ՅԱԿՈԲ ՉՈԼԱՔԵԱՆ
ԻՆՉ ԸՍԻ՜Ր…
Խառն տարիներ էին, ինչպէս նախորդները: Այս անգամ ցնցումները կու գային Անթիլիասէն, կ՚անցնէին Պէյրութի հայկական թաղերէն ու հրդեհի մուլ ու մոծիրի պէս կը թափէին մեր կողմերը: Կաթողիկոսի ընտրութիւն կար, եղա՞ւ թէ չեղաւ, օրինակա՞ն է, թէ ոչ, տուրուտմբոցը շատցած էր գիւղին մէջ:
Մենք շատ բան մը չէինք հասկնար այս խնդիրներէն, բայց գիտէինք, որ այսինչ տունը էջմիածնական էր, որովհետեւ Վազգէն վեհափառի նկարը դրուած էր դրան դիմացի պատին, այնինչ տունը անթիլիասական էր, որովհետեւ Զարեհ վեհափառի նկարը դրուած էր դրան դիմացի պատին: Դպրոցները՝ ամենէն առաջ: Կը լսէինք, թէ հոս ու հոն եկեղեցիներու բռնագրաւում ու տիրացում կար, տեղ մը ասոնք կը խանգարէին թաղականութեան ընտրութիւնները, տեղ մը անոնք, մինչեւ որ յաղթողը յաղթեց տիրացաւ, ալ ո՛չ ընտրութիւն, ո՛չ բան: Քեսապի 13 գիւղերուն մէջ վերջին 150 տարիներու ընթացքին կիղիցիկները(1) հալելէ, մաշելէ, աւերակուելէ ետք մնացեր էր մէկ եկեղեցի, որմէ ալ երես դարձուցած էին ոմանք. պսակներն ու մկրտութիւնները կը նախընտրէին ընել տան մէջ, ծառի մը տակ, դպրոցի մը մէջ…
Այդ տարիներուն ծնունդներէն ոմանք կոչուեցան Վազգէն, իսկ ուրիշներ՝ Զարեհ: Չեմ գիտեր, թէ յետոյ այդ Վազգէններն ու Զարեհները հանդիպեցա՞ն իրարու, խաղացի՞ն իրարու հետ, նախիրը խառնեցի՞ն իրարու Սալտրան լերան արօտավայրերուն մէջ…:
Երկու կողմերն ալ զիրար կը մեղադրէին արտաքին ուժերու խաղալիք ըլլալու, ժողովուրդի եւ եկեղեցւոյ գլխուն սադրանքներ հիւսելու մեղքերով: Երկու կողմերն ալ ազգային ամենասուրբ սկզբունքներէն կը ճարէին ու բոլորն ալ ժողովուրդի անունով կը խօսէին:
— Ինչ իմաստ ունեցաւ մեր բողոքական, կաթոլիկ ու լատին չդառնալը, երբ մայր եկեղեցին ալ բաժնեցին, — կ՚ըսէր Կեկիւսիկ հալեւորը, — հիմա առաքելական չենք արդէն, էջմիածնական ենք կամ անթիլիասական… Ըսի ձեզի, ասիկա միլլաթ չէ, իլլաթ է(2), վարակը մտեր է մեր մէջ կ՚երթայ, մենք մանրանալով պիտի վերջանանք, հունտերնիս անցնի…
— Սո՛ւս եղիր, մարդ, — կը խնդրէր կինը, — տղաքդ ինչ կ՚ըսեն…
— Հո՛գս, ինչ կ՚ուզեն թող ըսեն, կա՛մ Զարեհի մարդ պիտի ըլլան, կա՛մ Վազգէնի, միայն հայ ինձմէ զատ մարդ չմնաց, չէ՞, — ծիծաղով կը դառնար կնկան:—Բոլորն ալ գաշմար(3) կը խաղան, — կ՚ըսէր հօրս բարեկամը, — բոլորն ալ դիմակաւոր են, իրական դէմքեր չեն մնացած:
Տարօրինակ տարիներ էին, կարծես ոչ մէկ բան այն էր՝ ինչ որ պէտք է ըլլար: Մէկը կու լար իր կորուստին համար, միւսը կը խնդար նոյն պահուն: Հիմա Լիբանան ալ արիւն կը հոսէր: Քաղաքացիական կռիւներ էին: Պէյրութը մեզի համար եւ համ էր ու հոտ, չկար տուն՝ որուն կէսը հոն չըլլար: Հայրենադարձներու լրիւ աւերակուած տուներու կողքին աւելցած էին դուռ ու պատուհան գոց տուները, որոնց տէրերը Պէյրութ հաստատուած էին: «Անձրեւէն փախանք՝ կարկուտին բռնուեցանք» ըսողներուն՝ ոմանք կը պատասխանէին «Քիչ ըսիր, դեռ աւելին կայ»:
