ՍՈՆԱ ՏԷՐ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ-ԹՆԿՐԵԱՆ
Թէեւ ամիսներէ ի վեր փոխադրուած էին մեր թաղը, բայց հակառակ ատոր՝ Սարգիսեաններուն մէկը չէր այցելած գրեթէ, ոչ ալ գնահատութեամբ կը խօսուէր անոնց մասին։ Մարդիկ այդպէս են միշտ. աղքատը կ՚արհամարհեն իրենց անտարբերութեամբ միայն. իսկ տեսակ մը յագեցած վրէժխնդրութենէ մղուած՝ թունոտ անարգանք ունին անոր նկատմամբ, որ իր ամբողջ հարստութիւնն ու համբաւը կորսնցուցեր է ալ։— Շատ ատանկ մենծ բաներ մը չեն եղեր….
— Հարկա՛ւ, ճանըմ, կ՚ամբոջացնէին ուրիշներ, մարդ անչափ վերէն ասչափ վար չի կրնար իյնալ. հօրներուն անտառները որսի՜ կ՚երթան եղեր… իրենց ձիերուն ախոռները՝ հիմակուան նստած տուներէն տահա աղուո՜ր է եղեր…։
Եթէ չըլլային թաղի այն մայրերը՝ որոնք իրենց աղջիկներուն ամուսին կամ մանչերուն դրամօժիտով հարսնցու կը փնտռէին, Սարգիսեաններու դուռը զարնող մը պիտի չպատահէր թերեւս։ Սարգիսեանները երկու քոյրեր էին, վաթսունը շատոնց անցուցած, որոնք ատենէ մը ի վեր անկիւնի տան վարի յարկը սենեակ մը վարձած՝ լուռ ու մունջ կ՚ապրէին։ Տանտիրուհին յիսուննոց, գիրուկ այրի մըն էր. միշտ ծարիրուած աչքերով, ամառ թէ ձմեռ շալ մը ուսերուն. լայն, ծոպաւոր շալ մը, մետաքսէ կամ բուրդէ, եղանակին համաձայն, ինչ որ տանտիրուհիի վայել երեւոյթը պիտի տար իրեն…։ Զինք հինէն ճանչցողները գիտէին թէ այդ տան մէջ նախապէս սպասուհի մըն էր, եւ թէ միամիտ, ծերուկ էֆէնտին մինչեւ ամուսնալուծման էր մղած կնոջ կարգ մը սխալները հաւատարմօրէն… տեղեկացնելով անոր։ Յետոյ, երկար տարիներ, այլեւս չէր լքած իր տէրը՝ որուն մահէն ետք, աղուոր տուն մը ժառանգ մնացեր էր իրեն, արժէքաւոր կարասիներով, ու նոյնիսկ կոկիկ գումար մը — կ՚ըսէին —, թէեւ ոչ ոք յաջողած էր գիտնալ թէ ո՛րքան։ Ինք սակայն, հպարտութեամբ կ՚արտայայտուէր իր անցեալի մասին եւ ամենափոքր խղճի խայթ մը իսկ չէր ցնցեր զինք՝
— Մեր ողորմած հոգին…, — կ՚ըսէր յաճախ իր վարձակալներուն, այնքա՛ն յանդուգն՝ որ էֆէնտին իր ամուսինը ըլլար կարծես, եւ բոլորը յարգանքով մտիկ կ՚ընէին զինք։
Անիկա իր խօսքը առաջին յարկի վարձակալներուն չէր ուղղեր սակայն։ Ի՞նչ կ՚արժէին այդ երկու պառաւները, որոնք, առանց ձմրան փայտի, ածուխի, քանի մը կոտրած աթոռով ու զոյգ մը հին մահճակալով եկեր ապաստաներ էին սա մէկ սենեակին մէջ. մնացեալ կարասիներն ալ աւելի բան մը չէին արժեր արդէն։ Տանտիրուհին իրենց դիրքը չճանչցողներէն չէր. անոնց հետ հազիւ ամիսը անգամ մը կը տեսնուէր, տան վարձքը ստանալու համար միայն, եւ կամ՝ երբեմն սանդուղներուն գագաթը կեցած, շալը ուսերուն, կը պոռար տիրական.
