Վիգէն Թիւֆէնքճեան
Հայկական լայն իրականութեան մէջ, մշակոյթ բառը ընդհանրապէս կը հասկցուի այլ միջավայրերու կամ հաւաքականութիւններու այդ բառին տուած սահմանումէն որոշ տարբերութեամբ: Մինչ բոլոր ընկերային գիտութիւնները եւ գիտնականները համաձայն են, որ մշակոյթ բառով պէտք է հասկնալ բարդ ամբողջութիւն մը, որ կը ներառէ գիտութիւն, հաւատք, արուեստ, բարոյականութիւն, եւ սովորութիւններ՝ հայկական իրականութեան մէջ, մանաւա՛նդ սփիւռքեան, մշակոյթը այն ոլորտն է ուր կ՚ապրին միայն արուեստի գործերը, նուաճումները, իրենք արուեստագէտներն ու մտաւորականները: Պատճառը, անշուշտ, հայկական սփիւռքին հաւաքական գիտակցութեան եւ մթնոլորտի բացակայութիւնն է, զուրկ պետական միաւորող կառոյցներէ։ Այս իրավիճակին մէջ, մշակոյթը մենք կը նկատենք իբր որոշ բարձրութիւն ապահոված, մակարդակ նուաճած, պատուանդանի վրայ տեղ մը, ուր միայն ստեղծագործական ճիգը եւ զայն ստեղծագործողը իրաւունք ունին կենալու: Մինչդեռ մշակոյթը պէտք չէ անպայմանօրէն հասկնալ մեր առօրեայէն, կեանքի ամենէն պարզ, ամենէն սովորական կամ աննշան կարծուած իրականութիւններէն իբր անջատ եւ անկախ դրսեւորումներու շարք մը։ Բանաստեղծութեան, երաժշտութեան եւ նկարչութեան հետ, մշակոյթը նաեւ կենցաղ է, հաւաքական ապրելակերպ եւ մտայնութիւն, համայնքային հակում, քաղաքական, ընկերային, հոգեբանական մտածողութիւն եւ տարածում գտած միտում: Դանիէլ Վարուժանի, Արամ Խաչատուրեանի, եւ Սերգէյ Փարաճանովի անուններուն հաւասար, մշակոյթը նաեւ մեր կերածն է ու մեր աղօթքը, մեր հայհոյանքներն ու Վարդանիկի կատակները, տեղի ու անտեղի գովաբանութիւններն ու դժգոհանքները, հայկական ժամադրութիւնն ու հանդէսները, մեր ժողովրդային իմաստութիւնն ու ցաւը, հայկական տխրութիւնն ու զգացականութիւնը, մեր երազներն ու իտէալները:
Սփիւռքեան պայմաններուն մէջ, ուր գաղութներու առաջնակարգ խնդիրն ու մտահոգութիւնը մեր գոյատեւումն է իբր հայեր, ուր մեր ինքնութիւնը պահպանելու, մեր շրջապատին մէջ չանհետանալու կամ չձուլուելու, մեր ազգային նկարագրին տարբերութիւնները ընդգծելու մղումները գրեթէ բնազդային են այլեւս, երկար ժամանակ մշակոյթը կը հասկցուէր իբր անցեալէն եկող ժառանգութիւն՝ արուեստի եւ ստեղծագործ ճիգի իրագործումներու կուտակում մը, զորս պէտք էր անխաթար փոխանցել սերունդէ սերունդ: Այդքան միայն: Այս միտումը, իր դրական եւ ժխտական երեսներով, հասկնալի եւ արդարացուցիչ պատճառներ ունի։ Ցեղասպանութիւն ապրած արեւմտահայութեան համար, քաղաքական հետեւանքներէն անդին, այդ ոճիրը` ունէր եւ այսօր ալ տակաւին ունի նաեւ իր հոգեբանական երեսը։ Որեւէ ոճիրէ վերապրող անպայման կը փորձէ մեծաւ մասամբ վերականգնել իր նախա-ոճիրեան կեանքը, նախ սրբել-անհետացնելու