Ու աւելին՝ Լիբանանի մէջ հայերու եղբայրասպան ոճիրներն էին: Յաճախ հայու մը սպանութեան մասին կը լսէինք: Կը սպանուէին հայու ձեռքով: Հայեր կը սպանէին զիրար: Կը թուէր, թէ հայ կուսակցութիւնները գոհ չէին եղածէն, կը թուէր, որ անտարբեր էին եղածին հանդէպ, կը թուէր, թէ իրենց համար փողոցի ականերու(4) արարք էր եղածը…
Բայց մեծերը դառնօրէն կը ծիծաղէին…Գաղտնի՞ք էր:
— Չէ, — կ՚ըսէր հօրս բարեկամներէն մէկը, — ասիկա ժառանգական հիւանդութիւն դարձաւ, տե՛ս, մօրը գիրկէն ինկողն անգամ կա՛մ այսպէս է, կա՛մ այնպէս…:
Ձմրան՝ տան մէկ պատը փլած էր, եւ Գնտըր նանարը ի զուր կը սպասէր տղուն, որ Պէյրութէն գար ու նորոգել տար: Սեւ օձ մը յայտնուեր էր աւերակին մէջ, ու Գնտըր նանարը վարժուեր ու ընտելացեր էր անոր ներկայութեան: Թասին մէջ մածուն լեցնելով կը դնէր տախտակամածին մէկ ծայրը: Օձը առաստաղէն կ՚ելլէր ու ինկած գերանին գալարուելով կու գար ու մածունը կ՚ուտէր: Պառաւը կը հաւատար, որ օձին բարիք ընելով չարէն հեռու կը պահէր իր հարազատները:
— Չարը ինչ է, — կ՚ըսէր Սիվտիցի նանարը, — ատանկ բան չկայ, ատելութիւնը կը ծնի մարդուն մէջ, կը ձգենք որ մեծնայ, լեցուի պալարով, եւ օր մըն ալ կը փսխենք զայն մեր շուրջը գտնուող մարդոց վրայ: Չարը ատիկա է:
Կոչնակը մահ մը կը գուժէր: Ես ուրիշ ոչ մէկ տեղ լսած եմ մեր գիւղի կոչնակին մեռելական ղօղանջը. երեք յաջորդական հարուած ու դադար մը, կեանքի եւ մահուան միջեւ պարապութիւն մը կարծես, ու կրկին երեք հարուած… Վերի թաղէն, վարի թաղէն մօտեցող կ՚ըլլար, կու գար հեռուէն կը հարցնէր.
— Ով է՜… ով է՜:
— է՜ , — կը պատասխանէր Քորքենց քարափը:
Պէյրութի մէջ անհետ կորսուած էր Վարդան Սաղտճեանը, Աստուածաբանական ճեմարանի ուսանողը… Դիակն ալ չէին գտած… Կ՚ըսուէր, թէ ողջ-ողջ փուռը նետեր են: Ամբողջ գիւղը ցնցուած էր: Վարդան վերջերս եկած էր Գարատուրան ու Աւետարանական եկեղեցւոյ մէջ պաշտամունք կատարած…:
Գնտըր նանարը նոր ցաւին հետ հինը կը յիշէր, նոյնը չեղա՞ւ տարագրութենէն դարձէն անմիջապէս ետք, կը յիշէր Քեսապի մէջ ծայր առած եղբայրասպան կռիւները, 27 սպանութիւն, յանուն ինչի՞…
Սիվտիցի նանարն ալ կը յիշէր իրենները: Փոր Սաիտէն դարձէն ետք սուէտիացիք ալ խենթացեր էին, չես գիտեր ի՛նչ չէին կրնար բաժնուիլ, երբ բուն թշնամին բաժնուելու բան չէր ձգած… Կը հաշուէր կը հաշուէր… 30 սպանութիւն…
Կը պատմէին, որ Սահակ կաթողիկոս Մուսա լեռ կ՚այցելէ, ուր հերոսամարտ մղած ու հերոսացած մարդիկ հիմա զիրար սպանելու քաջագործութիւն կ՚ընէին. կ՚այցելէ Քեսապ, ուր ազգային իշխանութեան անուան տակ զիրար կը հարստահարէին ու կը սպանէին: Ցաւելէ անդին ի՞նչ կրնար ընել կաթողիկոսը:
Սահակ կաթողիկոսը ի՞նչ կրնար ընել՝ չեմ գիտեր, բայց գիտեմ, որ մարդիկ կը փորձէին լուռ մնալ ու չհրահրել հրդեհը: Առանց բարեւ-բարիրկունի իրարու կը մօտենային, առանց իրարու երես նայելու իրարու քով կը կենային՝ կարծես ամչնալով այս կամ այն կողմի մարդ կարծուած ըլլալնուն համար: Մեղայի եւ ապաշխարութեան պէս բան մը, որ աւելի մեծերէն սպասողներ կային:
— Թող ազգին առջեւ ելլեն, քովէ քով կենան, դիմակները նետեն ու ներողութիւն խնդրեն ազգէն՝ սկիզբէն գործած ու կեղծած իրենց արարքներուն համար, թէ չէ այս վարակը մեր ազգի մէջէն հանել հնարաւոր պիտի չըլլայ, — կը հաւատային անոնք:
— Ինչ ըսի՜ր…
Էստի համեցէք…
Ինչ մեղքս պահեմ, չսիրեցի դպրոցը, դասարանը, դասագիրքերը: Պայուսակիս մէջ միայն մէկ գիրք կը պահէի. Սիմոն Սիմոնեան, «Հայոց Պատմութիւն»: Երեւի միակ գիրքն էր, որ ծայրէ ծայր կարդացուելու բախտին արժանացած էր այդ օրերուն: Հիմա, պատկերացուցէք, Սասունցի Դաւիթը խեղճ պառաւի մը արտին մէջ լոր կ՚որսայ, դուն դասարան նստեր ես, մինչ գիտես, թէ այդ եղանակին որքան կարմրալանջ ծիտիկներ կ՚իջնեն աղբիւր: Պատկերացուցէ՛ք, Սմբատ Բագրատունին մենամարտին մէջ առիւծի բերանը կը պատռէ, դուն դասարան նստեր ես, մինչ գիտես, թէ ձեր կովը լեռը մինակ կ՚արածի, ուր բորենի ալ կրնայ ըլլալ: Պատկերացուցէ՛ք, Փոքր Մհերը նոյնիսկ հօր շիրիմին վրայ «Ել, հայրիկ» կը կանչէ պաղատագին, մինչ գիտես, որ մայրիկդ հիմա տունը տաքցնելու համար փայտ կը ջարդէ անտառին մէջ առանձին…: Տէ՛, դիմացի՛ր, եթէ կրնաս…
Այդ տարի նոր ուսուցիչ մը ունեցանք Հալէպէն: Պարոն Յարութիւնը: Յարութիւն Տէր Ղազարեան: Մէկ երկու օր հետաքրքրութեամբ իր ներկայութեան եղանք, մինչեւ որ իր կարմիր փողկապը, մոխրագոյն տարազը, միշտ փայլող կօշիկները, մանաւանդ իր օծանելիքին հոտը դարձան բնական բաներ: Հա՛, բան մըն ալ կը յիշեմ, ըսաւ.
— Զիս չշփոթէք զարմիկիս՝ Յարութիւն Տէր Ղազարեանին հետ, ան մեծ պատմաբան է, «Կիլիկիա» անուն գիրք գրած է. Քեսապի գիւղերուն հայերէն անուններ տուած:
Մենք մեր գիւղերու անուններէն դժգոհ չէինք:
Ու, ըսի, ա՛լ դասարանը հրապուրիչ չէր:
Պարոն Յարութիւնը դէմս ելաւ:
— Յակոբ. — ըսաւ, — ո՞ւր կ՚երթաս այսպէս վազելով:
— Պարոն, — ըսի փորս շոյելով, — շատ քաղցած եմ, տուն կ՚երթամ:
— Քաղցա՞ծ, — հարցուց Պարոն Յարութիւնը, — քաղցա՞ծ ըսիր:
— Այո՛, քաղցած եմ, պարոն, — ըսի:
— Վահ, Յակոբ, դուն այդ ինչ աղուոր հայերէն կը խօսիս, — ըսաւ ան, — դուն քաղցած ըսիր եւ ոչ անօթի, Մեսրոպ Մաշտոց այդ բառը կը գործածէր, գրաբար հայերէն է…
Ես զարմացած կը նայէի Պարոն Յարութիւնի փայլուն դէմքին. յայտնապէս գոհ դէմք էր, զիս չէր ծաղրեր անօթի բառին փոխարէն քաղցած ըսելուս համար:
Ու յիշեցի. քանի մը տարի առաջ Եգիպտոսէն եկած քննիչը բակին մէջ շարուած աշակերտներուն հայերէնախօսութիւնը կը ստուգէր: Երեւի տեղեակ էր, որ քեսապցի տղաք հայերէնը կը խօսին բարբառին պէս, աւելի ճիշդը՝ բարբառը կը վերածեն հայերէնի՝ «Պարսետը քարմանեցի ու խումպապիկը քարեցի դէպի չիտիկը»(5): Ուրեմն՝ վերի կարգի տղոց կը հարցնէր, թէ ի՛նչ կ՚ըսեն այս ծառին, այդ ծառին, այն ծառին… ու Յովհաննէսը ձեռքը վեր բարձրացնելով կը ցատկէր քայլ մը առջեւ ու կը պոռար.