— Սա կատո՛ւն, սա կատո՛ւն, գրո՛ղը տանի, նետե՛մ՝ քարերուն վրայ սատկեցնե՛մ պիտի…
Եւ իրաւ ալ, ծանր՝ կակուղ մարմին մը կ՚իյնար բակի մարմարներուն վրայ։ Այն ատեն, վարի սենեակին դուռը կը բացուէր յանկարծ, ու Սիւզան հանըմը, յուզուած՝ դուրս կը նետուէր.
— Մինէ՜ս, աղուորի՜կ մինէս. ա՛չքս ելլայ, մէ՞ջքդ ցաւեցաւ…
Յետոյ, իր տխուր նայուածքը տանտիրուհիին ուղղելով.
— Աֆ կ՚ընես, Մատամս, — կ՚աւելցնէր մեղմիկ. — կենդանի է, ըրածէն լուր չունի. վերի վարի խաթ (յարկ) ի՞նչ գիտնայ։ Ամա գող չէ, հի՜չ հոգ մ՚ըներ։
Տանտիրուհին սենեակ կը մտնէր, ինքնիրենը բաներ մը մրմռալով ջղայնոտ՝ մինչ Սիւզան հանըմ, կատուն գրկած, քրոջը քով կը դառնար։
— Քեզի ըսի, քառսո՛ւն անգամ ըսի, կը գանգատէր մեծ քոյրը, որ գրեթէ միշտ հիւանդ՝ անկողինը պառկած կ՚ըլլար։ Հիմա, ալ, սա մեր տունը չէ՛, օտարին հրամանին տակն ենք. հասկցա՜յ, կատուն կը սիրես. ե՛ս ալ կը սիրեմ, ամա, ամեն օր ասոնց ծանր խօսքերը ինտո՜ր մտիկ ընենք, վա՛զ անցիր սա կատուէն։
Փոքր քոյրը, զգոյշ, գորովոտ շարժումով մը, կատուին մէջքը կը շփէր, գլուխը կը շոյէր, յետոյ մօր մը պէս վշտոտ՝
— ի՜նչ ընեմ, Մաքրիկ հանըմ, — կ՚ըսէր կամացուկ, տասնըութ տարուան կատուս է, որո՛ւն տամ նէ՝ երկու օրէն փողոց պիտի նետէ. մուկ անգամ չի կրնար բռնել, ասոր ո՞վ պիտի նայի…..
Սարգիսեաններու կեանքը տխուր կ՚անցնէր վերջին տարիներուն… Երբ իրենց առասպելական հարստութիւնը կորսնցուցին, — հարստութիւն մը՝ որ կրնար սերունդներ ապրեցնել ու չհատնիլ տակաւին —, անոնք, իբրեւ դրական մարդիկ, բա՛ն մը միայն խորհեցան. ապրի՛լ՝ հակառակ ամեն բանի…..Սիւզան հանըմ տղայ-աղջիկ ամուսնացնելու [գործով կը զբաղուէր։]…
Զատիկը կը մօտենար։ Ձիւները այս անգամ վերջնականապէս հալած էին եւ գարունը յոյսի նշոյլ մը բերած էր տուներէն ներս… Սիւզան հանըմը տխուր էր քիչ մը. թէեւ չէր ուզեր զգացնել քրոջը… բժիշկը մտերմաբար խորհուրդ տուած էր շատ չյոգնելու… որքա՜ն վախցած էր միշտ, առանձին մնալէ. ու կը սարսափէր… իսկ հիմա երբ կը զգար թէ կեանքը խոյս կուտար իրմէ, թէ աւելի ծեր ու բոլորովին հիւանդ պառաւ մը պիտի ենթարկուէր այդ նոյնքան եւ աւելի դառն կացութեան՝ լուռ հեկեկանք մը կը ցնցէր զինք։
Ծաղկազարդի Կիրակին, Սիւզան հանըմ ձիթենիի օրհնուած ճիւղով մը դարձաւ եկեղեցիէն… քոյրը խոհանոցը կերակուր կ՚եփէր. Մինէն սովորականին պէս տիրուհիին գիրկը նստաւ, դուրսը զուարթ աղմուկ մը կար։
— Սիւզա՜ն, ըսաւ Մաքրիկ հանըմ, ձեռքը գաւաթ մը սուրճ, ներս մտնելով. նայէ՛, քեզի ի՛նչ բերի։
Սիւզան հանըմ փողոցը կը դիտէր մտացիր… կատուն սուր մլաւիւն մը արձակեց ու վար ցատկեց տիրուհիին գիրկէն.
