Յակոբ Չոլաքեան
ԱՓՍՈՍ ԵՂԱՒ
Այն ատեն արեւմտահայերէնի տարածման համար թրքախօսութեան դէմ եղած պայքարէն ոչ պակաս կը հալածուէր նաեւ բարբառախօսութիւնը: Վայ այն աշակերտներուն, որ զբօսանքի պահուն բարբառով խօսէին իրարու հետ կամ բարբառային բառեր գործածէին: Սաստիկ կը պատժուէին: Եւ պատիժը անխուսափելի կ՚ըլլար, որովհետեւ դպրոցականը որքան ալ զգոյշ ըլլար՝ բարբառայինը պիտի գործածէր ակամայ եւ անգիտութեամբ։
Եգիպտոսի Բարեգործականէն քննիչներ այցելած էին մեր դպրոցը: Ալեհեր քննիչ մը դպրոցի պատշգամէն ցոյց տալով դիմացի ծառերէն մէկը՝ կը հարցնէր Յովհաննէսին.
— Ի՞նչ է այդ ծառին անունը:
— Ձիթենի է, պարո՛ն։
— Այդ ծառի՞ն…
— Թթենի է, պարո՛ն։
— Հապա այդ ծառի՞ն…
— Կասլի է, պարո՛ն։
Ու հիւրերը թունդ-թունդ կը ծիծաղէին, որովհետեւ իրենց համար ծառը դափնի էր։
— Հապա ա՛յդ ծառին անո՞ւնը,— կը հարցնէր ցոյց տալով դափնիին վրայ մագլցող որթատունկը։
— Տոլի է, պարո՛ն։
Ու ծիծաղը անզուսպ կը դառնար: Յովհաննէսը կ՚անճրկէր կը մնար, թէ ինչո՛ւ կասլի եւ տոլի բառերուն համար վրան կը խնդան: Յովհաննէսը շատ ճիշդ կ՚ըսէր, բայց չէր գիտեր, որ իր գիտցածը հիւրերը չէին գիտեր:
Ամենէն հետաքրքրականը այն էր, որ դպրոցականները գրական հայերէն խօսելու ճիգով մը բարբառային բառերը հնչիւնափոխելով անոնց կու տային գրական լեզուի կերպարանք: «Երկու չըտտիկ քիշտեցի» (երկու ծիտիկ զարկի) կ՚ըսէր Սագոն, «Տումամիկը գետին քարեցի» (Հոլը գետին նետեցի) կ՚ըսէր Մարտոն, «Փիճին տարակեցայ» (Փիճիին՝ շոճիին վրայ մագլցեցայ) կ՚ըսէր Սիլվան։
Ասով հանդերձ չէինք ազատեր պատիժէ: Մեր ուսուցչուհին վերմակի հաստ դերձան մը կը կապէր մեր վիզին ու կը սպառնար իւրաքանչիւր բառին համար խխունջի պատեան մը անցընել անոր վրայ: Սրբակրօն աշակերտուհի մը անմիջապէս լուր կու տար, թէ «Օրիո՛րդ, Յակոբը քեսապերէն խօսեցաւ»։ Գալոցին վրայ կը բազմապատմուէին խխունջի պատեանները։ Դասարանը կը լեցուէր այս անօրինակ բոժոժներու աղմուկով։ Փաստօրէն, ուսուցչուհին կ՚ըլլար պատժուողը։ Ինչպէ՞ս լռեցնէր։
Ի դէպ, բարբառները կը ճանչնանք տեղի անունով՝ Սուէտիոյ բարբառ, Հաճնոյ բարբառ, Արամոյի բարբառ, բայց Քեսապի պարագային կ՚ըսենք քեսապերէն։ Աւանդազրոյց ալ կայ, թէ երբ Ջրհեղեղէն ետք Սափան լեռան վրայ հանգչած տապանէն դուրս ելաւ Նոյ Նահապետը՝ խօսեցաւ քեսապերէն։ Սափան լեռը Քեսապի Կասիոսն է, եւ ոչ թէ Հայաստանի Սիփանը։