— Թզենի, պարոն… թթենի, պարոն… ձիթենի պարոն…
— Հապա այդ ծառին անունը ի՞նչ է, թթենիին փաթթուած է ու վրան ալ խաղող կայ…
Յովհաննէսը կարգը մէկուն չտալու շուտիկութեամբ ցատկեց ու պոռաց.
— Ատիկա ծառ չէ, պարո՛ն, պատատուկ տոլի է, պարո՛ն, տոլի՛, խաղողն ալ տոլիի խաղող է…
Յովհաննէսը ճիշդ կ՚ըսէր՝ խաղողի որթի երկու տեսակ կար, մէկը թուփ էր այգիին մէջ, միւսը՝ պատատուկ, որ կը մագլցէր ծառերուն վրայ, այո՛, տոլիի խաղող էր, որովհետեւ կար նաեւ թոպեկի(6) խաղող, որ ուտելի չէր…
Քրքիչ մըն էր որ փրթաւ հիւրերուն մէջ, մանաւանդ եգիպտահայ հիւրը ծիծաղը չէր կրնար զսպել:
— Որթատունկ, ծօ, որթատունկ, ըսէ, — յուշեցին աղջիկները;
Յովհաննէսը կարմրեցաւ, դեղնեցաւ, քրտնեցաւ, բայց որթատունկ ըսելու չհասցուց:
Հիմա ես ըլլայի այդ մարդուն տեղ՝ Պարոն Յարութիւնին պէս ոչ միայն գլուխը կը շոյէի, այլ ճակատն ալ կը պագնէի այդ տղուն, որ որթատունկի եւ խաղողի մասին շատ աւելին գիտէր քան ինքը եւ բարբառէն առնելով իր հայերէնին մէջ կ՚ապրեցնէր ուրարտական դարերէն եկող այդ տոլի բառը:
Պարոն Յարութիւնը, այո, շոյեց մազերս ու ըսաւ.
— Գնա՛ Յակոբ, գնա՛ քաղցածութիւնդ փարատէ ու վերադարձիր, քեզի այդ բառին համար նուէր մը ունիմ տալիք:
Ըսաւ ու մտաւ դպրոց:
Ալ ի՛նչ քաղցածութիւն, ի՛նչ բան…: Գացի քիչ անդին, թուփի մը ետեւ քիչ մը սպասեցի ու վազեցի մտայ դասարան, կեցայ Պարոն Յարութիւնին դիմաց:
Ժպտաց: Հասկցայ: Ես ալ ժպտացի: Պզտիկ պարտականութիւն մը տուաւ դասարանին, ելաւ բռնեց ձեռքէս ու գացինք քովի խարխլած տունը, որուն ապահով մէկ սենեակը տրամադրուած էր դրսեցի ուսուցիչին:
— Յակոբ, — ըսաւ, — մինչեւ նուէրդ պատրաստեմ, վազէ ինծի ջուր մը բեր աղբիւրէն:
Կաւէ փարչը առի ու վազեցի Եարալենց աղբիւրը, որ աշնան առաջին անձրեւներէն ետք յորդառատ դարձեր էր, այլապէս ժամ մը պիտի սպսասէի դիմացը, որ ծեղի չափ ջուրը շռշռալէն բարեհաճէր լեցնել իմ փարչը…
Պարոն Յարութիւնը աստիճանին գլուխը փարչը առաւ, դրաւ դռան ետին ու ձախ ձեռքով ինծի երկարեց իր նուէրը. գունաւոր կողքով բարակ, քառակուսի գրքոյկ մը. Յովհաննէս Թումանեան, «Գիքորը»:
Չեմ գիտեր ինչպէ՛ս օրը իրիկուն եղաւ, չեմ գիտեր, թէ ինչպէս տուն հասանք, ընթրեցինք ու յետոյ կը յիշեմ. ծալապատիկ նստանք մեր ցածկեկ կլոր սեղանին շուրջ՝ մայրս, փոքրիկ քոյրերս, ու ես՝ սկսայ բարձրաձայն կարդալ «Գիքորը»:
Տէ, մեզի համար հայերէնը հայերէն էր. Օննիկ Սարգիսեանի եւ Սիմոն Սիմոնեանի «Արագած» ընթերցանութեան դասագիրքը կ՚անցնէինք, վարժ էինք արեւելահայ գրողներու լեզուին: Կը զանազանէինք տարբերութիւնները, նոյնիսկ առանձնայատուկ բառերն ու ասոյթները, առանց շփոթելու մեր գրականին հետ (Հայաստանի մեր նախակրթարաններուն մէջ արեւմտահայերէնն ալ այդպիսի տեսլականով հրամցնող ընթերցանութեան դասագիրքեր պիտի երբեք չտեսնենք երեւի…):