Սիւզան, զաւա՛կս, — կրկնեց Մաքրիկ հանըմ, քրոջը ուսին դպելով։
Սիւզան հանըմին մարմինը աթոռին վրայէն սահեցաւ դանդաղ, ու գետին փռուեցաւ անշունչ։ Յանկարծ՝ յուսահատ, անբնական աղաղակ մը լեցուց սենեակը… ու Մաքրիկ հանըմ խելագարի նման դուրս նետուեցաւ սենեակէն։ Վարկեանի մը մէջ՝ վերի յարկերու վարձակալները վար վազեզին…
— Կ՚երեւայ սուրճ խմած ատեն մեռեր է, — դիտել տուաւ երրորդ յարկի բժշկական ուսանողը, անտարբեր, գետին թափած սուրճն ու կոտրած գաւաթը ցոյց տալով։
— Կը տեսնա՞ք, — ըսաւ տանտիրուհին դողահար, աշխարհքիս ամենէն գէշ բաները իմին գլխուս կու գան, հինգ վարկեան չեղաւ գալը. գոնէ տունիս դուռնէն ներս չմտած մեռնէր, Ծաղկազարդի օրո՜վ…։
Ամենէն վերի յարկի վարձակալուհին միայն՝ որ երիտասարդ այրի մըն էր, սենեակէն դուրս սպրդեցաւ կամացուկ, ու, դեռ անխօս, դողդոջ պառաւի վզին փաթթուելով, երկա՜ր, երկար հեծկլտաց անոր եւ ի՛ր սուգին համար միանգամայն։
* * *
Ամիսներ անցած են Սիւզան հանըմի մահէն ի վեր. Մաքրիկ հանըմ դեռ կը քաշկռտէ իր թշուառ գոյութիւնը՝ քանի մը դրացիներու եւ մանաւանդ չորրորդ յարկի վարձակալուհիին օգնութեան ապաւինած… Մինէն չկայ ալ… Թէեւ պառաւը չի յիշեր թէ որքա՛ն ատեն կ՚ընէ անոր բացակայութիւնը, բայց Մինէն ամիսէ մը ի վեր անհետացած է։ Խե՜ղճ կենդանին որքա՜ն տխրեր էր՝ տիրուհին կորսնցնելէ ետք. մարդոցմէ՛ աւելի…
— Ցնդածներուն ցաւը չբաւեց, մէյ մըն ալ սա խենդ կատուին ցա՜ւը քաշէ, — կը մրմռար երբեմն տանտիրուհին՝ ինքնիրեն։
Յետոյ, օր մը պոռաց, յանդիմանեց… [Մաքրիկ հանըմ]…
— Մինէ՛, դարձաւ կատուին, — կոտրտի՛ս դուն, գնա՛, գնա՛, չդառնաս ալ…
Բայց, այս անգամ ամենէն աւելի զօրաւորն ու երկարը լսուեցաւ մլաւիւններուն… Մինէն վարկեան մը Մաքրիկ հանըմին նայեցաւ այնպէս՝ ինչպէս վշտոտ ու իր վշտին մէջ անարդարօրէն անարգուած մարդ մը մը միայն կրնար ընել. յետոյ, գլուխը կախեց, դուրս սպրդեցաւ դուռնէն, եւ իր ոսկրացած մարմինը անհետացաւ՝ անկիւնէ մը դարձին….։
Մաքրիկ հանըմ, հիմա առանձին կու լայ քրոջը համար. իր ցաւը բաժնող կատուն չկայ.
— Մինէ՛, եաւրում, քրոջս աննմա՜ն յիշատակը — կը փղձկի երբեմն —, ո՞ւր ես դուն։ Չորնա՛ր, լեզո՜ւս չորնար տէ չչախէի քեզ…
Մաքրիկ հանըմ ամեն օր քիչ մը աւելի կը կքի…։
(«Կեանքին հետ» հատորէն, յապաւումով)