ՀԱՄԱՍՏԵՂԻ ԱՂՕԹԱՄԱՏԵԱՆԸ

ՄԱՐԳԱՐԻՏ ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ

ԽՄԲԱԳՐՈՒԹԵԱՆ ԿՈՂՄԷ.— 60 տարիներ առաջ, 1957-ին, Համազգայինի հրատարակութեամբ լոյս տեսաւ Սփիւռքի ամենատաղանդաւոր գրիչներէն՝ Համաստեղի «Աղօթարան» հատորը, որ աւելի առաջ լոյս տեսած Այծետոմարին հետ կը կազմէ իր գրական հարուստ ժառանգութեան քերթողական երեսը։ Հատորը առանձինն չէ վերահրատարակուած, սակայն Երեւան մէջ լոյս տեսաւ 2005-ին, Մարգարիտ Խաչատրեանի աշխատասիրած «Համաստեղ. Մոռացուած էջեր» գրքի Գ. հատորին մէջ՝ էջ 211-242։

Նշելու համար այս ուշագրաւ հատորի 60-ամեակը, ինչպէս նաեւ լուսարձակի տակ առնելու Համաստեղի գրականութեան այս յաճախ անտեսուած երեսը, ստորեւ կը ներկայացնենք մեր աշխատակցուհիի ընդարձակ վերլուծականը։

«Աղօթարան»ը 20-րդ դարի կէսերի մարդու աղօթքն է, հիացմունքը, ուրախութեան ճիչը, որ կա՛յ, ապրում է Աստծու արարած աշխարհում, վայելում է բնութիւնն իր ամենաբազմանազան հրաշքներով: Մարդ, որ գիտի հակադրուել խաւարին, տխրութեանը, յուզապաշտութեանը, մթութեանը եւ ընդհանրապէս դեկադանսի գեղագիտութիւնից ծագած մտածումին: «Կը հաւատամ, որ կաս, Տէ՜ր»,—յայտարարում է Համաստեղը` այդ հաւատի հաստատումը փնտռելով ամենուր եւ ամեն ինչում` ծաղիկներից սկսած մինչեւ աստղեր, մահկանացուի կեանքի առանձին պահերից մինչեւ յաւիտենականութիւն: Աստուած անբաժան է մարդուց, որի կեանքն Աստծու արարած աշխարհն է. «Իմ մարմնի, իմ հոգիի, իմ տենչանքներուն մէջ Դուն ինքդ կաս, Տէ՜ր, ու մենք իրարմով լրացած` միաւորած ենք մարդկայինն ու աստուածայինը»:

Համաստեղը հայ մարդուն պարգեւեց 22 աղօթք, որոնք միահիւսուում եւ լրացնում են մարդու սրտի չափ փոքր ու նրա զգացմունքների պէս անծիր տիեզերքի գովքը: Ամեն ինչում եւ ամենուր Տիրոջ գոյութիւնն ու շունչը տեսնող մարդը Մարդ-Աստծու խորհրդի կրողն է: Փաստօրէն մարդու մարմինը իւրատեսակ տաճար է` Տիրոջ խնկարկման համար: Աստծու հետ միաւորուած մարդը, ըստ էութեան, ծաւալւում է իր մտահայեցողական ընթացքի մէջ տիեզերքով մէկ. «Միայն Քեզմով, Տէ՜ր, Քեզմով է, որ կը դառնամ լրիւ ու կատարեալ, ու զիս հոն է, որ կ՚առաջնորդես»:

Աշխարհում նոր ոչինչ չկայ, եւ ոչինչ նոյնութեամբ չի կրկնւում. հրաշք է ծաղկի թովչանքը, ամեն մի արեւածագ, ամեն մի բացուող օր, որոնք միշտ նոր են ու անկրկնելի: Երազի թեւերով մարդը թռչում է հեռուներ, «մինչեւ սահմանները երկնքին, մինչեւ աստղերը», ու միայն Տէրը կարող է նրան վերադարձնել «աւելի իրականութեան, որ մարմնինն է ու զգայարանքներունը, որովհետեւ Աստուած իրական է մեր մարմնին ու մեր զգայարանքներուն պէս»: Մարդը երկրի վրայ վերագտնում է երկնքում փնտռած երազները, որոնք ապրում են սիրոյ, կնոջ ու բնութեան տեսքով:

Տիրոջը ճանաչող ու նրանից անբաժան ապրող մարդը չի վախենում ոչնչից. «Իմ կեանքը աւելի իրական է ու աւելի ճշմարիտ: Ճշմարիտ, Յիսուսի մարմնին պէս, որ բաժնուեցաւ որպէս նկանակ: Իրական, նոյնպէս Յիսուսի արիւնին պէս, որ մատուցուեցաւ որպէս գինի»: Համաստեղը մարդու մարմինը չի ընկալում որպէս մեղքի, գայթակղութիւնների պատճառ: Նա լաւ է յիշում Աւետարանի խօսքը, բայց հեռու է աշխարհը, բնութիւնն ու մարդուն, մարմնականն ու նրանից եկող, նրանով ընկալուող հաճոյքը որպէս գայթակղութիւն ընկալելու մտքից: Ճիշտ է, գայթակղութիւնն ամենուր է, քանզի անհամար են երկրային բարիքները, որոնց խայծով, ինչպէս բնորոշում է Դանթէի պոեմի հերոսը` Վերգիլիոսը, Չարը որսում է առաքինութեան օրինակներին չհետեւող, սպասվող պատժի մասին մոռացած մարդուն: «Վա՜յ աշխարհիս` գայթակղութիւնների համար, որովհետեւ պէտք է որ գայթակղութիւնները գան, սակայն վա՜յ այն մարդին, որի ձեռով կը գայ գայթակղութիւնը», — կարդում ենք Աւետարանում (Մատթէոս, ԺԸ։7)։

Մարդը երբէք մենակ չէ: Նա մենակ չէ անգամ … Տիրոջը ուրանալու պահին. Տէրը նրան երբէք չի լքում: Բարութեան ու աստուածային ներողամտութեան ոգին սովորեցնում է ներել նոյնիսկ թշնամիներին: Երազները մարդու հողեղէն մարմնի մէջ ապրում են ճիշտ այնպէս, ինչպէս ցորենի հատիկը հողի մէջ` «գիտակ իմ երանութեան եւ անգիտակ իմ վախճանին»:

Մահկանացուի կեանքը յաւիտենականութեան մասն է, ու մարդը յաւերժութեան բերկրանքը կարող է զգալ լոկ այն պահին, երբ Տիրոջ պէս բարի է, ուրախութիւն է պարգեւում մերձաւորին, հոգում կարիքաւորի հոգսերը: Փոխհատուցումը աստուածային ժպիտի կրկնութիւնն է մարդկանց երջանիկ դէմքերին:

ՀԱՄԱՍՏԵՂԸ ՄԱՐԴՈՒ ԱՌԱՋ ԲԱՑՈՒՄ Է ՏԻԵԶԵՐՔԻ ԱՆՍԱՀՄԱՆՈՒԹԻՒՆԸ

«Յաւիտենականութիւնը այնքա՜ն իրական է, որքան երգը թռչունին եւ գոյնը ծաղիկին: Այնքա՜ն իրական, որքան ջերմութիւնը կնոջ մը աչքերուն եւ տրտում գեղեցկութիւնը թիթեռնիկի թեւերուն: Այնքա՜ն իրական, որքան լռութիւնը»,— գրում է Համաստեղը: Այլ խօսքով, երբ մարդն ապրում է աստուածային բարութեան օրէնքներով, իր «օրհասի վերջին շունչին մէջ» անգամ մենակ չէ եւ կարող է զգալ Տիրոջ յաւերժական շունչը: Աւելին` Տիրոջ շնչով շնչող մարդը իւրայատուկ քաջութեամբ է դիմաւորում մահը, քանզի «Դուն եւս կու գաս ինծի հետ գերեզմանին մէջ փակուելու»: Համաստեղը կեանքն ու մահը ընկալում է անխզելի ամբողջութեան մէջ ու չի վախենում վախճանից. նա լաւ է յիշում Աւետարանի խօսքը. «Որովհետեւ մեզանից ոչ ոք ինքն իրեն համար չի ապրում եւ ոչ ոք ինքն իրեն համար չի մեռնում: Որովհետեւ եթէ ապրենք` Տիրոջն ենք ապրում, եւ եթէ մեռնենք` Տիրոջն ենք մեռնում. ուրեմն թէ ապրենք եւ թէ մեռնենք` Տիրոջն ենք: Վասնզի նոյն իսկ նրա համար էլ Քրիստոսը մեռաւ եւ կենդանացաւ` որ մեռելների եւ կենդանիների վրայ տիրի» (Թուղթ Պօղոսի առ Հռովմայեցիս ԺԴ։ 7-9)։