Առաջին տողն իսկ կապեց մեզ բոլորս: «Գիւղացի Համբոյի տանը կռիւ էր ընկել…»: Գիքորը քաղաք պիտի տարուէր, գործի դրուէր, մարդ ըլլար: Հօրս արտագնայ աշխատանքի մեկնումը յիշեցինք. հայրիկս կը մեկնէր հեռու աշխատանքի, որպէսզի կարողանար ապրեցնել այս մեծ ընտանիքը, կրթաթոշակի, դասագիրքերու, հագուստ-կապուստի գումար հասցնէր, ու… նոր բացած արտին խնձորի տնկիներ գնէր, խնձորի պարտէզ հասցնէր, որպէսզի մենք ոչ մէկուն գլուխ ծռենք, մեծնանք ու մարդ ըլլանք…: Վիքի քոյրս յիշեցինք. թէպէտեւ շատ գոհ կ՚երեւէր Կիպրոսի գիշերօթիկ դպրոցէն, բայց անոր կարօտը մեզի արցունք կը պատճառէր…
Գիքորը Թիֆլիսի մէջ, աշկերտ է…: «Էստի համեցէք, էստի համեցէք…»: Մեզի ծանօթ քանի քանի տղաք այդպէս էին հիմա Պէյրութի մէջ, Դամասկոսի մէջ, ծառայութիւն կ՚ընէին, աշկերտութիւն կ՚ընէին այստեղ ու այնտեղ, որպէսզի մարդ ըլլային…
Գիքորի նամակը …: Այդպիսի նամակներ ատենը մէյ մը կը հասնէին գիւղ…: Վարի թաղէն Աւոն Վիէննայի դպրեվանքէն գրած էր մօրը, թէ շատ, շա՜տ կարօտցած է տունը, Կարմիր կովը, պարտէզը, մամային եփած թոնիրի հացը, նոր տարուան փախլաւան, բոկեղը…Մամա…: Քանի մայրեր այդպիսի նամակներ կը պահէին իրենց ծոցին մէջ:
Գիրքը կարդացինք, լացինք: Իմ առաջին գիրքս: Լամբարի քարիւղը այդ գիշեր սպառեցաւ, սկսաւ պատրոյգը վառիլ: Սովորաբար լամբարի լոյսը ցածցնելով կը մտնէինք անկողին: Չէր պատահած, որ լրիւ մութի մէջ քնանայինք:
Բայց կարծես լուսին կը ցոլար տան մէջ: Թումանեանը այդ գիշեր մեզի էր, գիւղացի Համբոյի ամբողջ ընտանիքը, բոլոր դսեղցիները, հայրս, քոյրիկս, Պարոն Յարութիւնը… ու տուն վերադարձած Գիքորը մեր տան պատշգամէն կը պոռար ճամբայէն անցնող դարձողին.
— Էստի համեցէ՜ք, էստի համեցէ՜ք:
ԼԵՂԻ ՋՈՒՐԸ
Մենք արդէն գիտցած պէտք է ըլլայինք, որ մեր աշխարհը Քեսապ կը կոչուի, իսկ Գարատուրանը Քեսապի տասներկու գիւղերէն մէկն է միայն:
Գիտցած պէտք է ըլլայինք նաեւ, որ կայ երկիր մը, որ Սուրիա կը կոչուի, ունի դրօշակ, որ ատենը մէյ մը կը դրուէր դպրոցի մուտքին, ունի քայլերգ, որ շուտասելուկի պէս կ՚երգէինք մենք, ունի լեզու, որ պէտք է սորվէինք դպրոցին մէջ:
Արաբերէնի ուսուցիչը…: Տնօրէնը կ՚ըսէր, որ Պարոն Ապտալլան պետութենէն ղրկուած նուէր է մեզի, որպէսզի մենք արաբերէն սորվինք, երկրի արժէքաւոր ու զարգացած քաղաքացիները ըլլանք: Որքա՜ն կը սիրէր մեզ Պարոն Ապտալլան, որքա՜ն կը տառապէր մեզի համար, որ իր լեզուն սորվինք, բայց ինք հայերէն սորված ու Քեսապի լեռներուն եւ աղջիկներուն մասին քանի մը ոտանաւոր գրած կը ձգէր կ՚երթար: Յետոյ կ՚իմանայինք, որ պետութիւնը դժգոհ է մեզմէ… Սխալ չհասկնաք, կ՚ըսէ եղեր՝ սա երեք դպրոցները միացուցէք, գոնէ 50-60 աշակերտ ունեցէք, կանոնաւոր դասարաններ, որ ղրկած ուսուցիչս իմաստ մը գտնէ իր աշխատանքին մէջ… Հիմա երեք դպրոց՝ երեք ուսուցիչ, պետական միջոցներու վատնում, արդիւնքը անբաւարար… Միացէ՛ք…
Հոգաբարձուները լուռ կը նայէին իրարու, թէ՝ հասկցի՛ր, եղբա՛յր, վերէն արտօնութիւն չկայ, եւ … վերամուտին արաբերէնի նուէր ուսուցիչ կը սպասէին պետութենէն…
— Կ՚ուզե՞ս արաբերէն սորվին մեր տղաքը՝ ուսուցիչը հոգա՛…
Ու նոր Պարոն Ապտալլա մը կը ժամանէր դպրոց…
Ու տեղ մը շփոթի մէջ կ՚իյնայինք մենք. Սուրիա եւ Քեսապ… Չէինք կրնար համատեղել այս երկուքը:
Գիտէինք, որ սահմաններ կան, բայց միայն մէկը կը ճանչնայինք, այն որ կ՚անցնէր մեր գիւղի մօտէն, ու անոր ետին գտնուող երկիրը փակ աշխարհ մըն էր մեզի համար, թէեւ հայրս եւ քանի մը ընկերներ սահմանին այն կողմէն առանձին մարդիկ կը բերէին ու նոյնքան գաղտնի կը հասցնէին Լիբանան: Կ՚ըսէին, թէ հայեր են: Չէինք կրնար ըմբռնել, որ Արարատը, Սիփանը, Նեմրութը, Արածանին, Վանը, Անին ու Կարսը Թուրքիա կոչուող քարտէզի մը մէջ զետեղուած էին: Անոնք միշտ մեզի հետ էին, մեր անուններուն մէջ, մեր տան պատերուն վրայ, մեր աչքերուն մէջ, մեր ինքնութեան ընդելուզուած, այլապէս ինչպէ՞ս Զաւէնն ու ես Սիս ու Մասիսի արձանը պիտի շինէինք Սելտրանի գագաթին վրայ…
Մեր դէմը ծովն էր, մեր գիւղի բարձունքէն մեզի կը թուէր, որ մեր գիւղէն սկիզբ առնող ծովը հետզհետէ կը լայննար, կը խորանար, կ՚երթար կ՚երթար մինչեւ աշխարհի վերջը… Ծովեզերքին աւերակ քաղաքի մը հետքերը կային, նաւամատոյցի մէկ-երկու սիւն, որոնց իբրեւ թէ կը կապէին խարսխած նաւերը: Կ՚երեւակայէինք. եթէ թեւերուդ մէկական չոր ջրադդում կապես՝ լողալով-ծփալով կը հասնիս Կիպրոս …
Կար ուրիշ մըն ալ՝ Հայաստան, Հայաստան, Հայաստան… Կապուած էր մեր անունին՝ հայ, լեզուին՝ հայերէն, դաստիարակութեան՝ հայեցի, բայց ո՞ւր էր… Կարծես մեր գիտակցութեան արթնացումէն առաջ մեր մէջ էր, բայց մեզմէ հեռու, ո՛չ սահմաններ ունէր, ոչ ալ իրեն տանող ճամբաներ կային… Կարծես այն երկիրը, ուր գացին մեր հայրենակիցները, թիւրիմացութիւն էր… Երկո՞ւ Հայաստան կար… Քեսապը ի՞նչ էր, այդ երկրի կրկնապատկե՞րը, անկէ հատուած-կտրուած պատառ մը Երկի՞ր… Իսկապէս որո՞ւն կը պատկանէինք մենք…
Էյ ջան հայրենիք, ինչքան սիրուն ես,
Սարերդ ծաղկած երկնի մովի մէջ.
