Գուրգէն Մահարի
Գուրգէն Մահարիի այս պատմուածքը առաջին անգամ տպուած է յետ մահու, գրողի «Ամբողջական երկեր»-ու 5-րդ հատորին մէջ։ Այս հրապարակումը վերցուած է իր աքսորական կեանքի տարիներուն նուիրուած հատորէն (Գուրգէն Մահարի, «Սիբիրական» (արձակ, չափածոյ, նամակներ), աշխատասիրութեամբ՝ Գրիգոր Աճէմեանի, Երեւան, ԵՊՀ հրատ., 2009, 848+16 էջ)։
Արեւը բարձրանում է անտառի վրայ եւ իմ խրճիթի արեւելահայեաց, փայտաշէն պատը օծւում է նարնջով։ Մի միջատ, որն, ըստ երեւոյթին, կարող է նոյն յաջողութեամբ եւ՛ թռչել, եւ՛ վազել, թռչելով ու վազելով բարձրանում է պատն ի վեր եւ անհետանում տանիքին բուսած խոտերի մէջ։
Օրուայ այս ժամին անտառը մուգ կանաչ է, արեւից անկախ եւ արեւին անտարբեր, իսկ նրանից դուրս, բացատում, այստեղ֊այնտեղ կանգնած կեչիներն ասես հալւում են արեւի շողերում, դառնում թափանցիկ ու գիտակ իրենց գեղեցկութեան հրապոյրին։ Մռայլ ու ծանրանիստ անտառը նայում է բացատի կեչիներին ինչպէս շատ բան տեսած ներողամիտ պապիկն է նայում այստեղ, այնտեղ արեւի տակ խայտացող իր թոռներին։
Բացատում էլի ծառեր կան, նայած իրենց ծագմանն ու բնաւորութեանը՝ վերձիգ կամ փրչոտ, ծեր ու երիտասարդ, մտախոհ կամ սեթեւեթ։ Բացատն սկիզբ է առնում անտառից, իջնում է վար, անցնում փեթականոցի եւ իմ խրճիթի մօտով, մի քիչ աւելի լայնանում ու գնում, կորչում է Աշպատսկ գիւղի ուղղութեամբ, միշտ հեռու ու մօտ, մեծ ու փոքր պուրակների, ճահճուտների եւ բլուրների հսկողութեան տակ։ Կամ, եթէ կ՚ուզէք, ճի՛շտ հակառակը, հեոու ու մօտ, մեծ ու փոքր պուրակների, ճահճուտների եւ բլուրների հսկողութեամբ, գալիս է բացատը Աշպատսկ գիւղի կողմերից, անցնում է փեթականոցի ու իմ խրճիթի մօտով, յետոյ մի քիչ նեղանում ու փշրւում անտառի մուգ֊կանաչ պարիսպների տակ։ Օդում զգացւում է խոնաւ անտառահոտ, առաւօտահոտ ու արեւահոտ, եւ այս անորոշ բոյրերն են երեւի թմրեցրել ինձնից անբաժան Բայկալին, որը փռուել է խրճիթի դռանը եւ ննջում է առաւօտեան թեթեւ նիրհով։
Գալով իմ Բայկալին…
Աշխարհի բոլոր շների նման նա էլ չորս ոտ ունի եւ շուն է՝ օժտուած շնային ամեն բարեմասնութիւններով։ Լոշտակ ականջներ ունի, շագանակագոյն է, թաւամազ եւ գիտէ իրեն պահել։ Երբ մենք միասին, առիթից առիթ, գիւղ ենք իջնում, նա չի էլ նայում մասնաւոր բակերի մասնաւոր շների վրայ, էլ չենք խօսում անորոշ զբաղմունքի տէր շների մասին։ Նա մանր քայլերով վազում է իմ կողքով, անկախ ու արժանավայել եւ միայն մի դէպքում կորցնում է իր լրջութիւնը. այդ էլ՝ երբ ես դուրս եմ գալիս գիւղից եւ քայլերս ուղղում դէպի սպանդանոց, նրա համար ոսկոր եւ զանազան շնահաճոյ աւելցուկներ վերցնելու կամ պատուիրելու՝ կոլտնտեսութեան նախագահի յատուկ կարգադրութեամբ։ Այս դէպքում է, որ նա պէտք եղածից աւելի աշխուժանում է, աշխատում է քայլել շփուելով ինձ, կամ անհամբեր առաջ անցնել ու գոհունակ մռլտալ։
— Բա՛յ, քեզ լուրջ պահիր, — ասում եմ ես սովորաբար նման դէպքերում հայերէն, մի բան ասած լինելու, կամ անցեալից ինչ֊որ բաներ յիշելու համար, եւ նա կարծես հասկանում է եւ անգամ լրջանում։
Հաստ գերաններից է շինուած իմ խրճիթը, ինչպէս այս երկրամասի բոլոր մեծ ու փոքր աւանների եւ գիւղերի մեծ ու փոքր տները։ Իմ խրճիթը բաժանուած է երկու մասի. առաջնամասում տախտակէ մահճակալն է մի կերպ յարմարեցուած անկողնով, անհաստատ ոտներով սեղանը նաւթէ լամպով, մի քանի նստարան… Խրճիթի յետնամասում շարքից դուրս եկած փեթակներ են դրուած, բազմաթիւ շրջանակներ եւ երեք նոփ֊նոր փեթակ՝ ի հարկին կեանքի կոչուելու համար։
Գալով ինձ… Ի՞նչ կարող եմ ասել իմ մասին։ Ինչպէս աշխարհում բոլոր ապրողները, ես էլ իմ տեղում չեմ եւ ապրում եմ ու աշխատում, որովհետեւ եթէ ապրում ես, պէտք է աշխատես եւ եթէ աշխատում ես, պէտք է ապրես։ Այո, ես եկայ վերջապէս այն եզրակացութեան, որ ոչ ոք այս աշխարհում իր տեղում չի, էլ ինչո՞ւ ես բացառութիւն պիտի կազմեմ։ Յանուն արդարութեան այն էլ պիտի ասել, որ փեթականոցի պահակութիւնն աւելի շատ եւ աւելի շուտ յարմարաւոր տեղ է ինձ համար, քան ֆիզիկական աշխատանքը, որից ես ազատուեցի վերջին եւ հերթական ծանր հիւանդութիւնից յետոյ։ Ի՞նչ չարժի թէկուզ այն հանգամանքը, որ ես կարող եմ այստեղ Չեխովի նամակների հատորները կարդալ կամ աշակերտական տետրերում գրոտել ինչ որ ցանկամ առանց զգալու հրատարակչի, խմբագրի կամ ընթերցողի հսկողութիւնն ու ներկայութիւնը։ Ես գրում եմ աւելի շուտ ժամանակը կարճելու համար, որովհետեւ փեթականոցի եւ ընդհանրապէս գիշերային պահակը պարտաւոր է գիշերը չքնել. նրա լոյսը միշտ վառ պիտի լինի, դուոը բաց եւ յաճախ նա դուրս պիտի գայ հրացանն ուսին եւ ստուգի իր, այսպէս կոչուած, օբյեկտները։ Իմ օբյեկտները որոշ են, երեսունհինգ փեթակ, եւ կարիք չկայ, որ ես անպայման քսան քայլ հեռանամ խրճիթից եւ մօտենամ իւրաքանչիւր փեթակին եւ հարցնեմ քնած մեղուների որպիսութիւնը, ո՛չ. յատկապէս գիշերներն այստեղ տիրում է մի այնպիսի խորին լռութիւն, որ ամենաթեթեւ շշուկն անգամ որոտի ուժով հասնում է ականջիդ։ Բայց շշուկ էլ կայ, շշուկ էլ. այստեղ ես առաջնորդւում եմ ոչ թէ իմ, ո՛չ, դա անյոյս բան է, այլ Բայկալի՛ ականջներով։ Ինձ միշտ կարելի է խաբել եւ վախեցնել, իսկ Բայկային՝ ոչ։ Այսպէս, գարնանային մի գիշեր…
Երկար կը լինէր պատմել իմ եւ Բայկալի յիշարժան եւ ոչ հիշարժան արկածների մասին, որոնց մէջ չեն պակասում նաեւ ծիծաղելի դէպքեր. մի բան միայն հաստատ կարող եմ ասել, որ ահա երկրորդ ամառն է, ինչ մենք՝ ես եւ Բայկալը, թագաւորում ենք այս անտառամերձ մեղուանոցում եւ այս ժամանակահատուածում՝ ոչ մի դժբախտ դէպք։ Ո՛չ մի։ Այսպէս չի եղել ինձնից առաջ։ Ինձնից առաջ այստեղ պահակել է Դիմիտրի Լեւշան, եւ ի՞նչ, մի գիշեր արջը եկել է եւ շուռ է տուել փեթակը։ Ինչեւիցէ, այս պատմութիւնը մութ պատմութիւն է. որպէս թէ դէպքի գիշերը այս խրճիթում Լեւշայի հետ է եղել Ֆեոկլա Գրոմովան, որի հետ եւ ամուսնացաւ նա հետագայում, անգամ երեխայ ունեցաւ։ Դէպքի վայրում եղել է եւ կոլտնտեսութեան նախագահ Պյոտր Անդրէեւիչը, որը արջի ոչ մի հետք չի գտել, բայց գտել է շուո եկած փեթակի մօտ Լեւշայի ծխամորճը։ Երեւի կասկածելով, որ Լեւշան է եղել անյաջողակ արջը, նրան ազատեցին պահակութիւնից եւ պահակութեան հրացանը յանձնեցին ինձ։ Գնաց Լեւշան իր հետը տանելով իր «Բանդիտը», իսկ ինձ տուին երկու տարեկան Բայկալին։ Պյոտր Անդրէեւիչի կարգադրութեամբ մի երկու շարաթ ես պահեցի նրան կապուած վիճակում, լաւ կերակրեցի սպանդանոցի մնացուկներով եւ երբ ազատ թողի, նա գլուխն առաւ ու սլացաւ դէպի գիւղը։ Ես անիծեցի իմ անհեռատեսութիւնը, Բայկալի երախտամոռութիւնը եւ պատրաստուեցի ներկայանալու նախագահին զեկուցելու համար իմ անճարակութեան մասին։ Սակայն որքա՜ն մեծ եղաւ իմ ուրախութիւնը, երբ չանցած մի քանի ժամ, նա երեւաց գիւղից ձգուող ճանապարհին, դէպի փեթականոցը վազելիս։ Նա տեղ հասաւ ուրախութեան ցոյցերով, թաւալուեց ոտներիս մօտ, մտաւ խրճիթը ու երբ համոզուեց, որ ամեն ինչ իր տեղումն է, դուրս եկաւ եւ յառեց ինձ վրայ իր մուգ֊շագանակագոյն աչքերը։ Յետոյ մենք միասին ճաշում ենք, որից յետոյ տեղի է ունենում մեր ամենօրեայ յետճաշեայ սրտաբաց զրոյցը։
— Բա՛յ, դու կո՞ւշտ ես։
— Կո՞ւշտ, — պատասխանում է Բայկալը մաքուր հայերէնով եւ մի քիչ վանեցիական ակցենտով, — ի հարկէ կուշտ եմ, բայց չէր խանգարի եթէ ամեն ինչ նորից սկսէինք…
— Դա հնարաւոր չէ, Բա՛յ, — առարկում եմ ես ակնյայւո կերպով, վախենալով նրա մտքերի ընթացքից, — այդ դէպքում երեկոյեան մենք առանց ընթրիքի կը մնանք։
Ես զգում եմ, որ նա չհամոզուեց, եւ խնդիրն աւելի եմ խորացնում։
— Դու երեւի գիտես, Բա՛յ, իսկ եթէ չգիտես՝ իմացիր, ահա երկրորդ ամիսն է, ինչ ես պարտքով եմ ապրում. ճիշտ է, ոչ ոք չի բռնում իմ օձիքը, պարտքը չի պահանջում, բայց պարտքը մնում է պարտք։ Ես կոլխոզի պահեստից ալիւր եմ վերցնում, այդ ալիւրը տանում եմ տուն, իմ տանտիրուհին, մադամ Ֆրոսիան հաց է թխում, եւ մենք սնւում ենք ահա այդ հացով։ Ասում եմ մենք, որովհետեւ երբ դու ուտում կամ կրծում ես քո սպանդանոցային բարիքը, միեւնոյն է, քո աչքը իմ հացի վրայ է։ Ես չեմ կարող քեզ բաժին չհանել եւ հանում եմ, իսկ այս չի մտնում իմ տանտիրուհու հաշիւների մէջ։ Չմանրանանք, Բա՛յ, ես չեմ ուզում քեզ դնել անյարմար դրութեան մէջ եւ չեմ ուզում, որ մեր մէջ այս մասին խօսք ու զրոյց լինի. ի՞նչ մեծ բան է, ա՛յ հէր օրհնած, միայն, միայն մի կտոր հաց… Ճիշտ է, այս հաց կոչուածը վերջին մէկուկէս տասնամեակում ծանր հարց է եղել քո տիրոջ համար, բայց դու ինչո՞վ ես մեղաւոր, որ իմ գործերը վատ են դասաւորուել… եւ եթէ աշխատենք արդար լինէք այս… արդար աշխարհում, ապա ինչո՞վ է մեղաւոր իմ տանտիրուհին, որը որոշ քանակութեամբ է հաց տալիս մեզ, չէ՞ որ նա էլ կշեռքով է ալիւր ստանում կոլխոզի պահեստից։ Չէ՛, Բայկալ, չէ՛, եկ պայմանաւորուենք, կարիք չկայ սեւ ակնոցով նայել մարդկանց եւ իրերին, ի՞նչ անենք, որ իրերի բերումով մենք զրկուած ենք վարդագոյն ակնոց կրելու իրաւունքից։
Քանի որ խօսք բացուեց տիրուհուս, տանտիրուհուս կամ ինչպէս ես նրան կոչում եմ, երբ բարկացած եմ լինում՝ անտիրուհուս մասին, ապա նա ութսունհինգամեայ մի վիթխարի կին է։ Մենք ասինք կին եւ ոչ թէ պառաւ եւ շատ յարգելի պատճառներ կսւն նրան այսպէս եւ ոչ թէ այնպէս կոչելու համար։ Նախ նրա տարիքի մասին. ես նրա ծննդեան վկայականը ոչ տեսել եմ, ոչ էլ ստուգել, այդ նա է տեղի անտեղի պնդում, ընդդծում, որ ինքը ութսունհինգ տարեկան է։ Ես չգիտեմ, կա՞յ աշխարհում մի կին, որը փոխանակ պակասեցնելու, աւելացնի իր տարիքը։ Եթէ գտնուի մի մարդ, որը բան ու գործը թողած թափառի աշխարհից աշխարհ նման մի կին ճարելու համար, ապա նրա տասնեակ տարիների ապարդիւն որոնումները յաջողութեամբ պիտի պսակուեն միայն այստեղ՝ «Յաղթանակ» կոլտնտեսութիւնում. նա կը գտնէր իր փնտռածը յանձին մեր կոլխոզի վաստակաւոր անդամ Ֆրոսիա Տրիֆոնովնա Գերասկինա֊Գերասչիխայի, որը ոչ այլ ոք է, եթէ ոչ իմ տիրուհին, որն ինչպէս ասինք, մի թիկնեղ կին է։ Նա կարող է ամեն տարեկան լինել, բայց ոչ ութսունհինգ։ Երբ ասում ենք ամեն տարեկան, չպէտք է կարծել, որ նա կարող է տասնութ տարեկան լինել, ոչ, բայց վաթսունհինգ՝ ապահովաբար։ Անգամ վաթսուն, անգամ…