Համաստեղը մարդու առաջ բացում է տիեզերքի անսահմանութիւնը, նրա հոգին, սիրտն ու միտքն ուղղում դէպի Երկինք, որտեղ չկան մահ ու թոյն, վիշտ ու ցաւ: Անմոռանալի է մուրացկանի խորհրդանշական պատմութիւնը (Աղօթք Դ), որը խորհրդանշում է համատարած խաղաղութեան եւ ձեան ճերմակութեան, աշխարհի, բնութեան եւ մարդու ներդաշնակ գոյութեան պատկերը: Խնջոյքում ուրախացող, երգող, պարող մարդիկ լրացնում են երջանկութեան երազ-պատկերը: Բայց, դժբախտաբար, իրական կեանքում կան անապաստան, աղքատ ու լքուած մարդիկ: Դարեր շարունակ Աստուածաշունչը սովորեցրել է մարդուն տիեզերական բարութեան օրէնքը, բայց, ինչպէս ապացուցում է կեանքը, գրեթէ ապարդիւն: «Այն ժամանակ կ՚ասէ ձախ կողմիններին էլ. ինձանից դէն գնացէք, ով անիծեալնե՛ր, յաւիտենական կրակի մէջ, որ պատրաստուած է սատանայի եւ նրա հրեշտակների համար: Որովհետեւ Ես սովեցի, եւ դուք չտուիք Ինձ ուտել, ծարաւեցի, եւ Ինձ չխմեցրիք: Օտար էի` եւ ինձ չհագցրիք, հիւանդ եւ բանտի մէջ` եւ ինձ չայցելեցիք: Այն ժամանակ նորանք էլ կը պատասխանեն եւ կ՚ասեն. Տէ՜ր, քեզ ե՞րբ տեսանք սոված, կամ ծարաւ, կամ օտար, կամ մերկ, կամ հիւանդ, կամ բանտի մէջ, եւ քեզ ծառայութիւն չ՚արինք: Այն ժամանակ կը պատասխանէ նորանց եւ կ՚ասէ. ճշմարիտ ասում եմ ձեզ` որովհետեւ այս փոքրներից մէկին չարիք, ինձ էլ չարիք»,— ասում է Աւետարանը (Մատթէոս, ԻԵ։ 41-45)։

Հաւատաւոր մարդու համար, որը յիշում է Աստուածաշնչի այս խօսքերը, սա մեղքերի մեղքն է. «Երբ վերադարձայ խնջոյքին, տեսայ, որ գինիին ու կիներուն մարմնեղէն համանուագը, որ տարածուած էր մարմնիս մէջ, դանդաղեցաւ, եւ հետզհետէ աւելի պայծառացաւ ծանր դէմքը մուրացկանին»: Իր յարգարժան հիւրերին հնարաւոր տհաճութիւններից հեռու պահելու համար տանտէրը փակեց դուռը: «Եւ փակեցի դուռը, ես` մեղաւորս, ես` անկատարս: Երբ փակեցի, ան չդժգոհեցաւ: Աչքերուն, դէմքին վրայ ներողամիտ ժպիտ մը երեւցաւ, ու ան հեռացաւ», — գրում է Համաստեղը:

Մուրացիկը չի դժգոհում, չպէտք է դժգոհեր:

Մուրացկանի «ծանր դէմքը», «խոր գծերը անոր դէմքին», «ծերացած ձեռքերը, որ կարծես մաշած էին» Աւետարանի էջերը թերթելուց, դարձան խղճի խայթ ու ստիպեցին փնտռել, գտնել նրան: Բայց արդեն ուշ էր. «Հրեշտակները կարծես Երկինք տարեր էին զայն ու ձիւնը գոցեր էր անոր ոտքերուն հետքերը»:

Սա այն իրականութիւնն է, որ հեքիաթի պէս անիրական է, այն հեքիաթը, որ տեսանելիութեան չափ իրական է ու հասկանալի: Մի բառով` առասպել, որ ծնւում է կեանքում, կեանքից ու վերադառնալով կեանք` իմաստաւորում այն: Ինչքան անհիմն է հեքիաթն առանց կեանքի, նոյնքան էլ անբովանդակ է կեանքն առանց հեքիաթի. «Երազները միայն մարմնէն է որ կը ստանան իրենց գոյներն ու կերպարանքները: Չէ՞ որ Աստուած ալ շերամի սրբազան եղանակով կերպարանափոխուեցաւ մարդուն մէջ, եղաւ նպատակ գերագոյն, եղաւ կատարեալ, եղաւ անմատչելի, եղաւ անվախճան ճշմարտութիւն, եղաւ յաւիտենականութիւն, եղաւ Աստուած»:

«Այլ երբոր հացկերութիւն ես անում, կանչիր աղքատներին, խեղճերին, կաղերին, կոյրերին: Եւ երանելի կը լինես, որովհետեւ բան չունին որ փոխարէն վճարեն քեզ, որովհետեւ արդարների յարութեան ժամանակին կը լինի քեզ հատուցումը», — ասում է Աստուածաշունչը (Ղուկաս, ԺԴ:13-14), եւ գրողը, հաւատարիմ այդ սկզբունքին, «իմ տունը ճամբու վրայ շինեցի, որ հանգիստ առնեն ճամբորդները յոգնած, սակայն այդ ճամբորդներուն մէջ չգտայ Քեզ, Տէ՜ր»։

Պահի տպաւորութիւնը, դռան թակոցը բազմիցս կրկնւում են: Մեղքի, յանցանքի, կորուստի ցավն անբուժելի է, բայց պահն անվերադարձ է։ «Իրաւո՛ւնք արէք աղքատին եւ որբին. արդարացրէ՛ք խեղճին եւ աղքատին: Փրկեցէ՛ք աղքատին եւ խեղճին. ազատեցէ՛ք ամբարիշտների ձեռքիցը» (Սաղմոս ՁԲ: 3-4), — սա է այն կանոնը, որ քաջ գիտի ամեն մի քրիստոնեայ: Գիտի նաեւ Համաստեղը: Համոզուած կարելի է ասել` մուրացկանի կերպարանքով Տէրն էր այցի եկել ու մերժուել: Այլ խօսքով, նաեւ Համաստեղն է (ակամայ) մերժել Աստծուն: Մարդ արարածը ոչ միայն միշտ կանգնած է Աստծու առաջ, այլեւ յաւիտեան մեղաւոր է ու յանցապարտ: Ողջ ունեցածն աղքատներին, զրկուածներին բաժանելը նոյնպէս անօգուտ է. հաւաքուածների մէջ չկար փնտռած մուրացկանը: Եւ թափուող ձեան հետ ամեն գիշեր կրկնւում է դռան թակոցը, «կը բանամ, եւ Քեզ չեմ տեսներ, Տէ՜ր…»:

Թակոցն իրականում չկայ, բայց հնչում է գրողի ներաշխարհում, վերածւում խղճի խայթի, որ մերժում է առօրեայ ուրախութիւնները. «Վա՜յ ինձ, որ կասկածեցայ Քո գոյութեանդ, Տէ՜ր, ու ինկայ տղմուտ ճամբաներուն մէջ, եւ մարմինս հողին փակած` ծանր խեցի մը դարձաւ:
Վա՜յ ինձ, որ առօրեայ հոգերը որդերու նման մարմինս կրծեցին, եւ տագնապներուս մէջ չմտածեցի Քու մասին, չփնտռեցի Քու մտերմութիւնը, Տէ՜ր:
Քու մտերմութեան մէջ է, որ իմ օրերը պիտի գեղեցկանան, եւ իմ հոգին երազի թեւեր պիտի առնէ: Իմ հոգիին մէջ, Քեզմով լեցուն, այլեւս տեղ պիտի չգտնեն նախանձն ու ատելութիւնը…»:

Ֆրիտրիխ Շիլլերը իր նշանաւոր ձօնում, որը յետագայում դարձաւ Լիւդվիգ ֆոն Բեթհովենի հանրայայտ սիմֆոնիայի գրական հենքը, գրում է, որ բոլոր մարդիկ եղբայր են, ցնծութիւնը համընդհանուր է, քանզի աստղերից վեր կայ Աստուած, որպէս տիեզերական սիրոյ մարմնաւորում: Համաստեղը նոյնպէս երազում է համընդհանուր սիրոյ, եղբայրութեան ու երջանկութեան թագաւորութիւնը:
Առօրեայ հոգսերի, ամենօրեայ տագնապների մէջ մարդը երբեմն մոռանում է երկնքի հետ իրեն կապող մտերմութիւնը եւ ստիպուած է ողբալ, որ «մարդոց մոլուցքին մէջ» ընկնելով` դարձել է «դագաղակիրն գեղեցիկ բաներուն եւ պատերազմի դաշտը քշուեցայ` սպանելու կատաղութիւնով ու դիւային քրքիջով»: Մարդը խախտել է երազների դաշնութիւնը «երկաթի աղմուկներով, շոգեկառքերու երկաթեղէն արշաւանքներով եւ սաւառնակներու մոլեգին կռիւներով»: Փաստօրէն խզւում է մարդուն Արարչի հետ կապող մտերմութիւնը, մարդը յայտնւում է նիւթական աշխարհում` առանց հոգու եւ հոգեւորի, առանց երազի: Յովհաննէս Թումանեանի պէս Համաստեղն էլ է համոզուած, որ աշխարհում ամենադժուարը Մարդ լինելն է։ Մարդ, որն անտեսանելի թելերով կապուած է Երկնքին, շնչում է «միշտ կենդանի Աստծու շունչը ամենուր»։ Մարդը իրենից դուրս է փնտռում իսկական խաղաղութիւնը, երանութիւնը, երջանկութիւնը: Փնտրում է եւ չի գտնում, չի կարող գտնել, քանզի առանց Աստծու մարդը ենթակայ է ատելութեան ու կրքի հողմերին, իսկ սէրը պարզապէս չի ապրում այդ պայմաններում: Չկայ սէր` չկայ նաեւ Աստուած, ուրեմն չկան երազ ու հաւատ, այլ խօսքով` կայ գոյութիւն, բայց չկայ կեանք: Մարդն իրեն ու իր նմաններին զրկել է խաղաղութիւնից, «կապոյտին, աստղերու մասին» մտածելու, խաղաղութեան մէջ Տիրոջ ոտնաձայնը լսելու երջանկութիւնից: Իսկական խաղաղութեան մէջ միաւորւում են մարդու երազն ու իրականութիւնը, ոգու անհասանելի թռիչքներն ու երկնքի անսահմանութիւնը, բնութեան յաւերժութիւնն ու աստուածային սէրը։ Ստեղծագործելու, արարման պահերին մարդը հասնում է Երկնքին, բայց նրան Աստծուց բաժանող գայթակղութիւնները երկրի վրա անհամար ու անհաշիւ են: Երազները չեն կարող ապրել հաշուի, հաշուենկատութեան միջավայրում ու «ընդմիշտ իրենց բոյները լքող աղաւնիներուն պէս» հեռանում են: Գոյանում է երկու հակադիր բեւեռ. մէկը` ստեղծագործելիս մարդն աստուածային ոլորտում է, միւս եզրը` մարդու դատողութիւնները ստիպում են իմաստաւորել իր նիւթական գոյութիւնը: «Եւ ամեն ինչ որ աղօթքի մէջ խնդրէք հաւատալով, կ՚առնէք» (Աւետարան ըստ Մատթէոսի, ԺԱ: 24)։ Ու ծնւում է աղօթքը. «Տո՜ւր ինձ խաղաղութիւնն իրական, որ լսեմ ոսկեջրուած մեղուին ձայնը ծաղիկի բաժակին շուրջ: Տո՜ւր ինձ լուսնկոտ գիշերներու լռութիւնը, որ լսեմ հասունցած խնձորին իյնալը կանանչին վրայ ցօղաւոր: Տո՜ւր ինձ խաղաղութիւնը, Տէ՜ր, ուր խխունջն իր փոքրիկ եղջիւրները կ՚երկարէ եւ անանուխի բոյրով թաց հողին վրայ դանդաղ կը շարժի, արեւաժամացոյցի մը իմացականութեամբ, — օրացոյցը հողին, լուսնի խաւարումին, հունձքի առատութեան եւ երաժշտութեան: Այդ խաղաղութեան մէջ միայն պիտի կարենամ զգալ Քու շունչը, զգալ Քու մտերմութիւնը, Տէ՜ր»: Ի տարբերութիւն մարդու` բնութեան մէջ ամեն մի կենդանի էակ, որ զուրկ է ինքնագիտակցութիւնից, սրբօրէն պահել է գոյութեան ու գոյատեւման օրէնքը, որ տրուած է Աստծուց:

ԲՆԱՊԱՇՏԱԿԱՆ ԳՈՒՆԱՒՈՐՈՒՄ

Համաստեղի հումանիզմն ունի բնապաշտական գունաւորում։ Առաջին հայեացքից ակնյայտ են «Աղօթարան»ի այս հատուածի եւ Միսակ Մեծարենցի «Տո՜ւր ինձի, Տէ՜ր» բանաստեղծութեան, «Ըլլայի՜, ըլլայի՜» շարքի առնչութիւնները, որոնց արմատները շատ խորն են` գիւղ, հայրենի բնաշխարհ, հողից ծնուած ու մարդասիրութեան օրէնքներով պայմանաւորուած աշխարհայեացք։ Արարման կոչուած ամեն մի մարդ, երբ զգում է «անհանգիստ խլրտանքը ստեղծագործութեան», փորձում է բարձրանալ, հասնել Տիրոջը: Երկնային շնորհները բաշխուած են մարդկանց` երջանիկ ապրելու համար: Բայց մարդը մեղաւոր է, իսկ երկրային գայթակղութիւնները բազմազան են: Անհամար են մարդու յանցանքները, որոնց յաջորդում է զղջման գիտակցումը. «Վա՜յ ինձ, որ յաճախ անցար իմ քովէն, ու ես չճանչցայ Քեզ, Տէ՜ր»: Սրանից ծնւում է մարդու երկրային գոյութեան ողբերգութիւնը։ Մարդուն յաւիտենականութեանը կապող, երկնայինի հետ նրա անխախտ կապը հաստատող ու սրբագործող ուժը ստեղծագործութիւնն է: Արարման հրաշքը ապացուցում է, որ մարդը` արարչագործութեան պսակը, իր մէջ կրում է տիեզերական բարութիւնը: «Հաւատամ, որ մարդիկ միշտ ալ բարի են, եւ չար չի կրնար ըլլալ ան, որ Քու կերպարանքով ստեղծուած է»: Գրողը չար մարդկանց անուանում է հիւանդներ, որոնց մէջ «պակաս է կեանքին գեղեցկութիւնը ըմբռնելու իմաստութիւնը, մանաւանդ իմաստութիւնը զգայարանքներուն»: Այստեղ, ըստ էութեան, Համաստեղը հակադրւում է բոլոր այն իմաստասիրական ուսմունքներին, որոնք յենուած են ու սկիզբ են առնում դեմոկրիտ-Էպիկուրեան հանրայայտ պատկերացումից, թէ զգայարանները, որոնք օժտուած չեն մտածողութեամբ, երբէք չեն խաբում մարդուն: Համաստեղի կրօնազգացողութեան կենտրոնական դէմքը Մարդն է, որն իր զգայարաններով շօշափում, զգում, ընկալում է տիեզերքը, Աստծուն, երկրպագում Նրան` որպէս յաւերժական բարութիւն, որի մի մասն է ինքը: Մարդու աստուածային էութիւնն օգնում է շունչ, կենդանութիւն փնտռել, գտնել ամենուր եւ ամեն ինչում` որպէս տիեզերքի արարման, աստուածային ծագման ապացոյց: Նարեկացին ներկայացնում է Աստծուն ձգտող, բայց նախաստեղծ մեղքը յաղթահարելու ապարդիւն ձգտումից տառապող, մաքրուելու, Արարչի տիեզերական մաքրութեանը հասնելու յոյսը կորցրած մարդուն` ծնկաչոք ու մեղանչող, բոցեղէն աղօթքով Երկինք հասնող ու աղօթքում անվերջ թուարկուող մեղքերի բեռով երկրին կառչած. Իսկ մեղանք իմոց յանցանացս` անհամարք, Զորս անհնար է առնուլ ի միտ … Նարեկացու ընդվզումն ինքն իր դէմ է, իրեն Արարչից բաժանող կենսական մեղքի ու մարմնի դէմ, որ զգայարաններով մղում է մեղսագործութեան: Մեղաւոր ու մեղսալի մարմնով հողին կառչած, բայց հոգով Երկինք տենչացող մարդու հոգեվիճակը ողբերգական է,. Վա՜յ անձինս մեղաւորի, Զի զարարիչն իմ բարկացուցի… (Բան Է Գ 54-55, էջ 273): Ու քանի որ ի սկզբանէ հոգով եւ մարմնով երկատուած մարդու գոյութեան գերխնդիրը հոգեւոր արժէքների պահպանումն է Աստծու ու աստուածայինի պատկերով, մարդու երկրային գոյութիւնը դառնում է իսկական փորձութիւն: Նարեկացու աղօթքը մարդու հոգեւոր ինքնակատարելագործման փորձ է` յաւերժական եւ ամեն մէկի կեանքով կրկնուող: Աշխարհը, որը շրջապատում է Նարեկացուն, հրաշք է ու հրաշալի, բայց նաեւ գայթակղիչ ու գայթակղող, ուրեմն ինչ-որ չափով մերժելի: Արարչի արարած աշխարհն է դա, որից ծնուող մեղքերից ազատուելու միջոցով միայն կարելի է անաղարտ պահել հոգին ու չզրկուել Աստծուն միանալու հնարաւորութեան երջանկութիւնից: Այս ամենով հանդերձ` Նարեկացու համար անփոփոխ է մի սկզբունք` …Բնութեամբ բարիդ` ընդ ի բնէ չարիս… (Բան Զ Դ 38-39, էջ 267): Համաստեղն էլ Նարեկացու պէս կատարեալ ներդաշնակութիւնը փնտռում ու գտնում է միայն աստուածութեան մէջ։ Համաստեղը չի վախենում աշխարհից ու չի խօսում մեղքի մասին, քանի որ նրա համար առաջնայինը վայելքն է` որպէս աստուածային շնորհ, որ տրուած է մարդուն: Մարդը դառնում է աշխարհի, բնութեան եւ մարդու, որպէս դրանց բաղկացուցիչ մաս, գոյութիւնը հաստատողը: Զգայարանները ոչ միայն աշխարհընկալման ու ինքնաճանաչման, այլեւ Աստծու փառաբանութեան միջոց են: «Աղօթարան»ում մարդու զգայարանների մասին խօսելիս Համաստեղը շեշտում է դրանց աստուածատուր էութիւնը. աստուածային այդ շնորհը մարդուն զատում է անկենդան բնութիւնից` միաւորելով նրան` որպէս գոյութեան փաստն արձանագրելու, զգալու եզակի ունակութիւն: Զգայարաններ ասելով` գրողը նկատի ունի նաեւ մարդկային զգայարաններով աշխարհը, որպէս Աստծու գոյութեան ապացոյց, ընկալելու ունակութիւնը: Հոգեւորի ու մարմնականի միասնութեան օրէնքով` անբաժան են Աստուած ու մարդ, Երկինք ու երկիր, զգացմունք ու զգայարան… «Չգիտէ՞ք որ դուք Աստուծոյ տաճար էք եւ Աստուծոյ Հոգին բնակուած է ձեզանում: Եթէ մէկն Աստուծոյ տաճարն ապականի, նրան էլ Աստուած կ՚ապականի. որովհետեւ Աստուծոյ տաճարը սուրբ է` որ դուք էք»,— ասում է Աւետարանը (Թուղթ Պօղոսի առ Կորնթացիս Ա, Գ։16-17): Մարդկային զգայարանների գովքը Տիրոջ փառաբանութիւնն է. ինքնագիտակցող մարդ-մահկանացուի կերպարանքի մէջ հաստատւում է Տիրոջ գոյութիւնը: Զգայարաններով մարդը կառուցում է իր հոգու բնակարանը, ուր բնակւում է Արարիչը: Աներկբայ է Համաստեղի հաւատը, բայց մարդկային եւ հասկանալի է ամեն ինչ իր զգայարաններով, սրտի ճանաչողութեամբ ընկալելու ձգտումը: Համաստեղն աղօթում է «Կտոր մը լոյս» աղաչելով` համոզուած, որ «զիս կը լսես, ինչպէս կը լսես աղօթքը նոճիներուն»: «Սէրը գոյութեան տենչ է, ըլլալու կիրք ու խորհուրդ մարմնի»,— գրում է Համաստեղը` փառաբանելով կնոջը, որ շունչ ու հոգի է ներշնչում մարդու մարմնին, որն առանց սիրոյ, կինը «պիտի մնար նուագարան մը միայն առանց երաժշտութեան»։ Սիրոյ շնորհիւ մարդը դառնում է «անանձնական ինչպէս Աստուած Ինքն է տարածուած», ու հոգին դառնում է բարի, չարը «կանաչ գոյնի սողուններու նման» թաքնւում է հեռու խորշերում` սպասելով այն օրուան, երբ «Աստուած վերջալոյսի շողերուն պէս հեռանայ ու հոգւոյն մէջ նորէն տիրէ խաւար ու պարտէզի ծաղիկներուն տեղ նորէն բուսնի տատասկ»: Սէրը միաւորում է Մարդուն Արարչի հետ, դառնում սերմնացանի աղօթք, ստեղծագործութիւն, ծաղկի գոյն ու թովչանք. «Սէրը մեր մարմնին մէջ կը կատարէ մեծագոյն ստեղծագործութիւնը, հոգին, որ Աստուծոյ տիրապետութեան սահմանին մէջ կ՚իյնայ, այդ հոգիին մէջ Աստուած ինքզինք է որ կը տեսնէ: Սէրը միայն անձնական, երբէք սէր չէ, շատ է կարճատեւ եւ մահկանացու»: Սէրը մահկանացուին օգնում է անցնել սահմանը հաւիտենականութեան, ուր Աստուած է: Դարեր առաջ Դանթէն իր հանճարեղ պոեմն աւարտել է այսպէս` …Սէրն, որ շարժում է արեւն ու այլ աստղեր (Դրախտ, ԼԳ, 145): «Աղօթարանի» հեղինակը պատրաստ է ստորագրել այդ բառերի տակ: Տիեզերքի եւ իր գաղտնիքները պեղող մարդը կամաց-կամաց յայտնաբերում է հոգու` ովկիանոսի պէս անեզր լռութիւնը, որ «աստուածային սահմաններուն մէջ է»: «Ամեն մէկ ստեղծագործութիւն նուաճում մըն է լռութեան ու Երկնքին», ու հոգիների «անեզր ովկեան» լռութեան ափին ճայերի նման ճախրող մարդը արարման` ստեղծագործելու պահին, ձգտում է մօտենալ Աստծուն` դրանով հաստատում գոյութեան իր իրաւունքը: Մարդու հոգում ապրում է տիեզերազգաց մեծ լռութիւն, որից մարդն առանձին ակնթարթներ է իմաստաւորում: Աստուածային լռութիւնը հասկանալու, մեկնելու միակ միջոցը մարդու հոգին է. «Բոլոր մարդոց հոգիներուն մէջ կայ այն գիծը, ուր Երկինքը կը միանայ»: Անկատար մարդն ի զօրու չէ լսելու, ըմբռնելու իր «հոգեկան լռութեան, հաղորդակցելու համար Քեզի հետ, Տէ՜ր»: «Մենք կը տեսնենք հարսի մը պէս պճնուած ծառը միայն, որուն արմատը հողին մէջ է եւ լռութեան: Ու մենք չենք զգար ցաւը պտկումին ու կտտանքը` հողին: Ծովաճայի մը թռիչքէն աւելի չէ, երբ բանաստեղծը ճախրանքը կ՚ունենայ լռութիւնը նուաճելու, մօտենալու, նմանելու արշալոյսին, որ կը բացուի անսահման լռութիւնով ու կը տարածուի բոլորին, բոլորին վրայ` օրհնութեան մը պէս եւ որուն ծիսական գոյներուն մէջ կայ, Տէ՜ր, Քու իմաստութիւնը չափական», — Համաստեղն այսպէս է ներկայացնում մարդու` աշխարհը գիտակցելու զուր ջանքերը: Հաւատաւոր մարդու համար մահն էլ է հաստատում Տիրոջ գոյութիւնը. մարդը «մարմնի ու զգայարանքներուն տաճար» է, ուր ապրում է Տէրը: Հրաժեշտի պահին աւերակ կը դառնայ մարդու` «իր հոգիին, իր զգայարանքներուն ճարտարապետութիւնով» կառուցուած տաճարը. «Ես կը տխրիմ, Տէ՜ր, երբ գանկի մը ահաւոր պարապութեան մասին կը մտածեմ, կը մտածեմ աւերակին` եւ ոչինչին … Բայց ինչո՞ւ այդ տխրութիւնը, Տէ՜ր: Չէ՞ որ Դուն, նման ահաւոր ոչինչէն ստեղծեցիր այսքան գեղեցկութիւն ու կեանքն ըրիր այսքան գեղեցիկ…»: Համաստեղի կարծիքով` կեանքի յաւերժական հոլովոյթի մէջ չկայ վերջ ու վախճանի տխրութիւն, քանի որ մարդն անբաժան է Արարչից: Եթէ տիեզերքում գոյութիւն ունեցող ամեն ինչ Տիրոջից է եւ իմաստաւորւում է Նրա գոյութեամբ, ուրեմն զգայարանների միջոցով ստացուած ամեն մի յոյզ, գիտելիք, դրանցից ծնուած միտք, անկախ նրանց բազմազանութիւնից, տարբերութիւններից, Աստծու գոյութեան փաստարկ է եւ դրանով իսկ գոյութեան իրաւունք ունեցող: Յոյզերը շատ բազմազան են, գիտելիքները յաճախ կտրում են մարդուն Աստծուց, միտքը թակում է նոյնիսկ տիեզերքի գաղտնիքների դռները, կարեւոր է նախ եւ առաջ դրանց ծագումը, արմատը, որից ծնւում եւ որին յանգում են դրանք: Սա Համաստեղի աշխարհընկալման, հաւատի հիմքն է: Համաստեղի համար` Ֆեոդոր Դոստոեւսկու «Գեղեցկութիւնը կը փրկի աշխարհը» յայտնի բանաձեւումի բաղադրիչները` գեղեցկութիւնն ու աշխարհը, նոյնանիշներ են, չկայ փրկութեան խնդիր. առաջինը երկրորդի պէս անսկիզբ, անվերջ ու անմեկնելի է, երկրորդը` առաջինի պէս աստուածային, աստուածաշնորհ ու ոչ պակաս հանելուկային: Մարդու խնդիրն է` յաւերժութեան մէջ իրեն շնորհուած կարճատեւ պահին վայելել երկուսն էլ: Մարդը կորցրեց ճշմարտութիւնն իր ներսում ու սկսեց իրենից դուրս փնտռել Տիրոջը: Աշխարհը, որ արարուած էր Տիրոջ կամօք ու լեցուն Նրա ստեղծած բարիքներով, մարդուն ներկայացաւ կորուստի, ցաւի, ցամքած աղբիւրի, տոչորող արեւի տեսքով: Անվերջ ու անպտուղ են մարդու` իրենից դուրս Աստծու որոնումները. «Անոնք Քեզ փնտռեցին եւ չգտան, Տէ՜ր, որովհետեւ իրենց մարմնէն ու զգայարանքներէն դուրս փնտռեցին իրենց Աստուածը ու մարմինը ձգեցին մեղքերու մէջ անօգնական: Անոնք, իրենց հոգիներէն ու երազներէն պարպուած, աղօթեցին, տոչորեցան, ցամքեցան աղբիւրի մը պէս ու պուտ մը ջուր աղերսեցին: Անոնք մարեցին արեւն իրենց մարմինէն ու կտոր մը շող աղերսեցին: Անոնք չտեսան արեւը, որ իրենց մարմնին մէջ էր. իրենց հոգիին մէջ էր պարտէզը գեղեցիկ ու կարկաչը ջուրերուն: Ու անոնք միշտ Քեզ փնտռեցին, Տէ՜ր…»:

«ԵՍ-Ը ԶԱԻԱԿՆ Է, ՈՐ ԻՐ ՄՕՐ ՄԱՐՄՆԷՆ ԿԸ ԲԱԺՆՈՒԻ»

Աստծու եւ բնութեան, կենդանի էակների կապը ներդաշնակ է ու գեղեցիկ, քանզի գոյաւորուած է հակասութեամբ. ծաղիկներն ու միջատները, թռչուններն ու «երկու բաժակ միւռոն լեցուն» աչքերով եղնիկներն անտեսանելի կապերով կապուած են Տիրոջը, վայելում են Նրա մշտական հոգատարութիւնն ու ապաւինում Նրա գթասրտութեանը: Բայց մարդը յաճախ է խախտում այդ ներդաշնակութիւնը: Որսորդի սպանած եղնիկի աչքերում «ներողամիտ շողումներ կային, որ կը խօսէին կարծես. “Դուն պիտի չսպանէիր, եթէ, եթէ գիտնայիր, թէ ինչքան գեղեցիկ է նաեւ եղնիկի մը կեանքը”»: Մարդու ես-ի մէջ Համաստեղը տեսնում է Աստծու արտայայտութիւնը: «Ես-ը զաւակն է, որ իր մօր մարմնէն կը բաժնուի»: Մարդու ես-ը «Աստուծոյ մը չափ անիմանալի է» եւ կատարեալ կարող է դառնալ միայն ստեղծագործելու, իրեն ճանաչելու, Աստծուն փնտռելու ճանապարհով: «Աղօթարան»ի հեղինակն անհատապաշտ չէ, բայց հանրութիւնից դուրս է այնքանով, որքանով հնարաւոր է խօսել մարդկութեան անունից, երբ խօսքը մարդու ներաշխարհի մասին է: Նա չի պարտադրում իր ճանաչած կանոններն ու սկզբունքները, պարզապէս ներկայացնում է սեփական կենսափորձով ձեռք բերածը, որ երբեմն հակասական է, իրարամերժ, բայց միշտ անկեղծ է ու յուզիչ: Միայն սեփական անձը սիրելու իմաստնութեան շնորհիւ կարելի է ըմբռնել Տիրոջը: «Տո՜ւր ինձ, Տէ՜ր, իմաստութիւնը, որ սիրեմ իմ անձը: Երբ իմ անձը սիրելու կատարելութիւնն ունենամ, այն ատեն պիտի սիրեմ իմ դրացին ու հեռաւորը: Անոնք միայն վիշտ կը պատճառեն եւ վէրք կու տան, երբ իմաստութիւնը չունին իրենց անձը ըմբռնելու: Եթէ ես կը կսկծամ իմ եղունգի ցաւին համար եւ անքուն գիշերներ կ՚անցընեմ, ի՞նչպէս կրնամ ցաւ ու վէրք պատճառել իմ նմանին: Տո՜ւր ինձ իմաստութիւնը, Տէ՜ր, որ մտերմանամ իմ ես-ին հետ, սիրեմ իմ անձը: Այն ատեն ոչ միայն պիտի կրնամ ըմբռնել իմ դրացին եւ հեռաւորը, այլեւ պիտի կրնամ ըմբռնել Քեզ, Տէ՜ր», — այսպէս են ընթանում Համաստեղի ինքնաճանաչողութիւնը եւ ինքնադիտարկումը: Իրենից դուրս Տիրոջը փնտռող մարդը տաճարներ կառուցեց, կուռք դարձրեց կոճղը, արեւը, կրակը, «մաքրամաքուր Անահիտի ոսկէ արձանը»: «Քու խանձարուրը եղաւ կեանքը, Քու օրորոցը եղաւ յաւիտենականութիւնը: Դուն մեծցար, Տէ՜ր, անցար մարդկային բոլոր կերպարանքներէն, անցար մարդկային վիշտերէն, մահուան երկիւղէն եւ եղար կատարեալ, եղար Աստուած», — հաստատում է գրողը, ու զարմանում, «որ Քեզմով լեցուն գանկ մը կրնայ օր մը բնակավայր դառնալ որդերուն: Ինչպէս հաւատալ, Տէ՜ր… »: Հաւատից անբաժան է կասկածը, որը երբեմն պարզապէս հաւատի գոյութեան ձեւերից է: Աստծու` հողեղէն մարդու համար սահմանած աստուածային վարքի չափանիշները գրեթէ անիրագործելի են: Ու սաղմոսերգու Դաւթի օրինակով Համաստեղն էլ է խնդրում. «Եւ դատաստանի մի՛ մտիր քո ծառայի հետ, որովհետեւ ոչ մէկ կենդանի չի արդարանայ Քո առաջին» (Սաղմոս, 734 ՃԽԳ: 2): Բայց մարմնական ցանկութիւններն ու հոգսաշատ կենցաղն էլ զօրեղ են ու զօրաւոր, եւ մարդը յաճախ ստիպուած է ապրել մարմնի ու իրականութեան օրէնքներով: Քիչ-քիչ կերպարանք է առնում նաեւ կասկածը, երկմտանքը։ Ինչքան բնական է մարդ արարածի գրեթէ բնածին հաւատն առ Արարիչ, նոյնքան էլ հիմնաւորուած է մարմնեղեն արարածի երկմտանքը, որ ծնուելուն պէս էլ հերքւում է, աւելի ճիշտ, ինքնաժխտւում, քանզի «Տէ՜րը լսում է, երբ կանչում եմ Նրան» (Աւետարան, 642, Դ 3): Անգամ մահն է ժխտւում, «որովհետեւ մահի մէջ քեզ յիշել չկայ. գերեզմանումը ո՞վ կը փառաւորէ Քեզ» (Աւետարան, 643, Զ, 5): Ու կայ յոյսը, որ Աստուած մարդուն կը փրկի անգամ նրա ծածուկ սխալներից, էլ ուր մնաց թէ գիտակցուած մեղքերից, քանզի «զօրաւոր է Նրա գութը իրենից վախեցողների վրայ» (Սաղմոս, ՃԳ:11): Աստծու հայրական գթասրտութեան, արդարութեան վրայ են հենւում մարդու յոյսն ու հաւատը. «Որովհետեւ Նա գիտէ մեր կազմուածքը, յիշում է որ հող ենք մենք» (Սաղմոս, ՃԳ:14): Մարդու երկմտանքը կարճատեւ է. իրական աշխարհը Տիրոջ գոյութեան հաստատումն է արդէն: Կատարեալ է այդ աշխարհը` Աստծու ստեղծագործութիւնը. «Ու Դուն բաժնուած ես, Տէ՜ր, այդ բոլորին մէջ, բաժնուած ես բարի ու արեւոտ ժպիտի մը պէս, բաժնուած ես նոր ծլած արտին վրայ մաղուող բարակ անձրեւի մը պէս: Ահա թէ ինչու այնքա՜ն կատարեալ է Քու ստեղծագործութիւնը, Տէ՜ր, ու մենք միայն Քու շունչը կը զգանք առանց կերպարանքդ տեսնելու»: Աստծուն որոնող մարդն անցաւ հազարաւոր ճամբաներ, բայց Նրան գտաւ իր հոգու մէջ միայն. «Մենք Քու ոտքերուն դրոշմները մեր հոգիներուն մէջ փնտռեցինք: Հոն է, որ Մենք կը լսենք սրինգի երաժշտութիւնը Պանին»: Ճիշտ է, Համաստեղի կրօնազգացողութիւնն առաջին հայեացքից շփման եզրեր ունի պանթեիզմի հետ, բայց նա չի նոյնացնում Աստուածն ու բնութիւնը, այլ փորձում է աստուածային էութեան առանձին տարրեր տեսնել, ճանաչել կենդանի ու անկենդան բնութեան մէջ` որպէս Աստծու գոյութեան հաստատում, ապացոյց: Պակաս կարեւոր նշանակութիւն չունի մի այլ հանգամանք եւս. Համաստեղի` բնութեան գովքի, բնապատկերների ու բնանկարի գոյների անբաժան մասն է հայրենի բնաշխարհի կարօտը: Այս առումով, «Աղօթարան»ի ինքնատիպ, ոչ ուղղակի շարունակութիւնն է «Հայաստանի լեռներու սրնգահարը» երաժշտական դրաման, որի հերոսը` Վարդանը, այծեմարդու արտաքին ունի եւ սրնգի հոգեթով երգով պանդուխտ հայերին կապում է Հայրենիքի հետ, աւելին, իր նման անուղղելի հաւատաւորներին նոյնիսկ Հայրենիք է վերադարձնում` կտրելով օտար աշխարհի օտար միջավայրից: «Աղօթարան»ի բնութիւնն իրական է` մարդկային բիրտ օրէնքներից վեր գործող աստուածային կամքով վերագտնուած (թող որ առայժմ միայն երազում), կարօտով շաղախուած: Մարդու համար էականը Աստծու արարած աշխարհն ու բնութիւնն են, իսկ Համաստեղ Հայ մարդու հոգու խորքում ծխում է հայի անթեղուած Կարօտը… Մարդն այնքան իմաստուն պիտի լինի, որ իր «կեանքի ծաղկոտ ու տատասկոտ ճամբաներուն վրայ» զգայ Աստծու գոյութիւնն իր կողքին: Այնինչ, «Ան ինծի հետ քալեց հազար հազար ճամբաներէն, իմ ձեռքէն բռնած ու ես չիմացայ»: Հին ու իմաստուն մի զրոյց լրացնում է այս պատկերը. մարդը երկնքից նայում է իր կեանքի ուղուն, տեսնում լայն ճանապարհներին իրեն ուղեկցող Աստծու ոտնահետքերը, իսկ նեղ կածաններում` միայն մէկի: Ու նա Արարչին մեղադրում է, որ դժուար պահերին իրեն լքել է, այնինչ իրականում Աստուած մարդուն այդ նեղ կածաններով տարել էր գրկած, ու ոտնահետքերը Նրանն էին: Յաւիտենականի խնդութեամբ ապրելու միակ միջոցը ինքնաճանաչումն է, որ Համաստեղը ձեւակերպում է այսպէս. «Աստուած բաժնուած է թէ՛ անշունչին եւ թէ՛ շնչաւորին մէջ: Աստուած բաժնուած է նաեւ իմ մէջ»: Ու եթէ տիեզերքի գաղտնիքներից առաջ մարդը կարողանայ հասկանալ իր «հոգիին բարբառը», արժանի կը լինի Աստծու հետ խօսելու ու նրան տեսնելու պատուին: Սա այն գերխնդիրն է, որն մարդկութիւնը հետամուտ է վաղնջական անցեալից. աշխարհը բացատրելու համար մարդն առաջին հերթին պէտք է ինքն իրեն ճանաչի, հասկանայ, իսկ մարդուն ինքնաճանաչողութեան հասցնող ճանապարհն անցնում է իր նմանին` մէկ ուրիշ մարդու ճանաչելու դժուարին բաւիղներով: Անհատի սէրն առ Աստուած դրսեւորւում է առաջին հերթին որպէս սէր Մարդու նկատմամբ, այլապէս աշխարհը կը դատարկուի, կ՚ամայանայ: Գերխնդիր, որ անլուծելի է համատիեզերական ենթատեքստից դուրս, քանզի Մարդն անսահման տիեզերքի գիտակցող ու ինքնագիտակցող միակ էակն է: Ուրեմն անվերջանալի է մարդու ինքնաճանաչողութեան, այլ խօսքով, կատարեալի ձգտումը, որ ոչ այլ ինչ է, եթէ ոչ Աստծուն իր ներսում բացայայտելու եղանակ: Մահկանացուի կեանքի օրերը հալւում են ձիւնի պէս, այնինչ Աստծուն գտնելու նրա փնտռտուքը մշտական է, որ սկսւում է իրենից ու տրամաբանօրէն պիտի յանգի ինքնաճանաչման: «Ինչքան մօտենամ Քեզի, Տէ՜ր, ինքզինքս աւելի կը ճանչնամ, կը մօտենամ իմ ներքին անծանօթ աշխարհին, զոր Դուն ստեղծեցիր, լոյսը խաւարէն զատեցիր, ու երբ տեսար, որ բարի է, ստեղծեցիր կապոյտն ու աստղերը, սարալանջին` ստեղծեցիր արեւոտ անդաստաններն անհորիզոն ու անտառները խոր: Ու ես մինակ ճամբորդ, անծանօթ ճամբաներու մէջ ինկայ որոնելու Ան, որ իմ աշխարհը ստեղծեց: Որոնելու համար Քեզ, Տէ՜ր»: Ինքնաճանաչողութեան ճամբան անխուսափելիօրէն տանում է դէպի Երկինք, աւելի ճիշտ, օգնում Երկրի վրայ ապրել տիրոջ, արարողի, մի բառով` լիիրաւ Մարդու լիարժէք կեանքով: Ինքնաճանաչողութեան փշոտ ճամփան մարդկանց բաժանում է. «Երկչոտին համար` ապրիլը ճամբայ մըն է միայն տատասկոտ, որ զինք գերեզման կը տանի, իսկ անվախին համար` կեանքը այն ճամբան է, ուր Աստուծոյ ոտքին հետքերը կան ու զինք կատարելութեան կ՚առաջնորդէ»: Վախկոտի համար կեանքում վայելք, ուրախութիւն չկայ, քանի որ նրան երբէք չի լքում մահուան գաղափարը: «Երկնչողը անկատար է, — գրում է Համաստեղը եւ մեկնաբանում։ — Երկչոտին Աստուածը դաժան ու շանթահար Եհովան է, որովհետեւ երկչոտը թէ՛ ստրուկ է եւ թէ՛ բռնակալ: Բռնակալը աւելի երկչոտ է: Ան աւելի շատ ստրուկէն կը վախնայ»: Համաստեղն առանձնացնում է Եհովային եւ Քրիստոսին. առաջինը վրիժառու է, բարկացկոտ, երկրորդը` համակ մարդասիրութիւն, ներողամտութիւն։ Քրիստոնէութեան մէջ գրողը փառաբանում է յատկապէս համատիեզերական բարութիւնը, մարդուն Երկնքի հետ կապող ստեղծագործութեան ոգին։ Մարդու ազատութիւնը ծնւում է հոգու եւ հոգեւոր աշխարհի անսահմանութիւնից: Նրա հաւատը չի հանդուրժում ոչ մի հարկադրանք, վեր է մարմնական ցանկութիւնների պատնէշներից, որովհետեւ հոգեւոր ազատութիւնը ծագում է սիրուց: «Աստուած ողջերուն հետ է միայն, որովհետեւ Ան կեանք է ու սէր», — սա՛ է անվախ (այլ խօսքով` հաւատաւոր) մարդու հաւատի ակունքը: Համաստեղն այսպէս է սահմանում ապրելու նպատակը. «Եղի՛ր կատարեալ, ինչպէս Ինքը Աստուածն է ու քալէ՛ իմաստուն ժպիտով կեանքի ամայի ճամբաներէն: Այդ ճամբաները քեզ Աստուծոյ կը տանին: Երանի՜ անոր, որ չի երկնչիր…»: Երբ չկայ մարդու ներքին երկուութիւնը` հոգու ու մարմնի անլուծելի, յաւերժական հակամարտութիւնը, մարդը երջանիկ է: Աստուածաշունչն այսպէս է ներկայացնում «ներսի մարդովը» (Թուղթ Պօղոսի առ Հռովմայեցիս, Է։22) չարին ու չարիքին հակադրուելու անհրաժեշտութիւնը. «Որովհետեւ մարմնի խորհուրդը մահ է. եւ հոգու խորհուրդը` կեանք եւ խաղաղութիւն: Որովհետեւ մարմնի խորհուրդը Աստուծոյ օրէնքին չի հնազանդում, եւ կարող էլ չէ: Եւ նրանք` որ մարմնով են, չեն կարող Աստծուն հաճոյ լինել: Բայց դուք մարմնով չէք, այլ` հոգով, եթէ Աստուծոյ Հոգին ձեզանում բնակուած է, իսկ եթէ մէկը Քրիստոսի հոգին չունի, նա Նրանը չէ: Եւ եթէ Քրիստոսը ձեզանում է, ապա մարմինը մեռած է մեղքի համար եւ հոգին կենդանի է արդարութեան համար» (Թուղթ Պօղոսի առ Հռովմայեցիս, Ը։ 6-10)։ «Սկզբանէ էր քաոսը, քաոսն էր առ Աստուած եւ Աստուած էր բանն», — գրում է Համաստեղը: Աստուած այդ քաոսից լոյս արարեց: Լոյսից հալածուած դեւերը գտան անլուսին գիշերներից էլ մութ հոգիները մարդկանց, բերդ դարձրին ու «տարին կռիւը լոյսին, ճշմարտութեան եւ Աստուծոյ դէմ»: Մարդը դարձաւ … մարդասպան: «Ու մարդը զոհ, մարդը գերի, կտոր մը շող աղերսեց իր հոգւոյն համար», — գրում է Համաստեղը: Աստուած մարդու հոգում վառեց մանկան ժպիտից, կնոջ մարմնից, ծաղիկներից, արեւից, աստղերից, խղճից ու արցունքից ծնուած շողն իմաստութեան: Մարդն ազատագրուեց չարից, նրա երազները ներկուեցին ծիածանի, ծաղիկների, թիթեռների ու արեւի գոյներով: Մարդը լսեց հրեշտակների թեւերի թեւաբախումները: Համաստեղն այդ թեւաբախումը իր հոգու, տան ու ճամբաների վրայ լսելու շնորհն է աղերսում, որպէսզի չենթարկուի մինչեւ գերեզման եղկելի գոյութիւն քարշ տալու, ատելութեամբ, դիւային քրքիջներ լսելով ապրելու ծանր բեռին, հարկադրանքին: Երանելի է նա, ով գիտակցում ու վայելում է իր գոյութիւնը երկրի վրայ` որպէս «այնքա՜ն իրական եւ այնքա՜ն կատարեալ» Աստծու կերպարանք:

ՍԷՐԸ «ԱՍՏՈՒԾՈՅ ՇՈՒՆՉՆ Է» ՄԱՐԴՈՒ ՄԷՋ

Տիրոջ համար մարդու մարմինը անպարագիծ արտ է, որ Արարիչը «կը հերկէ տող առ տող»: Գոյութեան անմեկնելի գաղտնիքներից է սէրը, որ «Աստուծոյ շունչն է» մարդու մէջ: Կնոջ սէրը զօրեղ է ու զօրաւոր, կարող է արեւի նման կեանք պարգեւել ու կատարեալ դարձնել հոգին: Սէրն օգնում է մարդուն վեր բարձրանալ իր անձից, դառնալ անանձնական: Միայն այդ ժամանակ են բոլոր իրերը գեղեցիկ, մարդիկ չար չեն, իսկ կանայք օրհնաբեր ու բարի են մօր պէս: Բոլոր բանակներից հզօր այդ սէրն է կատարելութիւնը: Գեղեցիկն է իշխում ամենքի ու ամեն ինչի վրայ: Արարման, ստեղծագործութեան հրաշքի գաղտնիքն եղող սիրուց սկսւում է յաւերժութիւնը, քանզի միայն սիրոյ միջոցով կարելի է հասկանալ ուրիշի վիշտն ու կարիքը, միայն սիրոյ միջոցով կարելի է կարեկցել, օգնել, ամոքել, սրբել արցունքները: Ու ինչպէս կատարեալ է մայր դարձած կինը, որի գովերգումը բանաստեղծումի` հնուց ի վեր հոլովուող թեմաներից է, նոյնքան կատարեալ է սիրող մարդը, ու ողբալի է աստուածային այդ շնորհից զրկուածի գոյավիճակը: «Մութ ու ձախորդ օրերուդ, ո՛վ իմ բարեկամ, սէրը ձեռքիդ բռնած լապտերն է: Վեր, աւելի վեր բռնէ՛ լապտերդ ու անցի՛ր աներկիւղ բաց ճակատով: Երբ յոգնիս ճամբուդ վրայ, գիտցի՛ր, որ Աստուած քու կողքին կը քալէ ու ձեռք պիտի երկարէ քեզի երբ սէր կայ քու մարմնիդ ու հոգիիդ մէջ», — գրում է Համաստեղը: Մարդու մէջ կայ, ապրում է յաւերժութեան մասնիկը (յոյներն ասում են` էնտելեխիա), որ «կը բոցավառէ մեր երազները արշալոյսի գոյներով»: Կատարելութեան այդ ձգտումը մարդուն մղում է ստեղծագործութեան. Աստուած ինքն իրեն կատարեալ զգաց ու ճանաչեց` «տեսնելով իր պատկերը շնչաւոր եւ անշունչ էակներուն մէջ»: Աստծու շնչով թեւաւորուած մարդկային հոգին իմաստաւորում ու ջերմացնում է բնութիւնը, երազները, որոնք յաճախ «վար ինկող թռչուններուն նման» թափւում են «կեանքի գեղեցիկ դաշտանկարին մէջ», «ինչպէս գերեզմանոց մը, որ բնանկարին վրայ կ՚աւելցնէ ձեւ եւ խորհուրդ»: Երազներու պարտութիւնը Համաստեղը նմանեցնում է ծովափի ապառաժների հետ ամեհի ալիքների յաւերժական կռվին, որից ծովը չի տկարանում: Համաստեղի աղօթքները կարելի է հասկանալ նաեւ որպէս մարդու երկու էութիւնների հետաքրքիր երկխօսութիւն, որ բացում է ընթերցողի սրտի ու մտքի գաղտնարանները` նրան էլ մղելով նման անկեղծ ու ջերմ զրոյցի ինքն իր, իր էութեան անքակտելի մասի` Աստծու հետ: Մարդու գոյութեան արմատները տրտմութիւնն ու բերկրանքն են, որ հաստատում են Տիրոջ գոյութիւնը մարդու մէջ, իր համար «որպէս խորհուրդ եւ որպէս կերպարանք»: Մարմնի մէջ է ապրում աստուածային շնորհը` իմաստնութիւնը: Գրողը խոնարհւում է կնոջ իրական ու անիրական, անծանօթ ու կախարդական ոգու` գաղտնիքի առաջ: «Կինն է, որ կը յաղթէ մահուան ամեն անգամ, որ իր բազուկներուն մէջ երախայ մը կը գրկէ: Այս ինչքա՜ն իմաստութիւն, Տէ՜ր, որ բաշխեցիր մեր մարմնին», — զարմանում է Համաստեղը: Աստուած անձրեւի պէս հաւասար ու առատօրէն բաշխել է Իր ժպիտը ու արցունքը, մնացել անժպիտ ու անարցունք, եւ նրա արցունքով թախծող, ժպիտով բողբոջող մարդը նրանից ստացածով է մտերմանում Արարչին: Մահկանացու, անկատար մարդը մի խնդրանք ունի. «Տո՜ւր ինձ, Տէ՜ր, կարողութիւնը, որ բոլորը իմ մէջ բաշխուին, իմ մէջ փթթին մտածումով: Իմ մէջ ժպտի ծաղիկը, ուռենին իմ մէջ արտասուէ ու ծառը իմ մէջ մտածէ: Տո՜ւր ինձ շնորհքը, Տէ՜ր, որ կինը իմ մէջ ճառագայթէ, ու անոր ճառագայթումով նոր ու վառ գոյներով ծաղիկներ բացուին իմ հոգիի պարտէզին մէջ»: Ի վերջոյ, մարդու զրոյցն Աստծու հետ աւարտւում է կատարեալ ներդաշնակութեամբ. «Չեմ ըսեր, կամքդ թող ըլլայ, Տէ՜ր, որովհետեւ դուն իմ մէջ կամք ես ու իմացականութիւն: Դուն իմ մէջ ներդաշնակութիւն ես, Տէ՜ր: Իմ գոյութեան մէջ է, Տէ՜ր, որ կ՚ամբողջանայ քու կերպարանքը ու իմ հաւատքին մէջ` քու յաւիտենականութիւնը… Ամէն»: Աստծու նման կատարեալ լինելու ձգտումն ուղեկցում է մարդուն երկնային կեանքում ու թեւաւորում նրա հոգին` կապելով յաւերժութեանը: Մարդու, բնութեան, կնոջ գովքը ձուլւում է Աստծուն ուղղուած անկեղծ ու սրտաբուխ աղօթքներին, որ պոկւում են գրողի ալեկոծ հոգուց ու թռչում դէպի Երկինք: Համաստեղի աղօթագրքում պատկերները կենդանանում են, բառը բոյր ու համ ունի, շարժումը` սկիզբ ու ընթացք, կեանքն ու մահը փոխիմաստաւորուած եւ անբաժանելի են` որպէս սկիզբ ու վերջ յարատեւ, յաւերժական արարման, որի առանձին մի շրջանն է մարդու գոյութիւնը Երկրի վրայ` որպէս ապացոյց, վկայութիւն Աստծու ու բնութեան: Ըստ Համաստեղի, մարմինն իր մէջ կրում է յաւիտենականութեան սաղմը ու մեռնելով աճեցնում է այդ սաղմը: «Կայ մեր մէջ այդ անթեղուած կրակը, որ կեանքինն է ու Երկնքինը», — գրում է Համաստեղը` համոզուած, որ արարչագործութեան, ստեղծագործութեան (այլ խօսքով, մարդուն Աստծու հետ նոյնացնող արարման) հիմքում այդ կրակն է իր տիեզերական շնչով, որ աստուածացնում է մարդուն ու Աստծուն կերպարանք տալիս` տեղաւորելով մարդու հոգում: Տիեզերական սիրոյ համայնապատկերի վրայ բարձրանում է «այնքա՜ն գեղեցիկ ու աստուածային» կեանքի համար աղօթող Մարդը, որի համար «պարտութիւնը մեր երազներուն» սքանչելի բնանկարին «ձեւ եւ խորհուրդ» յաւելող գերեզմանոցի է նման։ Ճիշտ է, «Աղօթարանում» կան բառերի, պատկերների անհարկի կրկնութիւններ, ոչ յստակ, երբեմն իրարամերժ ձեւակերպումներ, բայց բանաստեղծական շնչով յագեցած տողերից վեր է յառնում Աստուածամարդու պատկերը, որ այնպէս դիպուկ պատկերուած է Ռուդեարդ Կիպլինգի «Եթէ» բանաստեղծութեան մէջ: Մարդը հակասութիւնների կծիկ է եւ ապրում է ոչ պակաս հակասական աշխարհում: Նա կարող է դառնալ երկրի տէր ու տիրական, եթէ միշտ պահի սիրոյ, յոյսի, հաւատի աստուածատուր շնորհը, մի բառով` նա դառնայ Մարդ, որն ունի աստուածային գերագոյն պարգեւները` անմահութիւն, ազատութիւն եւ Աստծու նմանութիւն: Այլ խօսքով, մարդը կը դառնայ Աստուած, եթէ երկրային վայելքների բաւիղներում չկորցնի Արարչին նմանուելու նպատակը: «Աղօթարանի» քնարական հերոսը Համաստեղի գիւղի բնակիչներից մէկի` քաղաքակիրթ աշխարհում ապրող սերնդի մարդկանցից է, որը պեղում է պապերից ժառանգած աստուածավախութեան արմատները: «Աղօթարանի» գործողութիւնները (եթէ փորձենք քնարական պոեմում գործողութիւններ գտնել) կատարւում են գիւղում` նոյն այն գիւղում, որը գրողի առաջին գրքում անուն չունի (աւելի ճիշտ` ունի հաւաքական անուն` Գիւղ), «Սպիտակ ձիաւորը» վէպում Բերդակ կամ Վարդաձոր է կոչվում, իսկ «Այծետոմար» պոեմում` Չոր: Քաղաքի ու քաղաքաբնակ մարդու հետ «Աղօթարանն» առնչւում է այնքանով, որ Համաստեղի հերոսն ապրում է (աւելի ճիշտ` գոյատեւում) քաղաքում, բայց բացարձակապէս անհաղորդ է այդ միջավայրին, չի ուզում ու չի կարող ապրել նրա օրէնքներով: Մի խօսքով, գիւղացի է արմատներով, կեանքից դուրս եւ կեանքն իմաստաւորող երազից, հողից է քաղում կենսահիւթեր ու շնորհակալ է երկնքին, խոնարհւում է նրա անիմանալի մեծութեան առաջ հէնց թեկուզ միայն նրա համար, որ իր գոյութեամբ հաստատում է իր տեսակի գոյութեան փաստն ու իրաւունքը: Հայ ժողովրդի «ապրելու հզօր տենչանքի» հաստատումն է Համաստեղի գրական ժառանգութիւնը` առաջին բանաստեղծութիւնից մինչեւ «Առաջին սէրը» վիպակը: Նրա գրականութիւնը մեր հոգեւոր մշակոյթի անուրանալի ձեռքբերումներից է` որպէս հոգեւորի, ազգայինի, հայի` աշխարհից դուրս, աշխարհիկ հոգսերից վեր ապրելու, գոյատեւելու իրաւունքի հաստատում: Մի կողմ թողնենք կուսակցական ինչ-ինչ խնդիրներ, որոնցից գրողն աշխատում էր ձերբազատել իր հոգին ու գրիչը, եւ նրա` գրականութիւն բերած աշխարհին նայենք որպէս հայի աշխարհ, այն հայի, որը Յ. Թումանեանից յետոյ շարունակեց նրա գործը նոր պայմաններում, ողջ գիտակցական կեանքը նրա նման ապրեց քաղաքում, բայց երգեց գիւղ ու պատկերեց գիւղացուն, որը յայտնուել է նոր պայմաններում` անծանօթ աշխարհում: Այդ գիւղացին փոխեց իր հագուստն ու ծերացաւ օտար ափերում, բայց հոգով մնաց հողի, Էրկրի տէր, այդ ոգով դաստիարակեց իր սերունդներին: Համաստեղի ես-ը անբաժանելի է աստուածային լրիւութիւնից եւ Աստծու մէջ, այսինքն` ինքն իր մէջ է գտնում կատարելութիւնը, լրիւութիւնը: Սա է հաւատաւոր մարդու` անվերջաւորի մէջ իր վերջաւոր գոյութիւնը հաստատելու ձեւը, այդ գոյութեան երկիւղը հաղթահարելու միջոցը: Չկայ երկիւղ, կասկած, քանզի կայ Աստուած` մարդու անմահութեան, անվերջութեան ու ազատ ոգու մարմնաւորումը: Կա՞յ Աստուած` չքանում են չարը, մահը, մեղքն ու յանցանքը, քանզի տիեզերքն ապրում ու շնչում է աստուածային սիրով: Համաստեղի Աստուածը որոշարկուած չէ, որովհետեւ իրական աշխարհի եւ մարդու ներաշխարհի զուգորդումն է, իսկ այդ աշխարհները շատ են բազմազան, գունագեղ, նոյնիսկ երբեմն իրարամերժ, որպէս միասնականութեան` իրար լրացնող, իրարով պայմանաւորուած մասեր են: Եւ եթէ աստուածաբանութիւնը երբեմն բնորոշում են որպէս մարդաբանութիւն, ուրեմն նրա` Աստծուն ուղղուած աղօթքները եւ մարդուն ներկայացնելու փորձերը կարելի է փոխադարձաբար տեղափոխել ու դիտարկել որպէս մարդու աստուածային էութեանն ուղղուած յուզառատ խօսք եւ Աստծու մարդկային էութիւնը ներկայացնելու փորձ: Համաստեղը հաւատի ասպետի իրաւունքով է խօսում Աստծու հետ, եւ դրանով էլ պայմանաւորուած է «Աղօթարան»ի կառուցուածքը` քնարական մենախօսութիւնների շարք։ Ամենակարեւորը, մենք «Նարեկ» ունենք, եւ գրողի նպատակը հաւատը քննելը չէ. «Աղօթարան»ը նրա հոգու ինքնակենսագրութիւնն է` օրագրի անկեղծութեամբ, անմիջականութեամբ գրուած։ Համաստեղը չի խօսում չարի մասին` անտեսելով, ժխտելով նրա գոյութիւնը. չարի պատիժն է այն փաստը, որ մարդը ոչինչ չի կարող ու չի ուզում իմանալ նրա գոյութեան մասին: Գերմանացի փիլիսոփայ Գէորգ Հեգելը հաւատը սահմանում է որպէս մարդու ներքին համոզմունք, վստահութիւն, որը նախորդում է յաւերժութեանը: Հաւատի իշխանութեան պայմաններում յուսահատութիւնը դառնում է մարդուն կենդանական աշխարհից տարբերակող առաւելութիւն, մեղքը` պարզապէս յուսահատութեան խտացում, թանձրացում: Համաստեղի համար հաւատն ու մեղքը հակոտնեայ են. նա էլ Սոկրատէսի պէս համոզուած է` մեղք գործել` նշանակում է չիմանալ («մեղք» բառի արմատը յունարէն «չիմանալն» է): «Աղօթարանի» ստեղծագործական ակունքների մէջ յատուկ տեղ ունեն նաեւ Համաստեղի տարիքն ու կենսափորձը, բայց ճիշտ չի լինի ամեն ինչ բացատրել միայն դրանցով։ Ինչպէս ապացուցում են գրողի գրականութիւնն ու նամակագրութիւնը, Համաստեղը գրական առաջին քայլերից էր փորձում հասկանալ Երկինք-Երկիր հոգեւոր կապը եւ մարդու կեանքի իմաստն էր փնտռում` երբէք չբաւարարուելով գտած պատասխանով։ «Աղօթարանն» այդ անհանգիստ որոնումների ինքնատիպ ու հետաքրքիր ամփոփման փորձն է` արժեքաւոր ոչ միայն որպէս գրական փաստ, այլեւ գեղարուեստական, իմաստասիրական, ազգային հոգեբանութեանն առնչուող մի շարք խնդիրներ արծարծող գրական աշխատութիւն։ Համաստեղը, ինչպէս միշտ, հաւատարիմ է մնում ինքն իրեն` ներկայացնելով իր աշխարհը, որը հայի աշխարհն է։ Նրա կարծիքով` քրիստոնէութիւնն իր մարդասիրական էութեամբ վաղուց է դարձել մեր ժողովրդի հոգեւոր աշխարհի, մշակոյթի հենքը։ Համաստեղի կրօնազգացողութեան մէջ չկայ մեղք, քրիստոնէութեան` նրա ներկայացրած տարբերակում չկայ դժոխքի վախ ու սարսափ։ Բոլոր հանելուկների լուծումը մէկն է` մահը։ Համաստեղը լուծումներ չի փնտռում, պարզապէս ներկայացնում է մարդուն դէպի Մարդը (որ նոյնն է, թէ դէպի Աստուած) տանող ճանապարհը` կրկին հաւաստելով Մարդու երկնային ծագումը։ Ամենօրեայ վազքի ու փնտռտուքի պայմաններում մարդը ժամանակ չունի «որեւէ բան իմանալու համար», բայց «Ամենագլխաւորն այն է, որ հասարակ աչքերով չես տեսնի… Հարկաւոր է սրտով փնտռել», — պնդում է ամենաիմաստուն գրքերից մէկի հերոսը` Փոքրիկ Իշխանը։

ՄԱՐԳԱՐԻՏ ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ
Երեւան