Ջրերդ անուշ, հովերդ անուշ,
Միայն բալէքդ արուն ծովի մէջ:
Այդ առտու մեր ուսուցչուհին՝ Լէյլիկունց Վարդուհին, խնդրեց, որ ես արտասանեմ այս բանաստեղծութիւնը: Յայտնեց, որ երէկ գիշեր մահացած է այս բանաստեղծութիւնը գրող Աւետիք Իսահակեանը: Ես շատ տխուր էի. չեմ գիտեր, չէ, Աւետիք Իսահակեանի համար չէ, այլ այն «արուն ծովուն», որուն ալեկոծութեան մէջ փրկութիւն կը փնտռէին իմ հայրենակիցներս ու կը կորսնցնէին զիրար…: Մենք ո՞ւր էինք, ո՞ւր պէտք է ըլլայինք հիմա…
Մեր շունը երբեմն կօշիկ մը խածած կը բերէր կը դնէր մեր բակը: Կը հարցնէինք, օրեր կը սպասէինք, որ տէրը յայտնուի ու կօշիկը դրուի տիրոջ դրան առջեւ, ինչպէս կ՚ընէին մեր գիւղացիները, իր զոյգին քով… Գացող-եկող, հարցնող-առնող չէր ըլլար, ի վերջոյ ետ կը նետէինք շան բերանին…
— Էհ, — կ՚ըսէր Եարալի պապուկը, որուն կինը աղջիկները առած ծովեր կտրած էր անդարձ, — մենք ալ շան բերանին ինկած կօշիկին կը նմանինք, ո՛չ տէր ունինք, ո՛չ երթալիք տեղ…
Չէինք հասկնար, թէ ուրկէ՞ կը սկսէր Սուրիան եւ ո՛ւր կը վերջանար: Երբեմն կը կարծէինք, թէ ամբողջ Քեսապն է Սուրիան, երբեմն՝ Սուրիայէն դուրս ուրիշ աշխարհ էր Քեսապը:
Ուրիշ աշխարհ էր Քեսապը:
Մէկ ելք կար, ուրկէ չէինք ելած տակաւին, որովհետեւ երբ արտագաղթի մասին մեծերը խօսէին, կ՚ըսէին.
— Մարդը ամեն բան ձգած՝ Լեղի ջուրը(7) կտրեր գացեր է:
Իսկ եթէ մէկը դժգոհէր պայմաններէն՝ կ՚ըսէին.
— Վաղը առտուէն կանուխը չկայ, Լեղի ջուրը կտրէ գնա՛, ետեւ մի՛ նայիր…
Մեծերու խօսքերէն դատած՝ Լեղի ջուրը գերեզմանի դրան պէս բան մըն էր, անկէ անցնողը ա՛լ չի վերադառնար:
— Աս ալ գնաց, — կ՚ըսէին՝ «աս ալ մեռաւ» ըսելու պէս:
— Աստուած գացողին հետ, չոր բռնէ՝ կանաչ դառնայ, — կ՚ըսէին ուրիշներ, — մենք հոս ենք, ի՛նչ ընենք ուրիշ տեղերը, մեր երթալիք ամենէն հեռու տեղը Սուսին(8) է՝ մեր գերեզմանատունը, նստէր անցագիրի կը սպասենք:
Իսկ մենք գիտէինք, որ Լեղի ջուրը անցնողը կ՚երթայ Լիբանան, անկէ կ՚երթայ Ամերիկա, Գանատա…Կարծես թէ Լեղի ջուրէն անդին չկայ Սուրիա…
— Հոս ապագայ չկայ, — կ՚ըսէին գացողները, — գիւղերուն մէջ կանոնաւոր դպրոց չկայ, Քեսապի մէջ երկրորդական դպրոց չկայ, ժամ կայ՝ պատարագ չկայ, բանակի խնդիր կայ՝ փրկագին չկայ, հասուն աղջիկ կայ՝ ուզընկան չկայ, դրացի կայ՝ բարեւ-բարիրկուն տուող չկայ…
Չկա՜յ…
Եւ բնականաբար՝ մենք ալ կը փափաքէինք այդ ելքէն մտնել ուրիշ երանելի աշխարհներ հասնելու համար, թէեւ գիտէինք, որ Լեղի ջուրէն անդարձ անցողներն ալ տխուր պիտի ըլլային: Մէկը կը գրէր. «Անպայման ծնողներուս գերեզմանը մաքրեցէք մոլախոտերէ, երկու մոմ եւ պտղունց մը խունկ վառեցէք անոնց վրայ»: Ուրիշ մը, կը լսէինք, որ խանութի ցուցափեղկին վրայ Քեսապ, մէկ ուրիշը՝ Կասիոս, երրորդ մը՝ Գարատուրան դրեր է: Այս մէկն ալ կը յայտնէր, որ ներեցէ՛ք, հայրիկ, մայրիկ, Ձեր թոռնիկները հայերէն չեն գիտեր, որ Ձեզի նամակ գրեն: Մէկ խօսքով, գիտէինք, որ Լեղի ջուրէն անդարձ մեկնողներն ալ լեղի ու դառն բան մըն ալ կ՚առնէին կը տանէին ու կը մեծցնէին իրենց հետ…
Բողոքականաց եկեղեցւոյ պաշտամունքին երբեմն երգ մը կը կատարէին.