Անգամ յիսունհի՛նգ տարեկան կարելի է համարել իմ տիրուհուն, եթէ նայէք նրան կանառայցի Գալաւտիֆոն Պետրովիչի աչքերով։ Այս եօթանասունամեայ պատկառելի անձնաւորութիւնն աշխատում է Ձերժինսկում՝ մորթահաւաքի պաշտօնով։ Շրջում է նա ձմռանը սահնակի, ամռանն եռանդակի վրայ նստած, հաւաքում մեծ ու փոքր կոլտնտեսութիւնների մեծ ու փոքր սպանդանոցներում մորթուած անասունների մորթիները, շրջանային կենտրոն փոխադրում կամ փոխադրել տալիս նախնական մշակման համար եւ մեծ համարում ունի իր պաշտօնի վրայ։ Երբ նրան հարցնում են, թէ ի՞նչ է նրա գործի անունը, նա արտասանում է մի բառ, որը մօտ է ե՛ւ ինսպեկտորին ե՛ւ ինստրուկտորին ե՛ւ կոնստրուկտորին եւ վերջում աւելացնում՝ «մի՛ խօսքով…»։
Ահա այս բարձրահասակ, կարմրաթուշ, ռասպուտինեան մօրուսով, թափանցիկ, կապոյտ արցունքոտ աչքերով Գալաւտիֆոնն ամեն անգամ մեր գիւղը մտնելիս, եռանդակը կամ սահնակը քշում է դէպի մեր տունը, իջնում, մտրակով թխկացնում պատուհանը եւ ով որ երեւայ՝ ազդարարում է տնավարի եւ անգամ հրամայական.
— Մեր յարգանքները։ Մի ժամի՛ց…
Մի անգամ, այնպէս պատահեց, որ Գալաւտիֆոնը պատուհանը ծեծեց, երբ ես մենակ էի տանը։ Նա տեսնելով ինձ, չասաց «մեր յարգանքները», ասաց միայն՝ «մի ժամից» եւ անհետացաւ ձմեռային մէգ֊մառախուղում։ Գիշերը ես պահակել էի հացահատիկների պահեստների վրայ եւ սառնամանիքից չէի փակել աչքերս, ինչպէս յաճախ թոյլ էի տալիս ինձ, երբ ջերմաչափը քառասունից վար էր։ Նման սակաւաթիւ դէպքերում ես մտնում էի իմ պահակատուն֊վագոնը եւ մի ժամով ննջում էի նստած վիճակում։ Այդ օրը, անքուն գիշերից յետոյ, ես ինձ ջարդուած էի զգում եւ հազիւ հանուել ու մտել էի անկողին մինչեւ ճաշը քնելու հաստատ որոշումով, երբ Գալաւտիֆոնը ծեծեց պատուհանը։ «Մի ժամից», ասաց նա միայն։ Թող իրեն պահի իր յարգանքները, դրանից ես չեմ զրկուի քնելու ախորժակից, բայց փաստօրէն նրա ժամանումը կարող է զրկել ինձ քնից, որովհետեւ հարկաւոր է գտնել տիրուհուս եւ յայտնել, որ՝ «մի ժամի՛ց»։ Գոնէ երիտասարդ տանտիրուհիս տանը լինէր, բայց նա էլ այսօր աշխատում է ամբարում, սերմազտիչի վրայ…
Ֆրոսիա Տրիֆոնովնային ես «խազեայկա» եմ ասում, այսինքն տիրուհի, իսկ նրա երիտասարդ այրի հարսին՝ Մարիա Ալեքսանդրովնա։ Այս Մարիա Ալեքսանդրովնան Մարիա Ալեքսանդրովնա լինելուց աւելի միջահասակ, միջին տարողութեան, շիկահեր, կճատ քթով մի սիբիրուհի է։ Ամուսինը (Անդրիւշան) 1941 թուականի դեկտեմբերեան ձիւն֊ձմեռ, սպիտակ մի առաւօտով կռուի գնաց եւ չանցած մի տարի սեւ թուղթ եկաւ, որով յայտնի դարձաւ…
Յայտնի դարձաւ եւ այն, որ ոչ միայն Մարիա Ալեքսանդրովնան, այրիացան գրեթէ գիւղի բոլոր երիտասարդ կանայք, հետ եկան միայն մի քանի հոգի, այն էլ զրկուած մի ձեռքից, կամ մի ոտքից, կիսամարդ ու հաշմանդամ։ Ու կային դեռ մի֊երկու երջանիկ բացառութիւններ, որոնք հրաշքով մնացին գրեթէ անվթար ու վերադարձան. նրանք սակաւախօս էին ու մռայլ, վատ էին զգում իրենց եւ կարծես իրենք էին մեղաւոր, որ չսպանուեցին, որ վիրաւորվեցին միայն, իսկ վէրքն սպիացաւ…
Եւ ընդհանրապէս շատ վէրքեր էին սպիացել, երբ ես, որտեղից֊որտեղ, յայտնուեցի այս՝ ըստ ամենայնի հետաքրքիր եւ գեղեցիկ (այո՛, այո՛) աշխարհամասում։ Տարուայ կէսն այստեղ ձմեռ է, իսկ մնացած կէսը՝ գարուն, ամառ ու աշուն, միաժամանակ։ Երբ ասում են Սիբիր, այս երկրամասին անծանօթ մարդու երեւակայութեան մէջ փռւում է աշխարհագրական մի ոչ մեծ տեղամաս, ուր տարին տասներկու ամիս բուքն է մոլեգնում եւ մոլեգնում է ձիւնահողմը, ուր մարդիկ ապրում են երեւի սառցանձաւներում եւ ուր մեռնում են միայն քաղցից եւ ցրտից։ Չէ՛, այս չէ Սիբիրը, Սիբիրը գեղեցիկ է, աւելին, Սիբիրը հմայիչ երկիր է, աւելին, կախարդական աշխարհ է Սիբիրը եւ հարուստ, եւ հարո՛ւստ է Սիբիրը։
Սիբիրը մեղաւոր չէ, որ բոլոր ժամանակների բռնակալներն ամեն տեսակ յանցագործներին եւ ոչ յանցագործներին զէնքի ուժով քշել են այս տայգաները, ցրտի ու քաղցի բերանը։ Եթէ մերկ ես՝ պիտի մրսես, եթէ չես սնւում, պիտի քաղցես, ուր էլ որ լինես. Սիբիրը չէ մեղաւորը։ Սիբիրը ճանաչելու համար պէտք է լինել տեղացի, պէտք է լինել առնուազն Գալաւտիֆոն Պետրովիչ, պէտք է լինել Ֆրոսիա Տրիֆոնովնա, պէտք է լինել…
Մենք ասինք, որ տարին վեց ամիս ձմեռ է Սիբիրում, իսկ գիտէ՞ք թէ ինչ բան է ձմեռային Սիբիրը, երբ դուք տաք էք հագնուած եւ կուշտ էք։ Օ՜, ես տասնհինգ տարուայ ընթացքում տասնհինգից աւելի անգամ ունեցել եմ այդ սքանչելի զգացողութիւնը։ Համատարած ձի՛ւն, ձի՛ւն դաշտերի, անտառների, անտառածածկ բլուրների, թաւուտների, թփուտների, մեծ ու փոքր, հեռու ու մօտ գիւղերի, աւանների վրայ։ Ձիւն ու հանդիպակաց սառնամանիք, ձիւն ու մշուշը ճեղքող մի սահնակ, որը թռցնում է քեզ դէպի անյայտութիւն ու երջանկութիւն։ Չլինէր այդ սահնակը, մէկ է, դու կը թռչէիր քո ներքին երկու թեւերով. այդ թեւերից մէկը հարիւրյիսուն գրամ օղի է, միւսը՝ մի մեծ կտոր սիբիրեան բուրումնաւետ հաց եւ մի ոչ մեծ կտոր խոզի ճարպ։ Եւ դու տէր ես ողջ Սիբիրի, մի նոր Երմակ, որն արշաւում է ճերմակ վերմակով ծածկուած դաշտերով յաղթանակից յաղթանակ։ Դու շնչում ես սիբիրեան բալզամի նման ձմեռային օդը, իսկ ձին մի կարճ խրխինջով ազդարարում է, որ դու գտնւում ես «Յաղթանակ» կոլտնտեսութեան մատոյցներում։ Իսկ այնտեղ քեզ սպասում է յիսուն, վաթսուն, եօթանասուն, ութսուն, անգամ՝ իր ասելով ութսունհինգ տարեկան մի փարթամ սիրուհի…
Ահա այսպիսի ձմեռային մի առաւօտ, Կանառա֊Ձերժինսկ֊Պետրովկա գծով Կուռա մտաւ ընթերցողին արդէն որոշ չափով ծանօթ Գալաւտիֆոն Պետրովիչը, ծեծեց պատուհանը, «մի ժամի՛ց» ազդարարեց եւ իր սահնակով անհետացաւ առաւօտուայ մէգ֊մառախուղում։ Ես արագ հագնուեցի եւ այն է, ուզում էի դուրս գալ տանտիրուհուս որոնելու, երբ բակի դուռը բացուեց եւ անձամբ ներխուժեց նա։ Դռների մօտ նա թափ տուեց վալենկաները, ներս մտաւ հաստատուն քայլերով, ներս թողնելով ձմեռային պաղ եւ թարմ գոլորշու մի հոսանք, սեղանին դրեց կէս շիշ օղի եւ գլուխն ազատեց ձեան փաթիլներով նախշուած սեւ շալից։ Ես ուզեցի զեկուցել նրան տեղ հասած թանկագին հիւրի մասին, բայց բերանս չբացած՝ նա ասաց.
— Ես տեսայ նրան… Իսկ դուք ուզում էիք դո՞ւրս գալ…
Ես նրան բացատրեցի. նա նայեց բացուած անկողնին։
— Պառկէ՛ք, հանգստացէ՛ք, — ասաց նա գրեթէ հոգատարութեամբ, յետոյ կռացաւ, յատակից քաշեց մի օղակ, բարձրացրեց ներքնատան քառակուսի դռնակը եւ վար իջաւ։ Օգտուելով նրա բացակայութիւնից, ես արագ հանուեցի, մտայ անկողին եւ գլխիս քաշեցի իմ երեւանեան վերմակը։
Շուտով ես գլխի ընկայ, որ «Իմ աչերէս փախեր է քուն», եւ ես պարզ ու որոշակի լսում եմ, թէ ինչպէս իմ տիրուհին բարձրացաւ ներքնատնից, ինչպէս բացեց ռուսական վիթխարի, գիշեր֊ցերեկ տաք վառարանի անցքը, յետոյ վառուող փայտերի ճարճատիւնը հասաւ իմ ականջին եւ տապակուող կարտոֆիլի ու սոխի համախառն տժվժոցը։ յետոյ ես լսեցի պնակների, բաժակների, պատառաքաղների֊դանակների զուարթ ձայները, զգացի տապակուող խորտիկի հաճելի բուրմունքը եւ ասես շոգիացայ ու անէացայ նրա օրորուն գոլորշում…
Պէտք էր որ ես քնած լինէի, որովհետեւ երբ զարթնեցի, իմ ականջին հասաւ «ինսպեկտորի» խուլ ձայնը, որն ասում էր.
— Մի խօսքով… Եթէ չլինէր տնամերձը… էն իքը…
— Այո՜ո՜ո՜, — երգեց իմ տիրուհին, — տնամերձի նշանակումը մեծ է, շա՜տ մեծ (նա այդպէս էլ ասաց, նշանակումը, ոչ թէ նշանակութիւնը, назначение եւ ոչ թէ значение…)։
Լռութիւն։
Ես փորձում եմ առանց շարժուելու եւ աչքս բանալու որոշել թէ սենեակի ո՞ր մասում են գտնւում նրանք, բայց այդ ինձ չի յաջողւում։ Յետոյ լսում եմ անորոշ ձայներ, անորոշ կողմերից, երբեմն մօտ, երբեմն հեռու։ Այդ երեւի նրանից է, որ ես ո՛չ քնած եմ, ո՛չ արթուն, ես պարզապէս օրորւում եմ այդ երկու զգացողութիւնների սահմանագծում։ Խնդիրը պարզելու համար ես մի աչքս կիսաբացում եմ եւ դէմս տեսնում մի հալչող սպիտակութիւն։ Այդ նշանակում է, որ ես պառկած եմ երեսս դէպի պատը։ Ես խորը շնչում եմ, ինչպէս սովորաբար շնչում է խոր քնած մարդը, եւ փոխում եմ իմ դիրքը։ Այդ միջոցին իմ ականջին հասնում է Գալաւտիֆոն Պետրովիչի զգուշաւոր հարցը.
— Նամակ, ծանրոց ստանո՞ւմ է…
— Մի տարի առաջ… ու վերջ։ Խեղճ մարդ է, ձի լծել անգամ չգիտէ։
— Ասում են, էն իքը… գրող է եղել…
— Տղամարդը պէտք է ամեն բան իմանա… ո՞վ չի գրում հիմա…
Լռութիւն։
Ես նորից կիսաբացում եմ իմ մի աչքը եւ այս անգամ տեսնում եմ ճաշասեղանը։ Օղու շիշը գրեթէ դատարկուած է, կլոր, սեւ թաւան գրեթէ մաքրուած։ Պէտք է ենթադրել, որ ես վատ չեմ քնել։
— Պետրովի՛չ, բարձս ուղղիր…
Հիմա ես գիտեմ, թէ որտեղ են նրանք։
— Այսպէս լա՞ւ է, — հարցնում է ալեխառն մօրուքով Ռոմէոն։
Պատասխան չհետեւեց։ Հիմա ոչ մի ուժ չի կարող իմ մէջ յաղթահարել նրանց տեսնելու գայթակղութիւնը, եւ ես կիսաբացում եմ իմ միւս աչքը եւ իսկոյն փակում։
Լաւ է, չէ՞, Բայկալ, նստել այստեղ, փեթականոցում, ամառային առաւօտեան ջերմ արեւի տակ եւ հիշել այն հեռու ձմեռային օրը։ Երբ ինսպեկտորը հագաւ իր ոչ շքեղ, բայց տաք քուրքը, գլխին քաշեց ականջակալներով մորթէ գլխարկը եւ վերցրեց մտրակը, Ֆրոսիա Տրիֆոնովնան ասաց.
— Աստուած քեզ հետ, — ու խաչակնքեց նրա երեսը։ Յետոյ նա կռացաւ ինսպեկտորի, ինստրուկտորի թէ կոնստրուկտորի ձեռքի վրայ, իսկ վերջինս մօրուքով ու շրթունքներով դիպաւ նրա գլխաշորին։ Յետոյ դուրս եկան։ Ես սկսեցի արագ հագնուել։ Բակի վրայ բացուող պատուհանից ես տեսայ, թէ ինչպէս դարպասները ճռալով բացուեցին եւ սահնակն առած Գալաւտիֆոնին, դուրս սահեց, ելաւ մեծ ճանապարհին եւ սուրաց դէպի արեւելք։
Իմ տիրուհին արագ փակեց դարպասները եւ սենեակ ընկաւ։
— Շան ցուրտ, որ ասում են, այս է… Դու վե՞ր կացար, Գրիգորեւիչ։
— Լաւ քնեցի, — ասացի ես, — գնամ մի գրասենեակ…
— Նստիր եւ ճաշիր, — հրամայեց նա, — այս էլ քեզ օղի… Նստիր, Գրիգորեւիչ…
Ե՛ւ Գրիգորեւիչ եւ՛ օղի, — այս արդէն շատ էր, հազուագիւտ դէպքում նա ինձ պատւում էր հայրանունով, գալով օղուն՝ այս առաջին դէպքն էր։ Ես հասկացա, որ նա ինձ կաշառում է, սակայն յանուն ինչի՞։
Նա սեղանին դրեց մի բաժակ կաթ, կարտոֆիլի մնացուկը իջեցրեց փոքրիկ պնակում, դրեց եւս մի փոքրիկ կլոճ եւ կրկնեց.
— Կե՛ր, Գրիգորեւիչ, խմի՛ր օղին… Յիսուն գրամից շատ է…
Երբ ես մաքրազարդեցի սեղանը եւ հագայ իմ շնամորթին՝ դուրս գալու համար, տանտիրուհիս ասաց.
— Մարիային ոչինչ մի ասի… եւ ընդհանրապէս՝ ոչ ոքի… Դու ոչ ոքի եւ ոչինչ չես տեսել…
— Ես ոչ ոքի եւ ոչինչ չեմ տեսել, — կրկնեցի ես եւ տաքացած գլխով փողոց դուրս եկայ։
Օրհնուա՛ծ լինես, կեա՛նք, ե՛ւ Գալաւտիֆոն ե՛ւ տիրուհի ե՛ւ յիսուն եւ գուցէ աւելի գրամ օղի եւ անասելիօրէ՜ն բարձրացած իմ հեղինակութիւն։ Դու տես թէ մինչեւ որտեղ հասար դու, որ քեզ իր մեծագոյն գաղտնիքն է վստահում քո տիրուհին, ութսունհինգամեայ այս դասական սիրուհին, որը սիրում է կեանքի ութսունհինգ գարունների անդիմադրելի ուժով։ Ես քեզ ասացի՞, Բայկալ, որ երբ երկրորդ անգամ չդիմանալով, զգուշութեամր բացի մի աչքս, ես հանդիպեցի Ֆրոսիա Տրիֆոնովնայի երկու աչքերին՝ միաժամանակ։ Նստել էր Գալաւտիֆոն Պետրովիչը տիրուհուս մահճակալի առաջ, ու հնչում էր յաղթանակած սիրոյ երգը, որը միայն նրանց համար էր լսելի։ Այսպիսի սէր ես չէի տեսել։ Տիրուհիս կարողացաւ միայն իր երկու բաց աչքերով րոպէապէս փակել իմ առանց այն էլ կիսաբաց աչքերը եւ այդ պատասխանատու ակնթարթումն էր, որ մեր մէջ կնքուեց մի լուռ եւ ամուր դաշինք։
Ընդհանրապէս այդ օրը նշանակալից օր եղաւ ինձ համար։ Երբ ես թաղիքի ոտնամաններով ճեղքելով մշուշը նաւում էի դէպի կոլխոզի վարչութեան գրասենեակը, մառախուղից դուրս սահեց իմ երիտասարդ տիրուհին՝ Մարիա Ալեքսանդրովնան.
— Ո՞վ կայ տանը։
— Ձեր յարգարժան կեսուրը, — պատասխանեցի ես։
— Ուրիշ ոչ ո՞ք… Կանառայից…
— Չգիտեմ, ես քնած էի…
— Առաւօտեան նա այստեղ էր։ Ես տեսայ նրան. գիւղկոոպի խանութումն էր… Իմ ի՞նչ գործն է, թող ընդունի, ճանապարհի… Միայն թէ թող նա էլ չխառնուի իմ գործերին… Ես նրան չեմ խանգարում, թող նա էլ ինձ չխանգարի…
— Բայց մի՞թէ դուք որեւէ գործ ունէք, Մարիա Ալեքսանդրովնա, — հարցրի ես, զգացուած նրա մարդամօտ զրոյցից, — որքան գիտեմ, դուք…
— Իսկ ինչո՞ւ չպիտի ունենամ, — ընդհատեց նա գրեթէ խստութեամբ, — նրանցից ինչո՞վ եմ պակաս. ես քսանմէկ տարեկան էի, երբ զրկուեցի իմ Անդրիւշայից… երիտասարդ կին եմ, անմարդ, անզաւակ… առողջ եմ եւ ամեն ինչս էլ տեղն է…
— Այո՛, այո՛, — շտապում եմ համաձայնուել ես, — բայց որքան գիտեմ, դուք չէք օգտուել ձեր, այսպէս ասած՝ իրաւունքներից…
— Այդ չի կարեւորը, օգտուել եմ, չեմ օգտուել, — գրեթէ սաստում է նա, եւ ես խեղճանում եմ ու յիշում իմ սոցիալական դրութիւնը, — դու չէ, որ պիտի խառնուես այդ գործերին… Օգտուել եմ, չեմ օգտուել…— նա, չգիտես ինչու, շօշափում է կուրծքը եւ լարուած ուշադրութեամբ նայում է ինձ։ Ասել, որ ես ինձ կորցնում եմ այդ հայեացքից, ճշմարտութեան մօտ կը լինէր, որովհետեւ ես լսում եմ իմ խուլ ձայնը.