համար իր ապրած սարսափը, ապա կասեցնելու համար նաեւ ոճիրին քանդիչ հետեւանքները։ 1915-էն ետք, բնականաբար ուրեմն, իր հայրենական հողերէն վտարանդի հայութեան առաջնահերթ խնդիրը եղաւ իր ամենօրեայ կեանքի վերականգնումէն անմիջապէս ետք, հաւատքի, գաղափարի եւ ուսման կեդրոններ կառուցել, եկեղեցի, ակումբ, եւ վարժարան շինել, որպէսզի նաեւ անհատական վերականգնումէն անդին նաեւ վերականգնուէր հաւաքականը, եւ հայութիւնը ունենար հասարակ յայտարարներ, որով պիտի ապահովուէր իր գոյատեւումը: Ազգային հաւատք, ազգայնական գաղափար, ազգային լեզու. ահա սահմանումի շրջագիծը այն մշակոյթին, որ հայկական սփիւռքը իր տարբեր կազմակերպութիւններով եւ կառոյցներով փորձեց ապահովել 1920-ական թուականներէն սկսեալ, եւ որ տակաւին կը յամենայ մեր մտածողութեան մէջ ալ այսօր:
Այս նշումները թէեւ տակաւին ի զօրու՝ գլխաւորաբար կը վերաբերին 1915-ի ցեղասպանութեան եւ 1920-ի Հայաստանի խորհրդայնացումին յաջորդող Սփիւռքի եօթը տասնամեակներուն: 1991-ին Հայաստանի վերանկախացումով սակայն, հայ ժողովուրդի կեանքին մէջ արմատապէս նոր, էապէս տարբեր երեւոյթներու, նոր կարելիութիւններու եւ հնարաւորութիւններու դէմ յանդիման կը գտնուինք այսօր ազգովին:
[…]
Առաջին հերթին, պէտք է նշել` եօթը խորհրդային տասնամեակներէն ժառանգուած դրական թէ ժխտական ազդեցութիւնները:
Խորհրդայինները, թէկուզ համայնավար գաղափարաբանութիւնը տարածելու առաջադրանքով, ստեղծեցին այն պետական միջոցները, որոնցմով հայկական սովետական հանրապետութիւնը իր մշակոյթը պիտի ունենար։ Այսպէս, անոնք կառուցեցին ժողովրդային գրադարաններ ու մշակութային տուներ, քաջալերեցին, օրինակ, երիտասարդութեան ուսումնատենչութիւնը, ժողովուրդի գրագիտութեան բարձր տոկոսը, անհատ հայուն՝ նոյնիսկ գիւղական տան մէջ բազմերես հետաքրքրութիւն պարզող գրադարանի գոյութիւնը, որուն դարակներու հատորները զարդ չեղան միայն: Հայրենաբնակ միջին հայը իր ընթերցումներուն ճամբով գիտելիքներու տէր, իմացական մակարդակ նուաճելու հակամէտ մարդ էր ու այդպէս է այսօր, թերեւս աւելի քան հայրենիքէն դուրս ապրող միջին հայը։
Երկրորդ, իր հայրենիքին մէջ ապրող, դարերու ընթացքին իր սեփական հողին վրայ կենսագործող ժողովուրդը, նոյնիսկ համայնավար ամբողջատիրական վարչակարգով, առիթը ունէր իր ազգային նկարագրին հարազատ, իր ակունքներուն հաւատարիմ, օտարացնող ազդակներէ համեմատաբար ազատ մշակոյթ ստեղծելու: Այսպէս օրինակ, խորհրդային մեր հայրենիքին մէջ ծնան Մինաս Աւետիսեանի, Պարոյր Սեւակի, Հենրիկ Մալեանի նման երեւոյթներ:
Երրորդ, կարգ մը պարագաներու, հայրենիքը եղաւ միակ վայրը ուր ստեղծագործական աշխատանքը նոր զարգացումներ ապրեցաւ: Օրինակ, հայկական ֆիլմարուեստը.