Ո՛չ աւել, ո՛չ պակաս։
Բարբառը կը հալածուէր ոչ միայն դպրոցէն ներս: Տան մէջ բարբառախօսութիւնը չէր քաջալերուեր:
Կիւլէն քոյրս ու ես կիրակի իրիկուն մը Քեսապ հասանք մեր վարձած տունը՝ վաղը դպրոց երթալու համար: Նոյեմբեր ամիսն էր, մեր դիմացի արեւկող լեռան լանջին վայրի նարգիզը բացուեր էր: Ինչ ալ հոտաւէտ կ՚ըլլայ: Մեծ փունջ մը կազմած էինք։ Մեր տարեց երկու դրացուհիները յայտնապէս անկէ բաժին ակնկալելու յոյսով՝ հարցուցին, թէ ի՜նչ աղուոր ծաղիկ բերեր էք Գարատուրանէն. հոտը ամբողջ աշխարհը առաւ:
— Պըրրը նէրճէս է,— պոռացի ես:
Ու երկու քոյրերը անզուսպ քահ-քահ մը փրցուցին «պըրրը նէրճէս, պըրրը նէրճէս» կրկնելով:
Քոյրս շատ բարկացած էր, ելաւ փունջը զետեղեց ծաղկամանին մէջ ու դրաւ երկու քրոջ տան դռան նայող պատուհանին մէջ։
— Տէ, վայելեցէք ձեր վայրի նարգիզը,— ըսաւ:
Հիմա տխուր եմ անշուշտ, որովհետեւ, գիտեմ, Քեսապի մեր դպրոցի բակին մէջ դպրոցականները բարբառ չեն գիտեր, որ բարբառային բառեր գործածեն, իսկ անոնց հայերէնին միահիւսուող օտար բառերուն համար … Ինչ խխունջի պատեան, ինչ բան:
Ափսոս եղաւ։
«էՅՄԸՏԻԼ»ՈՒ (ԱԿՆ ՄՏԱՆԵԼ) ԿԱՄ ԱՉՔՈՎ ՏԱԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
Բոլորը կը հաւատային չար աչքին։
— Չար աչքէ հեռու պահէ,— կը մաղթէին իրարու։
— Չար աչք է, — կ՚ըսէին որեւէ ձախողութեան պարագային։
— Մախխէրը եաշգը, չուօր աշգ կունա (մոխիրը աչքին, չար աչք ունի),— կ՚ըսէին ոմանց համար։
Յատկապէս կը վախնային կապոյտ աչքերէն։ Կապոյտ հլուններ կ՚ամրացնէին մանկան լամբակին, օրօրոցին, նոյնիսկ եզան եղջիւրին։ Դրան բարաւորին վրայ ժանգոտ պայտ մըն ալ կը գամէին, որ չար աչքերը գետնին տակ անցընէ։ Խաչի չարխափան ուժին ալ կը հաւատային։
Այդպէս կը հաւատային։
Օր մը Լուսին քոյրիկս յանկարծակի հիւանդացաւ, բարձր ջերմութիւն ունեցաւ։ Մայրս, մանուկը գրկած, բակին մէջ օրօր կ՚ընէր, բայց քոյրս չէր լռեր։
Սառիկ աղբրկինը մանկան լացը լսելով հասաւ մեր բակը։
— Կնի՛կ,— ըսաւ,— ո՞վ մտաւ ձեր բակը, ո՞վ սիրեց մանուկը։
Պէյրութէն գիւղը օդափոխութեան եկած վերի դրացուհին մտեր էր մեր բակը, սիրեր ու գովեր էր իմ սիրասուն քոյրիկը։
— Մախխարը եաշգը,— ըսաւ,— այմըտուօծ իզչուճօգը (Մոխիրը աչքին, այմտած է պզտիկը)։
Պէյրութցի դրացուհին լուացքը փռեր էր բակը։ Սառիկ աղբրկինը վազեց, կնոջ գիշերանոցի քղանցքէն ժանեակը քաշել պատռելով բերաւ, խեշերանքներուն վրայ դրաւ, վառեց ու փոքրիկը ծուխին մէջ պտտցուց քանի մը անգամ։
Քոյրիկս լռեց ու մուշ-մուշ քնացաւ մօրս գիրկին մէջ։
Այմտողի հռչակ ունէր նաեւ Պապին։
Գարատաշի խաչմերուկին կը սպասէինք, որ Քէօրքիւնէի, Էքիզօլուքի եւ Պաղճաղազի դպրոցականններն ալ միանան մեզի ու միասին իջնէինք Գալայէն վար, ուրկէ Քեսապը ափի մէջ եղածին պէս կ՚երեւի։ Մաղարիկ կոչուող անկիւնին վրայ կ՚երեւէր նաեւ վարէն եկող Պապին իր կարմրուկ կովուն հետ։ Մաղարիկի անկիւնէն սեպ կածանով կը բարձրանար վեր՝ դէպի Խարմանճոյի իրենց արտերը՝ կովը արածելու համար։ Չար աչքի զոհ չերթալու համար՝ վախով մը «Բարիլոյս, Պապուկ» կը կանչէինք վարէն։ Մեր բարիլոյսին կը պատասխանէր առանց մեզի նայելու։
Կը վախնայինք «Պապի» ըսելու՝ գիտնալով որ ան պիտակ անուն մըն էր՝ չես գիտեր ուրկէ՛ եկած։ Պատշգամը նստած գիրք կարդալը տեսած էինք։ Ինք արտ ու պաղչէ սիրող մարդ էր։ Անունն ալ, թերեւս, Խրիմեանի «Պապիկ ու Թոռնիկ»էն կու գար։ Յարգուած մարդ մը ըլլալու էր։ Գիւղին մէջ իր խորհուրդները կշիռ ունէին։ Գիւղամիջեան վէճերու ժամանակ իր միջնորդութեան կը դիմէին։ Այդպէս կը պատմէին։
Բայց զարմանալի բաներ ալ կը պատմէին անոր մասին, անոր աչքի զօրութեան մասին։ Կ՚ըսէին, թէ օր մը Քեսապի Գրադարանին առջեւ ճեմող խումբ մը երիտասարդներ կը նկատեն, որ ցլիկ մը կ’արածի Գրադարանի ետեւի լեռան բարձունքին, քարափին վրայ։ Մէկը դառնալով Պապիին կ’ըսէ «Բեր զինք վար, գլորէ քարափէն վար, լաւ քէֆ մը կ’ընենք»։ «Բայց տիրոջ կը վճարէք» պայման կը դնէ Պապին։ Կը համաձայնին։ Պապին շեշտակի կը նայի ցլիկին, որ ահա կը սայթաքի ու լեռան գագաթէն կ’իյնայ Գրադարանին ետեւ։ Տէրը կը կանչեն, միսը ամբողջութեամբ կը գնեն ու քէֆը կ’ընեն։
Ինք ալ գիտէ եղեր, որ անկախ իրմէ՝ իր աչքերը կրնան վնասել որեւէ բանի, ոեւէ մէկուն, ատոր համար ալ աչքը միշտ իր պորտին էր՝ թէ՛ քալելու եւ թէ խօսելու պահուն։ Կ’ըսեն, որ անգամ կնոջ երեսին ուղիղ չէր նայեր։ Կը հագնէր սեւ շալվար, որ ետնամասը փոթ-փոթ վար կ’իջնէր ջաղացքարի պէս ծանր, ցաքատը՝ մանգաղաձեւ ծանր յօտիչը, կը դնէր ծոծրակին ու կովուն պոչը բռնած, աչքը իր պորտին՝ կը տանէր արածելու։
Ինչ չարաճճի տղաք էինք. հանելուկ մըն ալ յօրինած էինք անոր մասին.
Ատ ո՞ւվնի, ո՞ւվնի,
Ատ ո՞վ է, ո՞վ է,
Աշգը պուրտէն,
Աչքը պորտին,
Գալօշը վըզզէն,
Ցաքատը վզին,
Ջաղցուօծ քուօրը դըմմէկէն:
Ջաղցի քարը դմակին։
Պատասխանը չգիտցող չկար։ Պապին էր։
ԼՍԵԼՈՒ ԵՒ ԽՕՍԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
Թէեւ մեր գիւղին մէջ երեք դպրոց կար, բայց ես ու քոյրս՝ Կիւլէնը, կը յաճախէինք Քեսապի մէկ դպրոցը՝ քիչ մը աւելի արաբերէն սորվելու պատրուակով։ Մայրս ճարեր էր վարձու տուն մը, ուր կը մնայինք դպրոցական օրերուն, որովհետեւ ամէն օր, ցուրտ ու մութ ամիսներուն, հնարաւոր չէր հինգ-վեց քիլոմեթր ճամբայ կտրել դպրոց հասնելու եւ երեկոյեան նոյն ճամբով տուն վերադառնալու համար: Մութուլոյսին ճամբայ կ՚ելլէինք, իսկ երեկոյեան, կէս ճամբան չկտրած, մութը կը կոխէր: Թոպեկները կ՚ոռնային աջ ու ձախ։
Մենք մօրս պատրաստած պաշարը հաշիւով կը սպառէինք։ Գումար մըն ալ դրած կ՚ըլլար գրպանիս մէջ՝ անով Միսաք պապուկի խանութէն քիլո մը արմաւ կամ տուփ մը հրուշակ գնելու համար։ Հրուշակի կէսն ալ շաբթու վերջ տուն կը տանէինք մեր մանր քոյրերուն իբրեւ բաժին։
Մեզմէ բացի՝ հեռու գիւղերէն՝ Տուզաղաճէն, Վերի եւ Վարի Պաղճաղազներէն ու Գարատուրանէն ուրիշներ ալ կային վարձու տուներու մէջ:
Մուրատ նանար կը կանչէինք իրեն։ Թէ ի՛նչ էր բուն անունը՝ հաւանաբար թոռներն ալ չէին գիտեր։ Այդպէս է մեր կողմերը, կիները կը ճանչցուէին իրենց հայրական մականունի կրճատ ձեւով։ Մուրատ նանարը Վերի Պաղճաղազէն Կարոյին մայրն էր, որ դպրոցական տարեշրջանին իր դպրոցական թոռները առած՝ Քեսապ կը փոխադրուէր, վարձու տան մը մէջ։ Նոյն դպրոցը կը յաճախէինք։
Ժամը 4-ին դպրոցէն կ՚արձակուէինք։ Մութին հետ Քեսապի լամբերը կը վառէին. գիւղին առջեւ դրուած հսկայ շարժիչի հռնդիւնէն գիւղը կը դողար։ Մեր միւս գիւղերուն մէջ տակաւին ելեկտարականութիւն չկար։ Կը հանգստանայինք, դասերը կը պատրաստէինք, կ՚ընթրէինք, ու գիտէինք, որ Մուրատ նանարը հիմա կը սպասէր մեզի։ Քեսապը երկուքի բաժնող խանտակին ձախ կողմը մենք էինք, իսկ Մուրատ նանարենք՝ աջ կողմը։ Մեր ճամբան վերի կամուրջէն կ՚անցնէր։
Կլոր ցածկեկ սեղանը դրուած կ՚ըլլար սենեակին մէջտեղ. ատիկա ճաշասեղան էր, գրասեղան էր ու վերջապէս՝ խաղասեղան։ Մենք՝ 6-8 հոգի, կը բոլորուէինք անոր շուրջ. Մուրատ նանարը խսիրին վրայ նստած կ՚ըլլար, երկու ափերը իրարու վրայ ծունկին դրած ու կը հետեւէր մեզի։ Սեղանին դրուած չիր ու չամիչ կ՚ըլլար, ընկոյզ, բաներ մըն ալ մենք կը տանէինք մօրս թելադրութեամբ։ Ու կը սկսէինք մեր զրոյցն ու խաղերը։ Մէկը հանելուկ մը կ՚ըսէր, միւսը՝ շուտասելուկ մը, ոմանք երեք քար կը խաղային, աղջիկները՝ «խէճ», այսինքն մատներու չորս կամրջակներէն անցնող հինգ քար: Մուրատ Նանարին ներողամիտ ժպիտը, մէկ ծունկէն միւսին գացող ափերը մեզի կը սորվեցնէին չընդմիջել խօսակիցին խօսքը, լաւ լսել, հասկնալ, չպոռալ, աղմուկ չբարձրացնել, չհեգնել։ Մուրատ նանարը իր լռութեամբ մեզ աւելի լաւ կը կառավարէր, քան մեր ուսուցիչները իրենց սաստերով եւ գաւազանի սպառնալից շարժումներով։
Տեղին խօսելու եւ խօսակիցը մտիկ ընելու արուեստը ուրկէ՞ սորված էր Մուրատ նանարը։ Գրել կարդալ ունէ՞ր, թէ ոչ՝ չեմ գիտեր, բայց երեւի շատ լաւ գիտէր, որ փոքրիկները միասին խաղալով խօսիլ կը սորվին, լսել կը սորվին, մտածել կը սորվին:
Դեռ չեմ կրցած հասկնալ, թէ խօսակցելու, զրուցելու արուեստը կրթութեան եւ ուսման հետ ի՛նչ կապ ունի: Շատ անգամ ուսեալը աւելի անկիրթ ու անպատկառ կ՚երեւի: Աստուած իմ, հեռատեսիլէն սփռուող հարցազրոյցներն ու բանավէճերը կը լսես: Կը զարմանաս, ինչո՞ւ մարդիկ ելեր եկեր են հարթակ, հա՞րց մը քննարկելու, կեցուա՞ծք մը արտայայտելու, զիրա՞ր լսելու ու հասկնալու համար, թէ պարզապէս ճւճւալու, ճռճռալու, ոռնալու, կատաղօրէն պոռչտալու, զիրար վիրաւորելու, գռեհկաբանելու եւ հայհոյելու համար։
Մուրատ նանարը գլուխը քիչ մը թեքելով ժամացոյցին կը նայէր։ Սա ըսել է անկողին երթալու ժամը եկաւ, որովհետեւ ժամը 9-ին Քեսապի շարժիչը մէկ երկու անգամ հազալով պիտի լռէր, լամբերը պիտի մարէին ու Քեսապի գռիհները թաղուէին անթափանց մթութեան մէջ։
Աստոած հոգիդ լուսաւորէ, Մուրա՛տ Նանար։
ՏՈ, ԵՍ ՔԵԶՄԷ ԻՆՉՈ՞Վ ՊԱԿԱՍ ԵՄ ՈՐ…
Գիւղը երկուքի բաժնող ձորակին մէկ ափին Մահշէն կ’ապրէր, միւս ափին՝ Կիւզալոն, տունով դրացի չէին համարուեր, բայց պարտէզով դրացի էին։ Ձորակին մէջ Մահշէի խնձորի այգիին տակ Կիւզալոյի այգին էր։