— Ներեցե՛ք ինձ… Ես այնպէս, բարեկամաբար։
— Մեր մէջ բարեկամութիւն չի կարող լինել, — ասում է նա այս անգամ մեղմ ձայնով եւ ասես ափսոսանքով, — ուրիշ բան, եթէ դուք… դու… մի խօսքով եթէ դուք ազատ մարդ լինէիք… յամենայն դէպս… — Նա նորից նայում է ինձ ուշադրութեամբ, այսպէս նայում են, երբ մի կարեւոր որոշում են ընդունում… — յամենայն դէպս չէր խանգարի ստուգել ձեր բարեկամութիւնը… ձեր բարեկամութիւնը, հասկանալի՞ է, ոչ թէ մեր բարեկամութիւնը…
Նա նայում է շուրջը եւ առողջ, սպիտակ ատամներով դուրս է քաշում աջ ձեռքի ձեռնոցը, յետոյ մերկ ձեռքը խոթում է թանձր վերարկուից ներս, մի քիչ կռանում եւ դուրս է հանում ըստ երեւոյթին կրծքի վրայ պահած քառածալ մի թուղթ։
— Յանձնիր Վոլոդեային, այնպէս, որ ոչ ոք… Հասկանո՞ւմ ես, ոչ ոք, — գիտակցուած դու֊ով եւ գրեթէ շշուկով ասում է նա։
— Վոլոդեա, — յանկարծակիի եմ գալիս ես։— Վոլոդեա…
— Վոլոդեային, — աւելի, գրեթէ ընդհուպ մօտենում է նա ինձ, — Վոլոդեային, անասնաբոյժին…
— Բայց նա կին ունի, երեխաներ, — բարձրաձայն մտածում եմ ես։
— Ի՞նչ անենք, — գրեթէ չարացած հարցնում է նա առանց ձայնը բարձրացնելու, — ցոյց տուր նմուշի համար մի ազատ տղամարդ… Մի՞թէ չես տեսնում. սա ոչ թէ գիւղ է, այլ այրի կանանց վանք… Մի խօսքով, — նա բարակ ժպտաց, — չես մոռանայ, չէ՞… այնպէս, որ ոչ ոք չտեսնի։
— Ոչ ոք չի տեսնի, — ապահով եղէք, — ասում եմ ես տեղաւորելով թուղթը աջ ձեռնոցիս խորքում, — ապահով եղէք… բայց…
— Պատերազմն է մեղաւորը եւ նրանք, որոնք հնարեցին պատերազմը, — արտասանում է նա այս անգամ գրեթէ բարձրաձայն, — դու շատ բան գիտես գուցէ, բայց շատ բան էլ չգիտես… Դէ, ցտեսութիւն, լաւ լուրեր բեր։
Ես ոչինչ, ոչինչ չգիտեմ, Բայկա՛լ, ես միայն այն գիտեմ, որ երբ մենք բաժանուեցինք եւ երկու քայլի վրայ ձմեռային մէգ֊մառախուղում մէկմէկու համար դարձանք անտեսանելի, ես միայն մի ցանկութիւն ունէի, — բարեխղճութեամբ եւ ամենայն սրբութեամբ կատարել նրա յանձնարարութիւնը եւ ուրախացնել, լաւ լուրերով ուրախացնել իմ երիտասարդ տանտիրուհուն։
* * *
… Օրը կոտրւում է, յետոյ թեքւում դէպի երեկոյ։ Փեթականոցի մօտ կանայք անցան յոգնած քայլերով, բայց երգելով։ Առանձնապէս բարձր էր հնչում մեր գիւղի ամենաերիտասարդ այրու՝ Դարիա Մատիւշինայի ձայնը։ Նա հազիւ լինէր քսան տարեկան եւ մայր էր երկու տարեկան մի աղջկայ։ Աղջկայ հայրը… աղջկայ հայրը յայտնի չէր թէ ով էր։ Ընկերուհիները մի քանի անգամ Դարիային հարբեցրին եւ փորձեցին իմանալ գաղտնիքը։ Բան դուրս չեկաւ։ Երբ հինգ֊վեց հոգիանոց խումբը հաւասարուեց իմ խրճիթին, նա բաժանուեց ընկերուհիներից եւ համարձակ քայլերով ներս մտաւ։ Ես հետեւեցի նրան։ Նա մօտեցաւ պատուհանի գոգում դրուած մաքուր ջրով լեցուն դոյլին եւ երկու ումպ ջուր խմեց։
— Ծարաւ չեմ, — ասաց նա, — թող տրաքուեն։
Նայեց շուրջը։
— Դու այստեղ վատ չես ապրում… ոչ ոք չի՞ լինում մօտդ։
— Ինչու չէ, պատահում է…
— Ո՞վ։
— Նախագահը, բրիգադիրը։
— Այդ ինձ չի հետաքրքրում. կինարմատ լինո՞ւմ է մօտդ։
— Ոչ։
— Իսկ եթէ ես գա՞մ։
— Չի կարելի։
— Կրիա՛յ, — ասում է նա, — ես գամ քեզ մօտ, դու էլ ինձ մերժես, կրիա՛յ…
Նա դուրս է թռչում, վազում, հասնում է ընկերներին, որոնք ընդունում են նրան աղմուկով։
— Տրաքուէ՛ք, — լսւում է նրա ճիչը, — նա ինձ համբուրեց…
1966
(Շարունակելի)