Կայ երկիր պանծալի եւ փայլուն,
Եւ կրնանք հաւատքով զայն տեսնել,
Հոն Աստուած պալատներ շողշողուն
Խոստացաւ մեզ համար պատրաստել:
Ո՜հ, սիրո՜ւն ապագայ,
Ե՞րբ պիտի միանանք մենք անոր:
Սիրուն երգ էր, մենք ալ երբեմն կը կատարէինք զայն ախորժով: Մեծերը կ՚ըսէին.
— Սո՛ւս եղէք, ատիկա մեռելներուն համար կ՚երգեն:
Այսինքն՝ փայլուն ու պանծալի երկիրը դրախտն էր, ուր Աստուծոյ խոստացած շողշողուն պալատները մեզի կը սպասեն, միայն թէ մեռէք…
Կը նախանձէինք դուրս ելած ու ամրան արձակուրդին Քեսապ եկած տղոց: Բոլորն ալ երիտասարդական ու պատանեկան միութիւններու անդամներ էին երեւի: Քեսապի մէջ բանակումներ կ՚ընէին: Անոնք ամրան համագումարներ կ՚ընէին, համատեղ կ՚ապրէին, կը պտտէին շրջանի բոլոր գիւղերը: Գիտէինք, որ օր մը Մեղրաձոր կ՚երթան, օր մը Չալմա, օր մը Ներքի գիւղ, օր մը Սելտրան կը բարձրանան…: Օր մըն ալ կը յատկացնէին Գարատուրանին: Առտու կանուխ ծով կ՚երթային: Ուշ երեկոյեան կը վերադառնային լեզունին շան պէս դուրս կախած, փլած-փլփլած, յիսուն մեթր մէյ մը պատի մը տակ իյնալով:
— Պտոյտը հաճոյք չէ, չարչարանք է. — կ՚ըսէին, անիծելով ծովն ալ, Գարատուրանն ալ, բոլորը ու օղիին չափը փախցուցածի պէս կը կատարէին «սիրուն ապագայ» երգը, բոլորովին նոր մեկնաբանութեամբ.
Ոհ, սիրուն ապագայ,
Ե՞րբ պիտի միանանք մենք անոր.
Գարատուրան, Քեսապ, Սեւ աղբիւր,
Գարատաշ, Ներքի գիւղ ու Խայիթ
Չինարճըգ, Չագալճըգ, Տուզաղաճ,
Պաղճաղազ, Քուզուլոք, Քորքոնա.
Ո՜հ, սիրուն ապագայ, չմնաց ա՛լ Քեսապ ապագայ,
Ել, տղաս, ել երթանք, Ամերքա, Գանատա:
Իսկ մեր շունը մէկուն բակէն գողցած կօշիկը կը ծամէր ու կը ծամծմէր մեր բակին մէջ… Է՜հ, երեւի անոր տէրը Սուսիէն անցագիր սպասողներէն մէկը ըլլալու էր. թերեւս ալ Թոփալ Մինասը, որ ինք իրեն համար շար(9) կը հիւսէր Վերի Պաղճաղազ գիւղին մէջ.
Վարդապիտ, իրիէց, պատվիլա,
Ալէյը հօրթուն Ամիրքա,
Վախիմ վուօղը կը մառնէմ,
Թաղուօղ մը չըգըտըվա(10):
Երեւան
(Շարունակելի)
- Կիղիցիկ՝ յարանուանութեանց բաժանումէն առաջ գործող գիւղական փոքրիկ եկեղեցի կամ աւերակ սրբավայր:
- Ասիկա ազգ չէ, ախտ է:
- Բարեկենդանի դիմակաւոր ծաղրածու:
- Ակա՝ խօսակցական՝ այր մարդոց տրուող կոչական. փոխ.՝ թաղային հրոսակ:
- Պարսետ՝ պարսատիկ: Քարմանեցի` քարմանի պէս ուժգին դարձուցի: Խումպապիկ՝ գնդիկի պէս ողորկ գետաքար: Քարեցի՝ նետեցի: Չիտիկ՝ ծիտիկ:
- Թոպեկ՝ շնագայլ
- Բարբառով՝ Լըղը ջէօր. Քեսապի հարաւ-արեւելեան սահմանին հովիտ մը, ուրկէ կ՚անցնի մայրուղին:
- Սօսի ծառի անունէն. Գարատուրան գիւղի գերեզմանատուներէն մէկը:
- Բարբառով՝ շուօր. ժողովրդական երգի քառատող կամ երկատող խաղիկ:
- Վարդապետ, երէց, պատուելի,
Բոլորը կ՚երթան Ամերիկա,
Վախնամ վաղը կը մեռնիմ`
Թաղող մը չգտնուի: