանց այլապէս լեզուական բարդութիւններու, որոնք իրենց ներկայութիւնը կը պարտադրեն արձակագիր Օշականին» (էջ 61-62)։
Մարդուն ներկայացնելու Յակոբ Օշականի փորձերից գրքի 69-րդ էջում ներկայացուած են վճռակի խորութիւն ունեցող մի քանի բնորոշումներ, որոնք խմբաւորել է Հրանդ Մարգարեանը, եւ սիրով ներկայացնում եմ՝
«Դժբախտութիւնը կը սեւցնէ մեր դատումները»։
«Տառապանքը հասկնալու համար պէտք չկայ հիննալու»։
«Ամեն բանի վախճանը կայ եւ ամենէն շատ ու շուտ՝ երջանկութեան»։
«Պզտիկ հոգիներու գործն է հաշիւ կարգադրել, մանաւանդ՝ սնանկներու տետրակէն»։
«Մենք մեղքինն ենք»։
«Յիշատակները նման են գինիի, քանի հիննան, կ’անուշնան, փաստ կը դառնան»։
«Սիրելը առաքինութիւն մըն է ու փաստ մը»։
«Սիրտն ալ իր օրը, իր ժամը ունի»։
«Լացն ու սէրը նոյն բաներն են»։
«Սիրտը խօսելու ժամանակի չի սպասեր»։
«Սէրն ալ, ինչպէս ամեն բան սա աշխարհին, ունի իր տարիքը»։
«Վախը կեանքին յիմարացած պաշտամունքն է։ Կը վախնան անոնք, որոնք կ’ապրին»։
«Փառքը մեր մեղքն է»։
«Մարդոց պատրանքները աւելի ամուր կտաւէ շինուած են ընդհանրապէս, քան իրենց մարմինները»։
«Չպզտիկնալը չի նշանակեր մեծնալ»։
Պակաս հետաքրքիր չեն Յակոբ Օշականի՝ կնոջ եւ մահուան մասին խօսքի թանձրուկները (էջ 72 եւ 74)՝
«Կինը չի ստեղծեր, բայց կ’ընէ աւելին։ Կը կրէ»։
«Միայն ուրացուած կինն է անկանգնելին»։
«Կիները երբ մեղքնան, հեռու չեն սիրելէ»։
«Անպատիւ կնիկը ամենուն լեզուն է»։
«Մէկ է կիներուն հոգին, նոյնիսկ երբ շատ վերն են անոնք ընկերային սանդուխին»։
«Աղջիկները երբ ուզել գիտեն, Աստուծոյ պէս ուժով կը դառնան»։
Եւ՝
«Տրտում էք, տիկի՛ն, մահէն ալ անդին»։
«Բաներ կան, որ անցեալ չեն ըլլար։ Անոնցմէ է մահը»։
«Մահուան մէջ այսքան իջնելէ վե՜րջ։ Ի՜նչ արժէ կեանքը, մանաւանդ՝ իր փոքրութեանց պարունակին»։
«Մեռելները չեն անարգեր»։
* * *
Լաւ եմ հասկանում՝ այս հատուածներից յետոյ դժուար է շարունակել գիրքը ներկայացնելու ջանքերս, բայց պարտաւոր եմ նշել՝ ինքն իր գրականութեան մասին «Մի՛ մոռնաք, որ ինծի համար կեանքին ալիքը էապէս կազմուած է արիւնէ եւ կիրքէ։ Արուեստը սեռականութիւն է» (էջ 78) բնորոշման հեղինակ Յակոբ Օշականը հինգ պիեսներում անդրադարձել է սեռի խնդրին, իսկ նրա պիեսներում հանդէս եկող երեք թուրք հերոսները նման չեն՝ «հազարամեակ մը կարծրացած թուրք» (էջ 79), որ հայերի հետ խօսում է «կաղապարուած նախադասութիւններով» (էջ 79), իսկապէս անմարդկային վայրագութիւններ գործող թուրք եւ գերմանուհու հետ ամուսնացած «բարեացակամ» թուրքը, որ «Հասկցած է հայերուն կրօնքին կառչիլը եւ ձգտումները», եւ ամենակարեւորը՝ «չունի մահուան եւ արեան հոտին ցանկութիւնը։ Տեսակ մը աւելի « մարդ» է նախ, քան թուրք» (էջ 80)։ Յատկապէս այս տեսակի կողքին հազար անգամ գարշելի է տեսնել հայ կոչուող արարածների, «որոնց քծնանքը, մատնութիւնները եւ կեղեքումները աւելի պժգալի են, քան որեւէ թուրքի արարքը» (էջ 80)։
Աւարտեմ այսպէս՝ կարդացէք այս գիրքը, որ ես ըմբոշխնեցի մի քանի ժամում ու մինչեւ այս մի քանի տողերը չյանձնեցի թղթին, չկարողացայ ազատուել նրա հմայքի իշխանութիւնից՝ լաւ հասկանալով հայ գրականութեան իսկապէս մեծին նուիրուած խօսքին գոնէ շատ չզիջող ինչ-որ բան գրելու դժուարութիւնը (եթէ չասեմ՝ անհնարաւորութիւնը)։
Յուսամ՝ գրքի հեղինակի եւ հրատարակչի հետ իմ ընկերութեան տասնեակ տարիները դրա իրաւունքն ինձ տալիս են. ուզում եմ ինքս ինձ համոզել՝ այդ տարիները տալիս են նաեւ սխալուելու իրաւունքը։
Ուզում եմ եւ հաւանաբար ինչ-որ ժամանակ անց գոնէ ինքս ինձ կը համոզեմ, որ չեմ սխալւում։
Ընթերցողն ինքը թող որոշի իր անելիքը…
Երեւան
*) Յօդուածը հրատարակելու դէպքում պնդելու եմ՝ հայրանունս տեղում թողնել. Հայրս եւ Հրանդ Մարգարեանը մտերիմ էին … ու այսօր արդէն քանի՜-քանի՜ ժամ ապրում եմ հօրս կենդանի ներկայութիւնը՝ շնորհիւ այս գրքի ու նրա հեղինակի, ում մասին նա պարզապէս ասում էր՝ Լաւ Մարդ (այդ չափանիշը հօրս համար գերադրականի նշանակութիւն ունէր)։