Երկուքն ալ վիճակով լաւ էին։ Շուկայի մէջ խանութ ալ ունէին։ Մահշէն նոյնիսկ պարտէզին վրայ քառորդով աշխատող ունէր։ Արամը աչքի լոյսի պէս կը գուրգուրար պէրունին(1) այգիին վրայ, ինչ է, բերքը շատ ըլլայ, լաւ ըլլայ, իր քառորդին չափը մեծնայ, կնոջ ու ծիտերուն պէտքերուն հասնի։
Այդ տարին ձմեռը չոր կ՚անցնի։ Օրհնած երկինքը կը պահէ անձրեւը ամպի տոպրակներուն մէջ, եւ, ուշ գարնան, երբ ծառերը արդէն ծաղկաթափ էին ու պտղակալած՝ ահագին տոպրակը կը պատռուի Քեսապի վրայ։ Կը թափէ ու կը թափէ։ Ամեն պատի տակէն խենթուկ առուակ մը կ՚ելլէ, կը հոսի ու կ՚իջնէ կ’երթայ կը խառնուի ձորն ի վար թաւալող հեղեղատին։ Այս ինքնաբուխ առուներուն տեղացիք խեւուկ կ՚ըսէին: Ու կը պատահի, որ խեւուկը ճամբայ չգտնէ, կը լճանայ պատերուն տակ, կը ծանրանայ հողին վրայ, ու հողը բեռին տակէն փախչող քուռակի պէս կը սողոսկի, կը սահի զառիթափն ի վար։ Ա՛լ ամեն առաւօտ մարդիկ հեռուն կալուածները դիտելով` կ՚ուզէին գիտնալ, թէ որո՛ւն հողը կը խաղայ։
Արամ, այդ օր, լուսածագին, անձրեւին ու ցեխին մէջ կը հասնի Մահշէի դռան, թէ Պարոնս(1), այգին կը խաղայ, իջեր գացեր է Կիւզալոյին վրայ։
Արամին համար ատիկա աղէտ էր, ինք հողը փորեր էր, մաքրեր, ծառերը խնամեր, սրսկեր էր. բերքն ալ առատ պիտի ըլլար, իսկ հիմա աշխատանքը չէր ափսոսար, տուն տանելիք ի՞նչ կը մնար…
— Եղանակը թող պարզի, կ’երթանք կը նայինք, — կը պատասխանէ Մահշէն։
Եւ երկու տէրերը կու գան կը կանգնին բարձունքին վրայ։ Գիւղի ինքնակոչ հաշտարար Նեւտոնն ալ կու գայ կը կենայ Արամի կողքին։ Մահշէի կալուածէն 25 ծառ իջեր նստեր էին Կիւզալոյի կալուածին վրայ ու թաղեր ամեն բան։ Երկու կողմի տեղանքը այլափոխուած էր, գալ տարուան մէջ հարթեցման ու նոր տնկումի գործ բացուած։
Սակայն ծառերը պարզապէս տեղ փոխեր էին, չորնալու վտանգ չկար։
Մահշէն կ՚ըսէ.
— Այդ ծառերը իմս են։
Կիւզալոն կ՚ըսէ.
— Բայց տեղը իմս է, ծառերն ալ իմս կ՚ըլլան։
— Բերքին կէսը ծառերու տիրոջ, միւս կէս ալ՝ կալուածի տիրոջ,— կ՚ըսէ հաշտարար Նեւտոն։
Կը համաձայնին.
Մահշէն կը նայի Արամին, որ խեղճացած մնացած էր Նեւտոնի կողքին, կ՚ըսէ.
— Իմ բաժին կէսը ես տուի Արամին։
Կիւզալոն խէթ-խէթ կը նայի Մահշէիին ու կ՚ըսէ.
— Տո, դրացի, ես քեզմէ ինչով պակաս եմ որ… ես ալ իմ կէսս տուի Արամին։
1. Պէրուն՝ պարոն, բարբառով կը նշանակէ կալուածատէր, աղա։
Շարունակելի