Հարցազրոյց՝ Հորիզոն գրականի խմբագիրներուն հետ
Անոյշ Ակներեան
Դեկտեմբերեան ցուրտ առաւօտ մը, Հորիզոն գրականի խմբագրատան մէջ հաւաքուած ենք երեք ընկերներ. խմբագիր Վիգէն Աբրահամեան, աւագ խմբագիր Վրէժ-Արմէն Արթինեանն ու ես։ Գաւաթ մը անհրաժեշտ սուրճէն ետք, կը տեղաւորուինք թերթի թիւերով բարձրացած պատին առջեւ, փոքր գրասեղանի մը շուրջ եւ կը սկսինք զրուցել Հորիզոն գրականի 40 տարուան անցեալին, ներկային եւ ապագային մասին։ Զրոյց կ՚ըսեմ, որովհետեւ պաշտօնական հարցազրոյցէ աւելի ընկերական զրոյցի բնոյթ կը ստանայ գրեթէ անմիջապէս։
Անոյշ Ակներեան. Բարեւ, ընկերներ։ Առաջին հարցումս թերթի տեսլականին մասին է։ Ի՞նչ է Հորիզոն գրականի առաջնորդող միտքը, կամ խմբագրութեան տեսլականը, եւ ի՞նչ զարգացում ունեցած է իր սկզբնական օրերէն մինչեւ հիմա։
Վիգէն Աբրահամեան. Հորիզոն գրականի տեսլականը նոյնն է ինչ որ առաջին օրերուն էր։ Այսինքն՝ բեմ մը հանդիսանալ որոշ գրականութեան մը. ոչ անպայման գեղարուեստական գրականութեան։ Օրինակ, առօրեայէն անդին անցնող մտորումներու, որոնումներու, փորձերու, նախափորձերու եւ այլ գրութիւններու բեմ մը տրամադրել, որպէսզի անոնք դրսեւորուին եւ հանրութեան ներկայացուին։ Որովհետեւ բանաստեղծը եթէ բանաստեղծութիւն պիտի գրէ, ինքն իրեն համար պիտի չգրէ, ընթերցողին համար պիտի գրէ։ Նոյնն ալ արձակագիրը։ Եթէ այդ բեմը գոյութիւն չունենայ՝ այդ մարդիկ պիտի մնան ձայն բարբառոյ յանապատի։ Որպէսզի չմնան ձայն բարբառոյ յանապատի այլ մեր հայկական կեանքին մաս կազմեն, Հորիզոն գրականը իր բոլոր դրսեւորումներով, ժամանակի ընթացքին իր ապրած հոլովոյթներով, ունեցած է մէկ տեսլական։ Այդ է հիմնական նպատակը թերթին, ինչպէս բոլոր հրատարակչական աշխատանքներուն՝ առաջին օրէն ի վեր, Կիւթենպերկէն ի վեր։
Վրէժ-Արմէն Արթինեան. Բնական է որ թերթը բեմ է։ Բայց այդ բեմին վրայ ի՞նչ կը ներկայացուի՝ ուրիշ հարց է։ Երբ որ կուսակցութեան մը պաշտօնաթերթը գրական բաժին կը ստեղծէ, այդ որոշ տեսլական մը ցոյց կու տայ այն իմաստով, որ սկիզբէն ի վեր, մեր կուսակցութեան հիմնադրութենէն ի վեր, գրողներ եւ մտաւորականներ էին անոնք՝ որոնք այս կուսակցութիւնը կ՚առաջնորդէին։ Կը նշանակէ, թէ գիտէին թէ գրականութիւնը ինչ արժէք ունի՝ ազգային շունչը վառ պահելու եւ ժողովուրդը ոտքի հանելու համար։ Ուրեմն, մենք այդ աւանդութիւնը կը շարունակենք. գրականութիւնն է, որ լեզուն պիտի պահէ, եւ լեզուն է, որ ազգը պիտի պահէ։ Այս տեսլականով ճամբայ ելած ենք. 40 տարի կ՚ըսենք, բայց իրականութեան մէջ՝ 45 տարի է, որովհետեւ Հորիզոնի առաջին թիւէն գրական էջ ունէինք։ Տակաւին «Գրական էջ» ալ չէր կոչուէր, բայց գրականութիւն կար առաջին թիւէն։ Որոշ ժամանակ ետք՝ «Գրական էջ» կոչեցինք, եւ որոշ ատեն այդ էջը ամիսը մէյ մը լոյս կը տեսնէր թերթին մէջ։ Հինգ տարի ետք էր, որ յաւելուածի գաղափարը եկաւ, եւ այդ ալ իր պատմութիւնը ունի։
Անոյշ. Ի՞նչ է այդ պատմութիւնը։
Վրէժ-Արմէն. Մենք սովորութիւն ունէինք մեր աշխատակիցներուն հետ պարբերաբար հանդիպելու։ Ատիկա կրնար տարին անգամ մը կամ երկու անգամ ըլլալ։ Առիթով մը, երբ այդպիսի հանդիպում մը կազմակերպած էինք, Մարտիրոս Գաւուքճեան, որ ներկայ էր, հարց տուաւ, թէ ինչո՞ւ համար այդ մեծ էջին կէս չափով չէք ըներ գրական բաժինը, որ դիւրութեամբ հանենք մէջէն եւ պահենք. աւելի դիւրին է այդ չափով պահելը, քան՝ մեծ էջը։ Առաջարկը որդեգրուեցաւ եւ գործադրեցինք։ Առաջին թիւը 1984-ի դեկտեմբերին լոյս տեսաւ, եւ նուիրած էինք Դանիէլ Վարուժանին, որուն ծննդեան 100-ամեակն էր։
Անոյշ. Խմբագրութեան ուղարկուած գրութիւնները ի՞նչ հիման վրայ եւ ի՞նչ եղանակով կ՚ընտրէք հրատարակութեան համար։
Վիգէն. Հիմնականը այն է, որ գրութիւնը ներկայանալի ըլլայ։ Պատահական առաջին գրութիւն մը, սխալներով լեցուն, չենք ընդունիր։ Ամեն գրութիւն չէ, որ ընթերցողին մատուցուելու արժանի է։ Նախ գեղագիտական (էսթեթիք) մօտեցումը կայ, որ պէտք է որոշ մակարդակ մը ցոյց տայ։ Պէտք է որ լեզուն քիչ թէ շատ տանելի լեզու ըլլայ։ Անշուշտ խմբագիրին գործն է լեզուն յղկել, կոկել, տաշել, բայց…
Վրէժ-Արմէն. Ծայրէն գրել՝ ոչ։
Անոյշ. Ատիկա ուրիշ ասպարէզի կը վերածուի։
Վիգէն. Այո։ Առանձնապէս ուրիշ մօտեցում չունինք. քառակուսի չենք մեր ըմբռնումներուն մէջ, որ ըսենք՝ միայն այս ձեւի գրութիւններ պիտի դնենք կամ այն ձեւի, կամ խնդրայարոյց է կամ չէ։ Ասոնք երկրորդական են։ Նախ՝ առաջին պայմանը իսկապէս իր ներկայանալիութիւնն է։ Պիտի չամչնաս ընթերցողին առջեւ այդ գրութիւնը հանելով։ Այդ է գլխաւոր չափանիշը։
Վրէժ-Արմէն. Մեր մօտեցումը, առաջին օրէն, զուտ գրականութիւն չէր. մշակոյթ եւ գրականութիւն էր։ Չկոչեցինք՝ «Մշակոյթ եւ գրականութիւն յաւելուած», բայց այդ հասկացողութեամբ մէջտեղ ելանք։ Ինչ որ մեր մշակոյթին վերաբերեալ հետաքրքրական յօդուած կրնային գրել մեր աշխատակիշները, կը դնէինք։ Թէ՛ գորգագործութեան մասին դրած ենք, թէ՛…
Վիգէն. Նկարչութեան մասին…
Վրէժ-Արմէն. Ճարտարապետութեան մասին եւ այլն։ Նոյնիսկ կրնան հրապարակագրական էջեր ըլլալ, որ կապ մը ունին, ըսենք, գրելու հարցին մասին, ուղղագրութեան հարցին մասին։ Ասոնք գրական էջեր չեն, բայց կապուած են գրականութեան։ Այս բոլորը մեր նիւթերը հանդիսացած են։ Եւ ինչպէս Վիգէնը ըսաւ, մենք որեւէ բան չէինք կրնար հրատարակել, նոյնիսկ եթէ մէջը լաւ գաղափար մը ըլլար։ Պէտք էր այդ մշակուէր։ Եթէ չէր մշակուած՝ իմաստ չունէր։ Երբեք չեմ կրնար մոռնալ, երբ ընկերական ընդհանուր ժողովի մըն էր, որ մէկը եկաւ օձիքէս բռնեց եւ ըսաւ. «Դուն իրաւունք չունիս մեր գրութիւնները մերժելու»։ Ինքը կը սիրէր չափածոյ գրել եւ իր գաղափարները չափածոյ կ՚արտայայտէր։ Հիմա, եթէ ինք ատոնք յօդուածով ղրկած ըլլար՝ թերեւս տարբեր հարց կ՚ըլլար։ Բայց երբ դուն ինծի չափածոյ յօդուած կու տաս՝ չենք դներ ատանկ բան։ Եւ ուրեմն կը զայրանար։ Խմբագիրին իրաւունքը ճանչնալը շատ կարեւոր բան մըն է։ Շատ մտաւորական անձ մըն ալ օր մը կռիւի եկաւ ինծի հետ, ըսելով՝ «Իրաւունք չունի՛ս դպնալու իմ գրածիս»։
Անոյշ. Մինչդեռ մտաւորականը ի՛նք առաջինը պէտք է ըլլայ, որ ճանչնայ խմբագիրին իրաւունքը։
Վրէժ-Արմէն. Հարկաւ։ Այնպէս որ, այո, բաւական ճկուն եւ հանդուրժող պէտք է ըլլաս, բայց տեղ մը կայ որ պիտի կարենաս «ոչ» ըսել։
Անոյշ. Աւանդականօրէն, գրական թերթերը իրենց վրայ վերցուցած են նոր տաղանդ յայտնաբերելու եւ պատրաստելու դերը։ Հորիզոն գրականի պարագային ալ վստահ եմ, որ նոր գրողներ ի յայտ եկած են հիներու կողքին։ Կրնա՞ք արդեօք նշել քանի մը հատը։
Վրէժ-Արմէն. Եղած են։ Մէկը յամառեցաւ գրել եւ արդէն հիմա երկու գիրք հրատարակած է. Շողեր Մարգարեանը։ Ուրիշ մը, Լենա Թագւորեան, որ շատ խոստմնալից աղջիկ մըն էր, դպրոցէն սկսաւ գրել, բայց յետոյ հետաքրքրութիւնները փոխուեցան ու կապը կտրեց։
Անոյշ. Կ՚ենթադրեմ որ եղած են ոմանք, որոնք եթէ նոյնիսկ նախապէս որոշ բաներ գրած են, Հորիզոնի շնորհիւ աւելի ի յայտ եկած են։
Վրէժ-Արմէն. Այդ տեսակէտէն, դեր ունեցած ենք Մարկ Նշանեանի բացայայտուելուն մէջ։ Մենք քաջալերեցինք զինք եւ երկրորդ տարուան առաջին թիւը իրեն տուինք, որ ինք խմբագրէ, նուիրուած՝ պոլսահայ գրող Զարեհ Որբունիին, զոր ինք շատ կը սիրէր։ Յետոյ՝ Վեհանոյշ Թէքեանը, որ, — եթէ չեմ սխալիր, — Լիբանանէն ելլելէն ետք, տեղ մը չէր գրեր եւ Հորիզոնի ճամբով վերսկսաւ գրել։ Ասանկ անուններ կան, բայց անշուշտ չենք կրնար ըսել, որ մեր ճամբով գրականութեան եկած են. մենք պարզապէս քաջալերեցինք զիրենք։
Վիգէն. Շատ ուրիշ անուններ անցան Գրականի էջերէն, բայց չյարատեւեցին։ Եթէ 40 տարուան ցանկին վրայէն անցինք՝ կրնանք տեսնել, որ շատեր մէկ կամ երկու գրութիւն ունին միայն։
Վրէժ-Արմէն. Այո, փորձեր ըրին, բայց չշարունակեցին։ Մենք նոյնիսկ երիտասարդներու խումբ մը կազմեցինք։ 2006-ի մարտի թիւին մէջ այդ յայտարարութիւնն ալ կայ, երիտասարդներուն կեցուածքներն ալ կան, թէ ի՞նչ պիտի ընեն։ Բայց չըրին։ Ի վերջոյ իրենք պէտք է ընեն, ոչ Վիգէնը կամ ես։
Վիգէն. Ի վերջոյ գրականութիւնը պատուէրով չ՚ըլլար։ Եթէ մէկը ունի ըսելիք եւ կ՚ուզէ ըսել, մեր պարտականութիւնն է բեմը պատրաստ պահել։ Եթէ այդ բեմը գոցած ըլլանք, ըսենք նորոգութեան մէջ է եւ այլն, մարդը պիտի անցնի երթայ եւ տեղ պիտի չունենայ։
Անոյշ. Գրական որեւէ նոր հակում կը նկատէ՞ք ձեր ստացած գրութիւններուն մէջ։ Եւ եթէ այո՝ ի՞նչ ազդեցութիւն կրնայ ունենալ այդ՝ Հորիզոն գրականին համար։
Վիգէն. Նոր հակումներ չեմ նշմարած, դժբախտաբար, ոչ միայն Հորիզոն գրականին մէջ, այլ դուրսն ալ։ Ամենէն որոնողական, փորձառական բնոյթի բաներուն երբեմն կը հանդիպիմ Լօլա Գունտաքճեանի մօտ։ Վերջին թիւին մէջ, օրինակ, ունի նման մարզանքներ, հետաքրքրական լուծումներ։ Չորսէն մէկը կը բռնէ, բայց բանաստեղծութեան աշխարհը այդպէս է. տասնհինգ բանաստեղծութիւն պիտի գրէ բանաստեղծը, որ մէկը պահուելիք ըլլայ։ Ինչ որ չկայ եւ ատիկա ինծի համար ցաւ է, — որովհետեւ ես աւելի ատոր հակուած եմ, — արձակն է։ Արձակ չունինք։ Արձակի կողմէ շատ տկար ենք։ Հայ արձակը չի յառաջանար, տեղքայլի մէջ է։
Վրէժ-Արմէն. Տարօրինակ ոճով գրութիւններ ունեցած ենք, որոնց գործին կէսը հասկնալի բառեր ալ չէին։ Պետրոս Աֆէեանը, օրինակ, քաջալերած ենք, որ շարունակէ, բայց ինք ալ դադրած է։ Ասոնք չեմ ուզեր որպէս գրական հակում ներկայացնել։ Այդ անձերն ալ թերեւս շատ բան չեն հասկնար, թէ ըրածնին ի՛նչ է, բայց բան մը կը փորձեն ընել։ Լաւ բեմ է, թող ելլեն, թող ուրիշներ ալ ըսեն՝ որ արժեք չունի ձեր գրածը կամ գնահատեն։
Անոյշ. Հարցումիս դրդապատճառը այն էր, որ ընդհանրապէս գեղարուեստի շարժումներուն գրեթէ անմիջապէս կը հետեւին գրական շարժումները, եւ գրական թերթերուն մէջ ատիկա ի յայտ կու գայ։ Մեր մօտ նման բան մը ըստ երեւոյթին չկայ։
Վրէժ-Արմէն. Որովհետեւ մեր գրողներէն չեմ գիտեր ո՞վ կը հետեւի այդ շարժումներուն. թերեւս Պլըտեան մը, կամ Քիւրքճեան մը։ Բայց մեր գրողները միջազգային գրականութեան հետեւող անձերու տպաւորութիւն չեն ձգեր։ Իրենց հորիզոնը շատ փոքր է։ Եւ եթէ փորձեր կ՚ընեն՝ անպայման գիտակցաբար այդ շարժումներուն մասնակցելու նպատակով չէ։ Թերեւս տեղ մը բան մը կը տեսնեն եւ «Օ՜, ընենք փորձը» կ՚ըսեն եւ կ՚ընեն։
Անոյշ. Հաւանաբար Վահէ Օշականը մեր վերջի գրողներէն է, որ գրական շարժումի մը հետեւած է, կամ փորձած է հայ գրականութեան մէջ այդ շարժումը ստեղծել, մանաւանդ իր գոյապաշտական, նիհիլիստական բանաստեղծութիւններով։
Վիգէն. Վահէ Օշականը միշտ խնդիրներու մէջ էր մեր այսպէս կոչուած գաւառական միջավայրի մտայնութեան հետ։ Սփիւռքը մեծ գաւառ մըն է։ Հակառակ որ բոլորը քաղաքներու մէջ կ՚ապրին, երբեմն շատ մեծ, բայց եթէ օտարները հանես՝ ամեն համայնք մէկական գիւղ է։
Անոյշ. Հիմա ալ Պլըտեանը կը փորձէ ֆրանսական գրականութեան օրինակով նորարարութիւններ մտցնել։
Վիգէն. Բայց հարցը այն է, որ անոնց ըրածը ինչքանո՞վ կ՚ընկալուի եւ կը մարսուի հայ ընթերցողներուն կողմէ։ Հայ ընթերցողը ինչքանո՞վ կ՚առնչուի իրենց գրածներուն հետ։
Անոյշ. Ասիկա մեր դժբախտութիւններէն մէկն է։ Թերեւս կան այս նիւթերով հետաքրքրուող հայ ընթերցողներ, որոնք կրնան անպայման գրող չըլլալ, բայց օտար գրականութեան կը հետեւին եւ որովհետեւ մենք նման նիւթերով գրականութիւն չունինք՝ չեն կարդար մեր գրականութիւնը։ Իսկ մենք չենք գրեր նման նիւթեր, որովհետեւ մեր շրջանակը այդ նիւթերով չէ հետաքրքրուած կը խորհինք։ Վստահ եմ, որ կայ որոշ մակարդակի շրջանակ մը, որ սակայն մեզմէ հեռու է, որովհետեւ մենք այս բաները չենք հրամցներ։
Վիգէն. Խնդիր մը, որ մենք ունինք եւ մեր նախորդ սերունդը չունէր, լեզուի տիրապետման եւ մակարդակի հարցն է։ Նոր ընթերցողը եւ երիտասարդ սերունդը այդ աստիճանի ո՛չ բառապաշար ունի, ո՛չ ալ կը տիրապետէ հայերէնին, որ կարենայ հայերէնով այդ նոյն ըմբոշխնումը կատարել մեր գրականութեան, ինչ որ օտար լեզուով կրնայ ընել։
Անոյշ. Բայց այդ ամենը կարելի է շատ պարզ լեզուով ընել։ Հարցը բովանդակութիւնն է, բարդ լեզուն չէ։
Վիգէն. Պարզ լեզուն անգամ իրենց համար շատ է։ Նոր սերունդին բառապաշարը դժբախտաբար շատ խեղճ է։
Վրէժ-Արմէն. Մենք 1984-ին սկսանք։ Մեզմէ առաջ անշուշտ Բագինը կար, որ 1962-ին սկսած էր։ Անկէ առաջ ալ Ակօսը կար։ Բագինին զուգահեռ Սփիւռքը կար եւ Նայիրին։ Յետոյ Ահեկանը եկաւ, 1967-ին կարծեմ, եւ տասը թիւ ելաւ։ Յիշենք նաեւ Յուսաբերի գրական բաժինը, որ չորս տարի տեւած է։ Այդ կարկառուն թերթերը եւ խմբագիրները այդ ժամանակուան գրական շարժումներուն արձագանգ չեն եղած կամ եթէ եղած ալ են, այդ ատենուան գրողներէն ո՞վ նման հետաքրքրութիւն ունէր։ Ուրեմն այս հարցը հինէն կու գայ եւ պատմութիւն ունի։
Վիգէն. Առիթը ունեցած եմ մանկութեանս թերթելու, նոյնիսկ Ակօսի էջերը, որուն ամբողջ հաւաքածոն ձեռքս անցած էր։ Առաջին տեղը որ տեսած եմ, որ մեր Համաստեղի աշխարհահայեացքներէն քիչ մը անդին անցած եւ միջազգային կողմը նայած է՝ Բագինի էջերուն վրայ էր, երբ սկսան երկրորդ կէսին վրայ «Իմացական շարժում» բաժինը աւելցնել, քիչ մը փորձելով փակագիծեր բանալ։ Եւ այդ փակագիծերը բանալն էր, որ Պլըտեան մը խանդավառեց։ Իսկ Բագինէն զատ՝ Երիտասարդ հայ. ամսաթերթն ալ կար, զոր կը կարդայի։
Անոյշ. Այո, Երիտասարդ հայ.ը թէ իր արդիական ձեւաւորումով եւ թէ իր բովանդակութեամբ նորութիւն կը բերէր։
Իբրեւ խմբագիր, ի՞նչ են մեծագոյն մարտահրաւէրները կամ դժուարութիւնները զորս կը դիմագրաւէք եւ ի՞նչպէս կը յաղթահարէք զանոնք։
Վիգէն. Մեր մեծագոյն մարտահրաւէրը, որ ոեւէ խմբագիրի մը մարտահրաւէրն է, պատշաճ բովանդակութեան մը ձեւաւորումն է, որպէսզի ընթերցողներուն դիմաց սեւերես չելլենք։ Ամեն թիւի համար մարտահրաւէրի առջեւ է ոեւէ թերթի խմբագիր, եւ Հորիզոն գրականը բացառութիւն չէ։ Այսինքն, եթէ մեր գրողները չգրեն, եթէ ես ներկայացնելիք նիւթ չունենամ՝ ես կ՚ըլլամ սեւերես։ Այս մարտահրաւէրը ամեն թիւին կը կրկնուի։ Նիւթերու որոնումը խմբագրին աշխատանքն է. միշտ հետեւիլ, որ եթէ համացանցի մէկ անկիւնը պահուըտած յարմար բան մը գտար, որ աչքէ դուրս ինկած տեղ մըն էր, ատիկա բռնես եւ համոզես գրողն ալ որ քու ընթերցողիդ ներկայացնես, եւ ըսես՝ որ լաւ բան մը տեսայ, դո՛ւն ալ կարդայ։ Ասիկա մնայուն մարտահրաւէր է գրական թերթի մը խմբագիրի համար, մանաւանդ որ գրականութիւնը պատուէրով չ՚ըլլար, ոչ ալ լրատւութիւն է, որ վստահիս միջազգային լուրերուն եւ պատրաստես էջերդ։ Այլ՝ բազմաշերտ, բազմակողմանի աշխատանք է գրողին, խմբագիրին եւ ընթերցողին միջեւ, որ այդ տօնախմբութիւնը, — որովհետեւ տօնախմբութիւն մըն է թերթի մը լոյս տեսնալը, — իր աւարտին հասցնեն ամեն անգամ։
Վրէժ-Արմէն. Ամեն ամիս հանելը ինքը մարտահրաւէր մըն է։ Վահէ Օշական կ՚ըսէր՝ «այս ամիս մի՛ հաներ, եթէ բան մը չունիս»։
Վիգէն. Բայց Վահէն խմբագիր չէր. Վահէն գրող էր, մտաւորական էր, բայց խմբագիր չէր։ Մեր գլխաւոր մարտահրաւէրը որպէս գրական թերթ՝ բեմը միշտ պատրաստ պահելն է։
Անոյշ. Կապ կը պահէ՞ք գրողներու հետ, որ յաջորդ թիւերէն մէկուն համար գրութիւն մը ղրկեն։ Կամ հարցում մը կը ղրկէ՞ք մէկէ աւելի գրողներու, որպէսզի հրատարակէք անոնց տարբեր պատասխանները նոյն հարցումին։
Վիգէն. Պարբերաբար կ՚ըլլայ, բայց երկար ատենէ ի վեր չէ եղած։ Խոստովանիմ, որ ատիկա մեր տկարութիւնն է։
Վրէժ-Արմէն. Մեր թերութիւններէն մէկն է։ Պէտք է յաւելեալ ճիգ թափենք։ Իսկ վերադառնալով մեր մարտահրաւէրներուն, եթէ նիւթի ապահովումը առաջինն է, երկրորդը սրբագրութեան հարցն է։ Հիմա շատ աւելի դիւրին է. երբ բան մը կ՚ուզես ստուգել, համացանցով կրնաս ստուգել։ Երբեմն օտար գրողի մը անունը սխալ գրուած կու գայ, ես կը դնեմ Համացանցի վրայ եւ ճիշտը կը փնտռեմ։ Բայց այն ատեն, որ Համացանցով չէինք աշխատեր, ես յաճախ ստիպուած կ՚ըլլայի օրինակ Սիտնի հեռաձայնել Վահէ Օշականին, որ այստեղ այսպէս գրած ես, ա՞յս է ըսածդ, թէ՞ ա՛յս է։ Ուրեմն, սրբագրութիւնը կարեւոր մարտահրաւէր մըն է նիւթի որոնումէն ետք։
Վիգէն. Ներկայանալի վիճակի մէջ ընթերցողին պիտի բերես նիւթը։ Խմբագիրը ինք իր ընթերցողին հանդէպ յարգանք պիտի ունենայ։ Եթէ դուն քու ընթերցողդ չյարգես եւ լաւագոյնդ չներկայացնես, ան կը նեղանայ եւ առանց բան մը ըսելու կը ձգէ կ՚երթայ։
Անոյշ. Հորիզոն գրականը ի՞նչ ձեւով կը յարաբերի իր ընթերցողներուն հետ։ Իսկ ընթերցողները ի՞նչ ներդրում ունին ընդհանրապէս. օրինակ՝ գրութիւններու նախասիրութեան կամ թերթի ձեւաւորման մէջ։
Վիգէն. Կարգ մը հնարաւորութիւններ տուած ենք ընթերցողներուն, մանաւանդ հիմա որ ելեկտրոնային կայքէջ ալ ունինք։ Ի տարբերութիւն շատ թերթերու, ես մեկնաբանութիւններու բաժինը չեմ փակած։ Երբեմն կ՚ունենանք մեկնաբանութիւններ։ Շատ ուրախ եմ որ մարդիկ կայքէջին վրայ կը կարդան, որովհետեւ ատիկա ձեւով մը յետադարձ կապն է։ Գիտես որ դուն օդին մէջ չես աշխատիր. ընթերցող ունիս եւ ընթերցողը անդրադարձած է։ Ատիկա շատ հաճելի զգացում մըն է նաեւ խմբագիրին համար։ Բայց մեր ընթերցողները շատ աշխոյժ չեն։ Հայ ընթերցողները նշանաւոր են իրենց ամօթխածութեամբ եւ դժբախտաբար նամականիի սովորութիւնը չունին։
Անոյշ. Մասնաւորաբար առցանց Հորիզոն գրականի ընթերցողներու թիւը բարելաւելու համար ի՞նչ ծրագիր կը մշակէք, մանաւանդ իր 40-ամեակին առթիւ։
Վիգէն. Յատուկ ծրագիր չունինք, որովհետեւ առցանցը ինքը ներքին փրոփականտի ձեւ մը կ՚ենթադրէ։ Օրինակ, ամեն նոր Գրականի թիւ կը ծանուցենք խմբագրական կազմին միջոցաւ, ամեն անդամ իր շրջանակին մէջ զայն տարածելով, եւ միշտ փորձելով ընդլայնել շրջանակը։ Առցանցը մեծ ծախս չ՚ենթադրեր, պարզապէս փոքրիկ ճիգ մըն է։ Ատոր արդիւնքները կը փորձենք հաշուի առնել, թէ՞ արդեօք մէկ տարուան կտրուածքով, բարելաւումներ կա՞ն թէ չկան, օգտագործելով արհեստագիտութեան ներկայ հնարաւորութիւնները, առանց մեծածախս քայլերու։
Վրէժ-Արմէն. Յիշենք, որ որոշեցինք մեր խմբագրական կազմը ընդլայնել։ Հիմա երեք հոգի աւելցաւ մեր կազմին վրայ. մէկը Լոս Անճելոսէն՝ ուսուցչուհի Վիլմա Սարգիսեանը, միւսը Պուենոս Այրեսէն՝ Խաչիկ Տէր Ղուկասեանը, եւ վերջինն ալ Նոր Զելանտայէն Նշան Պասմաճեանը։
Անոյշ. Շուկայումի մասնաւոր աշխատանք եղա՞ծ է, որ թերթը աւելի մատչելի ըլլայ։ Թերթը հոն է, կեցած է, բայց մէկը պէտք է գիտնայ որ ան գոյութիւն ունի, որպէսզի երթայ հոն եւ կարդայ։
Վիգէն. Այդ աշխատանքը անուղղակի շուկայումի ճամբով կը փորձենք տանիլ։
Անոյշ. Ի՞նչ յանձնարարութիւն կու տաք գրողներու, որոնք կը փափաքին Հորիզոն գրականի մէջ հրատարակուիլ։ Այսինքն՝ ինչի՞ ձգտիլ եւ ինչէ՞ խուսափիլ։
Վիգէն. Պէտք է ներկայանալի ըլլայ գրութիւնը։ Գրողը պէտք է գիտնայ, թէ ինք ընթերցողին համար կը գրէ եւ ճիգ մը թափէ, որ գեղեցիկ ըլլայ, մենք կ՚օգնենք քովնտի եւ միշտ ըրած ենք այդ մէկը. խմբագիրին գործն է, որ նստի գրողին հետ եւ ձեռք-ձեռքի տալով աւելի ներկայանալի վիճակի բերէ եւ ընթերցողին յանձնէ գրողի մտքին արգասիքը։ Բայց ամենէն կարեւորը՝ գրողը ինքը պէտք է վստահ ըլլայ, որ իսկապէս ըսելիք ունի։ Պիտի չգրես որովհետեւ որոշեցիր բանաստեղծութիւն մը գրել։ Եւ եթէ ըսելիք ունի գրող մը, պէտք չէ վարանի ըսելէ։ Ամենէն դժուար կէտը, որ խմբագրական կազմի անդամները ի մտի պէտք է ունենան այն է, որ գրողին երբեմն պէտք է պզտիկ մը մխտել, պզտիկ մը հրել, որպէսզի գրէ։ Որովհետեւ ներքուստ վարանող կ՚ըլլայ գրողը, թէ արդեօք ընթերցողը կ՚ուզէ՞ լսել իր խօսքը թէ ոչ։ Խմբագիրը այդ վստահութիւնը պէտք է ներշնչէ գրողին, իսկ գրողն ալ պէտք է լրջօրէն մօտենայ իր ըսելիքին, որ իսկապէս օրախնդիր է եւ ընթերցողը պէտք է լսէ իր ըսելիքը։ Այս համոզումը պէտք է ունենայ գրողը, որպէսզի նստի եւ յաջող բան մը գրէ։
Անոյշ. Դուք ալ նկատա՞ծ էք, որ ընդհանրապէս հայ գրողին մօտ համարձակութեան պակաս մը կայ։ Շատ զուսպ գրականութիւն կը մշակէ, եւ ատիկա իր անպատեհութիւնը ունի, որովհետեւ ընթերցողին շատ միօրինակ բաներ կը ներկայացուին։ Մինչդեռ եթէ ամեն գրող իր իւրայատկութեամբ համարձակօրէն գրէ՝ աւելի հետաքրքրական արդինքի կը հասնի։ Բայց երբ ամեն գրող կոկուած, կոճկուած ձեւով գրէ, արտադրածը շատ միօրինակ կ՚ըլլայ։ Դուք ալ նկատա՞ծ էք ատիկա։
Վիգէն. Ոչ թէ նկատած՝ այլ մեր ցաւերէն մէկն է։ Մանաւանդ երբ փոքր միջավայրի մէջ ես, եւ Սփիւռքի համայնքները, ինչպէս ըսի՝ մէկական գիւղ են, եւ ամեն մարդ կը ճանչնայ ամեն մարդ, այդ վիճակը շատ աւելի հասարակական, ընկերային ճնշումներ կը դնէ գրողին վրայ, որովհետեւ իր գրելէն ետք այդ մարդոց երեսը պիտի տեսնէ եւ հետերնին սուրճ պիտի խմէ։ Սխալ բաներ եթէ ըսած է՝ երեսին պիտի զարնեն։
Անոյշ. Մինչդեռ օտար գրողը որոշ ազատութիւն մը ունի…
Վրէժ-Արմէն. Ո՛չ։ Հոն մեր թիւերուն բազմապատիկ աւելի թիւեր կան, որոնց քանի մը հատը այդպէս կը տեսնես դուն։ Միւսները չես տեսներ. չես գիտեր ի՛նչ գրած են։
Վիգէն. Յետոյ՝ կը կարծենք, թէ օտար գրականութիւնը չունի այդ խնդիրները, բայց շատ աւելի անուղղակի ձեւով ունի։ Այսինքն՝ առանց ըսելու կաշկանդումներ կան. կարմիր գիծեր շատ ունին։ Հիմա ատոր անունը wokism դրած են, բայց կարմիր գիծեր միշտ ունեցած են։
Վրէժ-Արմէն. Իսկ մեր մէջ ալ համարձակ երեւիլ ուզողները քիչ մը սեռային հարցեր կը դնեն մէջը, բայց այնքա՜ն հին կ՚երեւին։
Անոյշ. Այո, ատոր «մոտան» անցաւ արդէն…
Վրէժ-Արմէն. Մեր գրականութեան մէջ ընկերային հարցերը գոյութիւն չունին. ամեն մարդ բնական է, որեւէ հարց չունի։ Միակ հարցերը Հայ դատն է, Հայաստանն է, Արցախն է։ Բայց ամեն մարդ հարցե՛ր ունի անձնական, որոնք երբեք չեն երեւիր։
Անոյշ. Սփիւռքի հայ գրական թերթերու ապագան ի՞նչպէս կը պատկերացնէք, իրենց ներկայ վիճակէն մեկնելով։
Վրէժ-Արմէն. Իմ պատասխանս հետեւեալն է. եթէ տակաւին մէկ հոգի կը գրէ, մէկ հոգի ալ կը կարդայ՝ կը շարունակենք մեր թերթերը։
Վիգէն. Կ՚երկրորդեմ ըսածը եւ կը կարծեմ, որ միշտ ալ պիտի ըլլայ՝ այս կամ այն ձեւով։ Մամուլ որ կ՚ըսենք, որուն մենք վարժուած ենք, ծնած ենք այս թուղթին հետ, իրականութեան մէջ՝ մեր մշակոյթի հազարամեայ պատմութեան մէկ հարիւրամեակին մասին կը խօսինք։ Անկէ առաջ ուրիշ երեւոյթ ունէր, անկէ ետք՝ ուրիշ։ Բայց այդ բեմը, ուր կրնայ արտայայտուիլ գեղարուեստական աշխարհը՝ միշտ գոյութիւն պիտի ունենայ։ Ժամանակին աշուղական դրութիւն էր, Սայաթ-Նովայի ատեն թիչ մը ուրիշ էր, անկէ առաջ ուրիշ էր եւ այլն։ Բայց միշտ եղած է ձեւ մը մշակոյթի արտայայտման։ Կարեւորը՝ մշակոյթը ի՛նք գոյութիւն ունենայ։
Անոյշ. Կը տեսնէ՞ք կարելիութիւնը որ մամուլը աւելի թուայնացումի երթայ փոխանակ տպագիրի։ Նոր սերունդին ալ հասնիլը աւելի դիւրին կ՚ըլլայ։
Վրէժ-Արմէն. Ատիկա խնդիր չէ։ Կրնայ տպագրութիւնը բոլորովին վերջ գտնել, ամեն տեսակի թերթի համար։ Կարեւորը՝ մարդիկ կ՚ուզե՞ն կարդալ։ Ինչի վրայ պիտի կարդան՝ երկրորդական հարց է։
Վիգէն. Արհեստագիտութեան հետ քայլ պիտի պահենք։ Մեր երեքիս պարագային, երբ սկսանք այս գործին մէջ, գրաշարութիւնը տառերով էր, յետոյ տողաշարը եկաւ, յետոյ լուսատիպի անցանք, Compugraphic-ի անցանք, այդտեղէն անցանք այսպէս կոչուած Desktop Publishing-ի։ Կամաց-կամաց կը փոխուի, բայց այդ ամենով հանդերձ՝ էութիւնը նոյնն է։ Ուշադիր պէտք է ըլլանք, սակայն, որովհետեւ այսօր վտանգներ կան նոյնիսկ սփռումին մէջ։ Չտարուինք անպայման վերջին նորութեամբ։ Այդ ալ մեր խմբագիրներուն գործն է աւելի երկարաշունչ միջոցներուն վրայ կեդրոնանալ, քան թէ՝ ամեն մէկ նորութեան հետ քայլ պահել փորձելու։
Վրէժ-Արմէն. Չեմ բացառեր որ նաեւ լսողական դառնան թերթերը։ Այսինքն, օգտուիլ բոլոր կարելիութիւններէն։
Անոյշ. Հորիզոն Գրականը որդեգրած է Արմենակ Եղիայեանի ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԻ ՈՒՂՂԱԳՐԱԿԱՆ, ՈՒՂՂԱԽՕՍԱԿԱՆ, ՈՃԱԲԱՆԱԿԱՆ ՈՒՂԵՑՈՅՑը, որ կը միտի «ծառայելու արեւմտահայերէնի անսայթաք եւ միակերպ ուսուցման կիրարկումին, ինչպէս նաեւ զանազան վիճելի հարցերու լուսաբանումին ու ճշգրտումին», ինչպէս ինք կ՚ըսէ իր «Յառաջաբան»ին մէջ։ Եւ դուն, ընկ. Վրէժ-Արմէն, խմբագիրն էիր այդ հրատարակութեան։ Ըստ քեզի, ի՞նչ գնահատանք եւ գործածութիւն ստացած է այս ուղեցոյցը՝ գրող հասարակութեան եւ հրատարակութիւններու կողմէ։
Վրէժ-Արմէն. Կատարեալ անտարբերութիւն։ Մարդիկ լուր չունին։ Հակառակ որ այդքան ատեն տարածեցինք, խօսեցանք, միշտ ալ կ՚ըսեն՝ «Օ՜, անանկ բա՞ն կայ»։
Վիգէն. Եւ ասոնց մէջ կան ուսուցիչներ, գրողներ։ Առնուազն կ՚ակնկալես, որ իրենք հետաքրքրուած ըլլան, թէ ի՛նչ սորվեցնեն։
Վրէժ-Արմէն. Ըսենք՝ որ մենք ամբողջովին չենք որդեգրած։ Որոշ բաներ որդեգրած ենք։ Դեռ պէտք է նստինք, նայինք միասին՝ թէ ինչեր կան որ պէտք է որդեգրենք։
Վիգէն. Հիմակուհիմա պաշտօնապէս մեր որդեգրածը այն է, որ ինչ որ հինէն ունէինք. եթէ վիճելի հարց մը կայ՝ կը յենինք ամենաամբողջական աղբիւրին՝ ան ալ Ստեփան Մալխասեանցի հաւաքած չորս հատորներն են։
Վրէժ-Արմէն. Երբ կ՚երթաս բառարաններուն, Ստեփան Մալխասեանցն ալ մէջը ըլլալով, կը տեսնես, որ քեզի տարբերակները կու տան։ Առաւելութիւնը Արմենակին այն է, որ ընտրեց եւ ըսաւ, որ ասոնք գործածեցէք։ Օրինակ, գաղափարներէն մէկը որ շատ իմաստ ունի, այն է, որ եթէ արեւմտահայերէնի մէջ ե՛ւ արեւելահայերէնի մէջ նոյն բառը քիչ մը տարբեր կը գրուի, որ կապ չունի աբեղեանական ուղղագրութեան հետ, ջանանք ընտրել մէկը, որ երկուքս ալ նոյն ձեւով գրենք։
Անոյշ. Դարերու ընթացքին տարբեր ձեւերով գրուած են…
Վրէժ-Արմէն. Միայն դարերու ընթացքին չէ. վերջին ժամանակներուն, 1915-ը, լեզուին համար ալ մեծ աղէտ մըն էր։ Մինչեւ 1915 բաւական զարգացած էր լեզուն, ուղղագրութիւնը։ Տեղ մը կը հասնէին։ Խզուեցաւ, խորհրդային մարդիկն ալ եկան ուրիշ խայտառակութիւն ըրին։ Ուրեմն այս ամենը ետ դարձնելու, ետ բերելու աշխատանքն է, որ կայ մեր առջեւ։
Անոյշ. Կը կարծեմ, որ ամեն գրող եւ խմբագիր պիտի ուզէր մէկ անգամ ընդմիշտ լուծուած տեսնել լեզուի այս վիճելի հարցերը։ Ի՞նչ միջոց գործածուած է այս ուղեցոյցի գոյութիւնը իմացնելու եւ զայն սփռելու համար։ Օրինակ՝ դպրոցներու, խմբագրական կազմերու, հրատարաչական տուներու, որպէսզի ցանց մը ստեղծուի ուղեցոյցին շուրջ, առնուազն որպէս ուշադրութեան առարկայ։
Վրէժ-Արմէն. Ատիկա վարչական աշխատանք մըն է, որուն մէջ ես դեր չեմ ունեցած, ոչ ալ Արմենակը։ Հրատարակիչը, որ Կիւլպէնկեանն է, այդ ուղղութեամբ յաւելեալ գործ ունի ընելիք։ Պէտք է, որ յաւելեալ ծանօթացում ըլլայ այդ գործին, որ անվճար մատչելի է Նայիրիի վրայ։
Անոյշ. Շնորհակալութիւն, ընկերներ։