Արի-Նարեկ Մկրտիչեան
Մեզմէ իւրաքանչիւրը կեանքի իր փորձառութեան վրայ հիմնուելով, կ՚ունենայ մշակոյթի իր անձնական սահմանումը: Ուրեմն, նախքան խօսիլը 21-րդ դարուն հայ մշակոյթին սպասող խոչընդոտներու կամ հնարաւորութիւններու մասին, ուզեցի ճշդել մշակոյթ հասկացողութիւնը:
Մշակոյթը սահմանելու բազմաթիւ փորձեր կան, որոնցմէ ըստ իս, հետաքրքրական է Université de Montréal-էն Dr. Andrée Demers-ի հետեւեալ շարադրումը.
«Մշակոյթ ըսելով կը հասկնանք որոշ չափով կաղապարուած մտածելու, զգալու եւ վարուելու ձեւերու ամբողջութիւն մը` սորվուած ու բաժնուած հասարակութեան մը կողմէ, որ թէ՛ առարկայական եւ թէ՛ խորհրդանշական ձեւով այս հասարակութեան անդամները կը կազմաւորէ որպէս ինքնայատուկ եւ որոշ հաւաքականութիւն մը»:(1)
Այս սահմանումէն կրնանք զտել մշակոյթի հիմնական յատկանիշները, որոնցմով կարելի է պատասխանել այսօր մեր առջեւ դրուած նիւթին:
Մշակոյթի յատկանիշներ.
— différenciation
— continuité
— caractère collectif & social
— adaptation & intégration
— apprentissage & non transmission génétique
— symbolique (2)
Պրոֆ. Demers différenciation յատկանիշը կը բացայայտէ ըսելով. «c’est le baggage acquis au contact des autres»:(3) Ուրեմն, որքան ատեն որ մեզմէ դուրս, ուրիշի հետ յարաբերութիւն կայ, կայ նաեւ մշակոյթ՝ այսինքն ինքզինք դիմացինէն տարբերելու ջանք մը: Եւ այսպէս, քանի որ ոչ-հայութեան հետ շփումը Սփիւռքի փորձառութեան առօրեան կը ներկայացնէ՝ հայ մշակոյթ մը պիտի գոյատեւէ: Հետեւաբար, երբ ինծի հարց կ՚ուղղուի, թէ որպէս երիտասարդ ի՞նչ են մտահոգութիւններս 21-րդ դարու սեմին հայ մշակոյթի մասին, կրնամ ըսել որ ես կասկած չունիմ հայ մշակոյթի գոյատեւման նկատմամբ, սակայն մտահոգ եմ թէ ի՞նչ պիտի ըլլայ այդ մշակոյթի կերպարանքը, այսինքն ի՞նչ ձեւի տակ գոյութիւն պիտի ունենայ հայ մշակոյթը:
Մշակոյթի գոյութեան ձեւերու մասին, Université de Montréal-էն Dr. Guy Lanoue կը ճանչնայ հետեւեալ 2 տարբերակները.
— Pratiques culturelles & comportementales. Լեզուն եւ արժէքներու կազմակերպուած ամբողջութիւնը կը շարունակեն ծառայել որպէս հիմք՝ խումբի մը անդամներուն միջեւ յարաբերութեանց, ինչպէս նաեւ այդ խումբէն դուրս անհատներու եւ հաստատութիւններու հետ ունեցած իրենց կապերուն:
— Pratiques culturelles idéologiques. Մշակութային մի քանի յատկանիշներ պահուած են միայն, որոնք դարձած են պարզապէս անցեալի մշակոյթէն խորհրդանիշեր: Այս պարագային, մշակոյթը կ՚անցնի յիշատակի կարգին»:(4)
Որեւէ պատճառ չեմ տեսներ որ 21-րդ դարուն, Գանատայի մէջ մենք մեր մշակոյթը չկարենանք ապրիլ առաջին ձեւով, որովհետեւ չկայ տեղական ճնշիչ մշակոյթ մը, եւ կառավարութիւնը ժողովուրդի ֆրանսական եւ անգլիական երկուութիւնը կը ջանայ լուծել multi-culturalisme-ի քաղաքականութեամբ:
Հայ մշակոյթի դէմ եւ թեր գործող ազդակներու ուսումնասիրութիւնը շատ լայն նիւթ է. ես կ՚ուզեմ անոնցմէ մի քանի հատին անդրադառնալ միայն եւ սահմանափակել մտածումներս գանատահայ իրականութեան վրայ:
Նախ հայ մշակոյթի ծագումին գլխաւոր խոչընդոտներէն մէկն է arménocentriste մտայնութիւնը: Մեր մշակոյթը ինքն իր վրայ գոցուած պահելով եւ այդ ձեւով փոխանցելով արգելք կ՚ըլլանք անոր զարգացման 21-րդ դարու սեմին՝ երբ mondialisation-ի շարժումը կը տիրէ ամենուրեք: Քաղաքական, տնտեսական եւ մտաւորական սահմանները կը վերցուին, ստեղծելու համար փոխ-յարաբերութեան լայն տարածքներ: Ոչ-հայութեան հետ շփման մէջ մտնելը շահեկան է մեզի համար, այն իմաստով որ, վերջ ի վերջոյ հայրենիք, սէր, զգացում, գիր, գիծ եւ պար՝ ասոնք բոլորն ալ իւրայատուկ չեն հայուն միայն, այլ կը պատկանին մարդկային փորձառութեան: Այս ուղղութեամբ Claude Lévi Strauss կ՚ըսէ թէ որեւէ մշակոյթ որ գոյատեւելու նպատակով ինքն իր վրայ կ՚ամփոփուի, դատապարտուած է ճիշդ հակառակին՝ կորուստի:
Ուրեմն, փոխանակ ghetto-ն յաւերժացնող այլամերժութեամբ աշխատելու, պէտք է մշակենք մեր շրջապատը նկատի առնող ծրագրեր, որոնցմէ առաջինը պիտի ըլլայ բազմամշակութային յարաբերութիւններով պատասխանատու մնայուն յանձնախումբ մը։ Կը վերջացնեմ այս կէտը ընդգծելով որ հայ երիտասարդի պարագային ա՛լ աւելի կարեւոր կը դառնայ ոչ-հայութեան վրայ բացուելու գաղափարը։ Նախ մի մոռնաք որ այսօր հայ երիտասարդը ընդհանրապէս կ՚աճի համալսարանի միջավայրին մէջ, որ արդէն իսկ կը մարմնաւորէ գաղափարներու եւ իրականութիւններու վրայ բացուելու սկզբունքը: Երկրորդ. քանի որ Գանատան ներգաղթի երկիր է, հայ երիտասարդը ո՛չ թէ մէկ, այլ զանազան տարբեր մշակոյթներով ապրող անձերու հետ կը յարաբերի:
Երկրորդ խոչընդոտը որ արգելք կ՚ըլլայ հայ մշակոյթի յառաջացման՝ մեր բացակայութիւնն է արուեստ եւ մշակոյթ գնահատող եւ ապրեցնող հաստատութիւններէն։ Որքան որ ալ ուզենք ժողովրդականացնել մշակոյթը, հիմնական իրականութիւնը կը մնայ որ` անոր գլխաւոր “comsommateur”ները կը պատկանին որոշ դասակարգի մը: Ուրեմն պէտք է մուտք գործել այդ շրջանակներէն ներս. ահաւասիկ մի քանի գաղափարներ.
— Մնայուն կապ, Conseil canadien du patrimoine-ի հետ,
— Ներկայացուցիչի մը անդամակցութիւն Conseil canadien des art-ի եւ Société royale-ի,
— Մոնթրէալի համալսարաններուն հետ գործակցաբար, arménologie-ի ամպիոնի գոյացում,
— Համալսարանական գրադարաններու մէջ, հայկական collection-ներու գոյացում,
— Maitrise-ի կամ Doctorat-ի աստիճանին՝ հայ մշակոյթի առնչութեամբ ուսումնասիրութիւններ ընելու կարողութիւն,
— Հայ մշակոյթի տուն, հայկական թաղերէն դուրս, ինչպէս օրինակ վերջերս Լոնտոնի կեդրոնը բացուեցաւ Maison du Canada-ն:
Երբ այս կապերը կը հաստատենք, առիթը կու տանք որ մեր գանձերը եւս մաս կազմեն patrimoine collectif-ին եւ առիթը կ՚ունենանք մեր աշխատանքներուն տալու որոշ professionalisme:
Յաջորդական տեղաշարժերը մաս կը կազմեն Սփիւռքի կեանքի իրականութեան եւ պէտք է օգտագործուին ո՛չ թէ բախումի համար, այլ որպէս առաւելութիւն՝ ստեղծելու համար dynamique մշակոյթ մը։ Մեր անմիջական շրջապատը անկասկած որ մեր վրան կ՚ազդէ, բայց ասիկա ինքնին դժբախտութիւն մը չէ եւ տեղափոխումները կրնան դրական ազդակ մը ըլլալ՝ այն իմաստով որ հայ մշակոյթը կը դառնայ գանատահայ, լիբանահայ, ֆրանսահայ եւ այլ-հայ մշակոյթներու ամբողջութիւնը եւ ոչ թէ իրարմէ անջատ եւ զիրար հակասող մշակոյթներու տոպրակը։ Սակայն, այս տեղափոխումները կը դառնան ժխտական երեւոյթ, երբ անտեղի կերպով «հայ մշակոյթ» պիտակին տակ կ՚անցնին ո՛չ թէ միայն ոչ-հայ, այլ հակահայ կենցաղներ եւ բարքեր: Հոս է որ intégration եւ assimilation-ի միջեւ տարբերութիւնը մէջտեղ կու գայ:
Չորրորդ կարգին, 21-րդ դարուն հայ մշակոյթի ծաղկման կարեւորագոյն հնարաւորութիւններէն մէկը կարծեմ դեռ չենք կրցած առաւելագոյն ձեւով օգտագործել: Մոնթրէալի մէջ, ամեն օր ու օրական 8 ժամ մօտ 1500 հայ աշակերտներ կը յաճախեն հայկական դպրոց։ Այս աշակերտութեան համար պէտք է գոյացուի ամբողջական հայկականութեան դաստիարակման ծրագիր, անոնց տալու համար arménisme-ը սիրելու եւ սեփականացնելու փափաք: Այս ուղղութեամբ, կարգ մը որոշումներ առաջնահերթ են.
— Նախ ընդունիլ որ ջարդը թէեւ շատ կարեւոր, սակայն միակ որոշիչը չէ մեր ազգային նկարագրին: Հայ մշակոյթը չի սկսիր, չի վերջանար եւ չի սահմանափակուիր անով:
— Երկրորդ, անդրադառնալ որ չենք կրնար 2000 տարուան մշակույթ դասաւանդել. պէտք է զատել հիմնականը եւ մնացածին համար տալ աշակերտին գործիքները եւ ստեղծել փափաքը որ ինքն իրեն պրպտէ:
Վերջապէս, զատորոշել դասական մշակոյթը արդի հայ մշակոյթէն, մէկը արդէն recherche-ի ծիրին կը պատկանի, իսկ միւսը մենք ամեն օր կ՚ապրինք: Անկասկած որ շատ արժէքաւոր հարստութիւններ կը ներկայացնեն 1900-էն առաջ եղած ստեղծագործութիւնները, բայց եթէ չճանչնանք նաեւ հայ abstrait գծագրիչները, jazzman-ները, նորօրեայ գրագէտները, հայ աշակերտին տուած կ՚ըլլանք մշակոյթի անշունչ եւ statique պատկեր մը:
21-րդ դարու ընծայած մեծագոյն առաւելութիւնն է արհեստագիտական միջոցներու բազմացումը։ Արդէն միայն համակարգիչը որքան հետաքրքրական նոր ուղիներ կը բանայ մեզի, որոնք պէտք է գիտնանք օգտագործել: Սակայն չմոռնանք որ internet-ը միջոց մըն է միայն եւ ոչ թէ նպատակ մը: Վերջերս, Université de Montréal-ի մէջ տեղի ունեցաւ «Le paradoxe moderne» անունով կլոր սեղան մը՝ այս նիւթին շուրջ: Ներկաները internet-ի դրութիւնը որակեցին հետեւեալ ձեւով՝ Relation asymétrique, Communication égoiste. այսինքն, internet-ը բնական յարաբերութիւն չի գոյացներ, այլ պարզապէս տեղեկութիւնները մատչելի կը դարձնէ: Քանի որ մշակոյթ հասկացողութիւնը հիմնուած է փոխ-յարաբերութեան վրայ, internet-ը ամենաբոյժ դեղ մը չէ եւ չի կրնար մշակոյթ գոյացնել: Բայց եւ այնպէս կրնայ օգտակար ըլլալ երբ կը մտածենք մշակոյթի դէմ ցցուող կարեւոր այլ խոչընդոտի մը մասին: Այսօր հայ երիտասարդը կ՚ապրի կեանք մը որ կը յատկանշուի մրցակցութեամբ եւ արագ հեւքով. կ՚ուսանի, կ՚աշխատի, պէտք է ըլլայ հայ, պէտք է ըլլայ գանատացի, եւ այս բոլորի պարագային՝ պէտք է որ ըլլայ ո՛չ թէ միայն լաւ, այլ լաւագոյնը: Ուրեմն հայ մշակոյթը հրամցնելու նոր ձեւերը պէտք է յարմարին այս rythme-ին եւ ըլլան մատչելի։
Գիտեմ որ յայտնած գաղափարներս կը կարօտին նիւթական մեծ զոհողութիւններու, գիտեմ նաեւ որ շատ աւելի դժուար է ժողովուրդին աջակցութիւնը ապահովել մշակոյթի պէս abstrait հասկացողութեան մը համար, սակայն յոռետես չեմ։ Մեզի կը մնայ սահմանել` ապագայի հայ մշակոյթը, չմոռնալով որ évolution անպայման չի նշանակեր progrès:
Խօսքս կ՚ուզեմ փակել ընդգծելով Հայաստանի եւ Սփիւռքի միջեւ յարաբերութեան անհրաժեշտութիւնը՝ հայ մշակոյթի ամրապնդման եւ նորոգման գործին մէջ։ Քանի որ Սփիւռք-Հայրենիք կրկնակի իրականութիւնը մնայուն ձեւով մաս կը կազմէ հայ կեանքին, 21–րդ դարուն՝ երկուքը պէտք է նկատուին որպէս հայ մշակոյթի հաւասար երախտաւորներ:
ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ
1, 2, 3. — Demers, A.. Initiation à la sociologie (Sol 1968). Année préparatoire aux études médicales, Université de Montréal, Dép. de sociologie, 1996.
4. — Lanoue G., Introduction à l’anthropologie (Art 1968). Année préparatoire aux études médicales, Université de Montréal, Dép. d’anthropologie, 1995.