[…]
Խօսքիս սկիզբը կ՚ըսէի, թէ մանաւանդ սփիւռքեան պայմաններուն մէջ, մշակոյթը միայն իբր անցեալէն եկող ժառանգ համարելու ընդհանուր ունակութիւնը կ՚երեւի յաճախ, եւ թէ խրամատով մը բաժնուած կը մնան մարդկային ամենօրեայ կեանքը եւ ստեղծագործ ճիգին մշակուած արտայայտութիւնը: Նկատի ունենալով որ սփիւռքեան պայմանները չէին տիրեր Հայաստանի մէջ, այդ խրամատը գոյութիւն պէտք չէ ունենար այնտեղ։ Պարագան այդպէս չեղաւ սակայն: Հայրենական խորհրդային տարիներու մշակոյթը եւս ունեցաւ իր երկու աններդաշնակ շերտերը։ Զանոնք կարելի է բնորոշել մօտաւորապէս քաղաքային եւ գիւղական, կամ, նախընտրաբար, պաշտօնական եւ անպաշտօն տարազներով։ Առաջինը` անշուշտ, պետականօրէն հովանաւորուածն ու քաղաքական հաշուարկներուն համապատասխանողն էր, որ պաշտօնական իր հանգամանքով կը վայելէր նաեւ ծաղկելու եւ տարածում գտնելու ամեն միջոց: Միաժամանակ, այս պաշտօնական մշակոյթին յատկանիշ կը հանդիսանային ազգային ակունքներէն հեռացող եւ հեռացնող, օտարացած եւ օտարացնող, շինծու եւ անարմատ ըլլալու հանգամանքները։ Միւս կողմէ, գիւղական կամ անպաշտօն մշակոյթ մը գոյութիւն ունէր, անմշակ եւ անպաճոյճ, արտայայտչական միջոցներէ զուրկ, ինքնագործ ու անկասելի, անտաշ սակայն էապէս հայկական անցեալին ու ներկային համահունչ մշակոյթ մը, որ Հայաստանի մէջ երբեմն ճանչցուեցաւ «սուսան-սմբուլ» ածականով։
Այս երկու մշակոյթներու գոյառումը բնական հետեւանքն էր նաեւ համայնավար վարչակարգի վարած մտաւորական շրջափակումի քաղաքականութեան: Կեդրոնանալով քաղաքային կեդրոններու մշակութային կեանքին վրայ, զայն հունաւորելով ըստ քաղաքական հաշուարկներու, պետութեան Համար շատ ալ կարեւոր չէր այլեւս թէ քաղաքներէն դուրս ինչ կը կատարուէր: Մարդիկն ու մարդոց կեանքերը ձգելով իրենց բախտին, կիրարկելով անտեսումի քաղաքականութիւն մը որ մինչեւ ոչնչացման կը հասնէր, համայնավարներուն շատ ալ փոյթը չէր թէ հայկական մշակոյթ մը կ՚ապրէր թէ ոչ քաղաքներէն դուրս։ Նման վերաբերմունք կը շարունակուի այսօր ալ, այլեւս գէշ սովորութեան մը նման, երբ, օրինակ, Երեւան հրատարակուող օրաթերթերուն մեծ մասը երբեք չի հասնիր գիւղերը։
Երկար յամեցայ թերեւս համայնավար վարչակարգի օրով կիրարկուած մշակութային քաղաքականութեան եւ պարզուած իրավիճակին վրայ, այն նկատումով որ աւելի դիւրաւ հասկնալի պիտի ըլլան այսօրուան վերանորոգուած անկախ Հայաստանի մէջ առկայ դժուարութիւնները, նախորդ վարչակարգի թողած իբր մտայնութիւն եւ հետք։
Ներկայ պայմաններուն մէջ, այսինքն 90-ական թուականներուն, հայրենական հողին վրայ մեր մշակոյթը տուն կու տայ հետեւեալ կարգ մը ոչ-ամբողջական նշումներուն.
Առաջին հերթին, համայնավարութեան կապանքներուն վերացումով, անկախ հանրապետութեան մէջ ստեղծուած է անկախ մշակութային քաղաքականութիւն որդեգրելու հնարաւորութիւնը։ Եթէ նախապէս ուրոյն դիմագծով քաղաքականութեան մը մշակումը անհնարին էր Մոսկուայի դրոշմելիք կարմիր կնիքին պատճառով, այսօր այդ նախապայմանը չքացած է:
Երկրորդ, հայկական երրորդ հանրապետութիւնը նաեւ կ՚ընձեռէ ազատ հաղորդակցութեան կարելիութիւնը։ Արդարեւ, 1991-էն ասդին, այդ տարեթիւը նախորդող տասնամեակներուն բացը գոցելու հաստատամտութեամբ, ամբողջ անցեալի մը բացը արագօրէն կամրջելու խուճապ ծայր տուած է վերջին եօթը տարիներուն: Եւ այս աճապարանքին մէջ, բնականաբար, որակաւորին եւ անարժէքին, բովանդակալիցին եւ մակերեսայինին, հազուագիւտին եւ աժանին միջեւ զանազանութիւն դնելու, զանոնք իրարմէ ջոկելու ժամանակը տեսակ մը լիւքս կը համարուի, ամենէն հասարակ քաղաքացիէն մինչեւ ամենէն ուսեալը: Հետեւաբար, արեւմտեան, յատկապէս ամերիկեան մշակոյթին, զեղխ եւ արտաքնապէս պերճ, ընդհանրապէս բնազդային մակարդակէն վեր չբարձրացող անշնորհքութեան իւրացումը կը շփոթուի իբր արդիականացում, իբր ժամանակին հետ քայլ պահելու գործընթացին մէկ անհրաժեշտ մասնիկը: Ուստի, օտարը արագօրէն կապկելու, դիւրին եւ դիւրամատչելի ձեւով անոր կրկնօրինակը ստեղծելու ճիգը յաճախ կը համարուի մշակութային կեանք:
Երրորդ, կայ Հայաստանի վերանկախացումով յառաջացած տնտեսական նոր իրավիճակը, որ իր հետեւանքներով կը դրոշմէ նաեւ հայկական նոր մշակոյթը: Այս հետեւանքները կը նշմարուին երկու մակարդակներու վրայ. առաջինը՝ անշուշտ, պետական պիւտճէին մէջ մշակութային կեանքի զարգացման եւ մշակութային քաղաքականութեան մը կիրարկումին յատկացուելիք բաժինն է, իսկ երկրորդը ժողովրդային խաւերու տնտեսական խղճալի վիճակը, որուն բարելաւումով միայն, ինչպէս այլ երկիրներու պարագային, կարելի կ՚ըլլար նպաստել մշակութային լիարժէք կեանքի մը յառաջացման՝ պետական միջոցներու անբաւարարութեան պարագային իսկ:
Չորրորդ եւ գերազանցապէս կարեւոր ազդակ կը նկատեմ վերանկախացած Հայաստանի առաջին ղեկավարութիւնը կազմող վերնախաւին հայեացքները ազգային գաղափարախօսութեան վերաբերեալ։ Այս վերջինը «կեղծ կատեգորիա» յայտարարող Հայաստանի բարձրագոյն ղեկավարութիւնը, թէ ներազգային եւ թէ արտաքին ճակատներուն վրայ իր վարած ապազգային քաղաքականութեամբ, եօթը տասնամեակներու պարտադիր լռութենէն ետք, մշակոյթի բնագաւառին մէջ նախապատուութեան կարգով, խորհրդային ժամանակներու ժառանգէն պիտի առանձնացնէր արժանաւորն ու շնորհալին, արդար հատուցում մատուցէր անիրաւուածին, զսպէր շփացուածը, չկրկնէր այդ օրերու սխալները, վստահեցնէր որ Պարոյր Սեւակներու եւ Մինաս Աւետիսեաններու նման ձայները երբեք պիտի չմարին։ Փոխարէնը, պատահեցաւ անսպասելին եւ անընդունելին. գալիք օրերու լաւատես ակնկալիքով ապրող հասարակութիւնը յանկարծ արթնցաւ գէշ երազի մը մէջ, ուր պետական քաղաքականութիւնը սինիք դիտաւորութեամբ մը կը հեռանար ու զինք կը հեռացնէր ազգային իտէալներէն ու երազներէն: Իրերու այս վիճակին մէջ, մշակոյթի բանեցնելիք ազդեցութեան վարպետ հաշուարկումին իբր գործնական դրսեւորում, հովանաւորութիւն սկսան վայելել եւ պետական անգոյ պիւտճէէն յատկացումներ ստանալ hայը իր ինքնութենէն hեռացնող, իր էութենէն պարպող հրատարակութիւններն ու հեռատեսիլի յայտագիրները, զբօսանքի եւ ժամանցի վայրերն ու մրցոյթները, եւլն.:
Երկու խօսքով եթէ ամփոփել ուզենք արեւելահայ hատուածի յետ 1915-եան մշակոյթին կեանքն ու հոլովոյթը, զանոնք պիտի բաժնենք անշուշտ ըստ քաղաքական վարչակարգի՝ համայնավար ժամանակաշրջանը կոչելով սանձուած կարելիութիւններու շրջան, իսկ վերանկախացումէն ասդին տարիները (որոնց համրանքը այնքան քիչ է, որ տակաւին լրիւ գնահատական ընելու առիթը չէ ներկայացած) առժամաբար կոչելով վատնուած կարելիութիւններու շրջան:
Այս բոլորէն ետք ի՞նչ հնարաւորութիւններ եւ կարելիութիւններ կան մեր դիմաց 21-րդ դարու սեմին:
Նախ բնականաբար, կայ ճարտարարուեստականացման եւ թեքնոլոժիի յառաջխաղացքի ճանապարհով հասանելի հարթութեան մը վրայ մշակոյթ ունենալու խնդիրը: Թէեւ որեւէ ընկերութեան մշակութային կեանքը չէ պայմանաւորուած այդ երկուքի առողջ աճով, այսուհանդերձ, պիտի ընդունինք, որ քաղաքակիրթ աշխարհը զանոնք կը նկատէ մշակոյթի զարգացումին նպաստող ազդակներ: Հայաստանի մէջ ճարտարարուեստի եւ բարձր թեքնոլոժիի կիսկատար եւ անբաղձալի վիճակները լայն հնարաւորութիւններ չեն ստեղծած ցարդ, եւ այդ պատկերը միայն դանդաղօրէն կրնայ բարելաւուիլ ապագային: Չեմ ուզեր ծանրանալ սակայն այս կէտին վրայ, մանաւանդ մշակոյթի առողջ գոյութիւնը չեմ ուզեր պայմանաւորել Internet–ով եւ virtual reality-ով, կամ տակաւին այլ երեւակայական ու իրական արտայայտչական միջոցներու լայն տարածումով:
Ազգային քաղաքականութեան մը մշակումն ու խելահաս կիրարկումը բնականաբար կրնայ միայն նպաստել Հայաստանի մէջ մշակոյթի վճիտ զարգացման, հայ ոգին եւ էութիւնը աղաւաղումներէ եւ խաթարումներէ հեռու պահելով: Այս կապակցութեամբ յոյսեր փայփայելով մէկտեղ, ցարդ պարզուած պատկերին դիմաց, կը վարանիմ ապագային մասին դրական կանխատեսութիւններ կատարելու: Միւս կողմէ, կեանքի հոսանքին մէջ, պատմութեան ընթացքը կը ծնի նաեւ մշակութային ինքնաբուխ եւ անզսպելի արտայայտութիւններ, որ մարդոց հակակշիռէն անկախ, ուղղութիւն կու տայ նորին եւ գալիքին։ Արցախի մէջ, օրինակ, նահատակ հերոսամարտիկները իրենց կեանքերով ստեղծած են նաեւ մշակոյթ. կամ՝ Երեւանի մէջ, ժողովրդավարութիւնը կեանքի օրինաչափութիւն վերածելու եւ ազատ շուկայի տնտեսութիւն յառաջացնելու ճիգը յաճախ կը յանգի այլապէս անընդունելի երեւոյթներու դրսեւորումին:
Վերջապէս, ապագայ հնարաւորութիւններուն եւ կարելիութիւններուն մէջ առաջնակարգ տեղ պէտք է գրաւէ կը կարծեմ, հիմնական հոգեփոխութեան, համատարած մտայնութեան եւ մտածելակերպի արմատական փոփոխութիւնը, Հայաստանէն ներս թէ դուրս: Հայ մշակոյթը իր այսօրուան նկարագրով, ամենէն առաջ ազգայնական է, եւ երբեմն կը դեգերի վտանգաւորի սահմաններուն վրայ: Հայ հասարակութեան մտքերուն եւ հոգիներուն մէջ, տակաւին գերազանցօրէն միակ վաւերական մշակոյթը զուտ ազգայնական-ազգայնամոլական մշակութային արտայայտութիւններն են, երաժշտութենէն մինչեւ խոհանոց, ճարտարապետութենէն մինչեւ տօնախմբութիւններ։ Վտանգը կը կայանայ անոր մէջ, որ նման վերաբերմունքը մեր մշակոյթը փակուղի կը մտցնէ, գծուած ճամբու մը վրայ կը դնէ մշակոյթի հոլովոյթը, եւ կը մերժէ թարմ ու համամարդկային գաղափարներու հայկական դրսեւորումը։ Խօսելով օրինակ, գրականութեան մասին, Վահէ Օշական կ՚ըսէ. «Ըստ մեզի, (հայերուս) առողջ գրականութիւնը կը դիմանայ, վաւերական եւ բարոյալից, ա՛յն որ կ՚օգնէ հայութեան վերապրելու պայքարին»: ամենքս ալ մեր արեան ճամբով կը զգանք ազգային գունաւորումով մշակոյթին գրաւչութիւնը, բայց մանաւանդ քաշողականութիւնը։ Այս մշակոյթը եղած է. կայ այսօր, ու թերեւս պիտի մնայ տակաւին վաղը։ Հայ ոգին եւ էութիւնը պէտք է որ անաղարտ իրենց դրսեւորումը գտնեն հայ մշակոյթին մէջ։ Կայ սակայն անդին, մեր պատերէն դուրս գալու, մեր սահմանները ընդարձակելու, մեր մտքերուն կարկինները եւ մեր հոգիներուն հորիզոնները բանալու անյետաձգելիութիւնը: Ասիկա չի նշանակեր որ պիտի հրաժարինք ազգայինէն, կամ զայն պիտի զիջինք ի հաշիւ աւելի համամարդկային, աւելի տիեզերական մշակոյթի մը գոյառման, մէկը կամ միւսը ընտրելու գնով: Այլ, հարկ է որ խուսափինք ոչ-հայկական մօտեցումն ու ոճը մերժողի դիրքին մէջ ըլլալէ, որպէսզի գոյանայ զուտ հայկական ակունքներէն մեկնելով հայկականը Համամարդկային դարձնող մշակոյթ մը, որ մեզ դուրս պիտի բերէ մեր կաղապարուած կեթոներէն, նոր շունչ եւ թարմութիւն տայ մեր ոճին ու խորքին։ Եւ ինչո՞ւ չէ, թերեւս այդ պահուն, հայկականը կ՚իւրացուի այլոց կողմէ, այնպէս ինչպէս մենք շուտիկութեամբ մը վարժ ենք իւրացնելու օտարինը։ Չեմ ուզեր սխալ հասկցուիլ. հայկական մշակոյթէն հեռացումը չէ որ կ՚առաջադրեմ, այլ անոր ներդաշնակ համատեղութիւնը ոչ-հայկականին, բայց մանաւանդ մարդկայինին հետ, անկախ որեւէ ազգային պատկանելութենէ։ Այդպէս է, օրինակ, որ իտէալական մշակոյթի արգասիքը կը պատկանի նաեւ մոլորակի բոլոր բնակիչներուն, Պէթհովէնի եւ Պիթըլզի երաժշտութիւնը կը պատկանին աշխարհին, չինական կահ կարասիները տեղ կը գտնեն մեր տուներուն մէջ։ Ինչո՞ւ զլանալ նոյն բախտը հայկականին: Եւ պէտք է ըսել, որ այս հայեացքներով կենսագործող, այս մօտեցումը կիրարկող ստեղծագործական ճիգը վերջին երեսնամեակին սկսած է արդէն իր երեսը ցոյց տալ տեղ-տեղ, հատուկտոր, բայց ազդու (նկատի ունիմ Գրիգոր Պըլտեանի գործը, Աթոմ Էկոյեանի արուեստը, եւ ուրիշներ): Կը մնայ, որ հաւաքականօրէն եւ պետականօրէն որդեգրենք այդպիսի մշակոյթի մը գիտակցականօրէն նեցուկ ըլլալու եւ զայն հովանաւորելու մարտահրաւէրը։
Մայիս 17, 1998 Մոնթրէալ