ՌՈՒԲԷՆ ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ
(հատուած »Խաչատուր Աբովեան« անաւարտ վէպէն)
Անցեալ տարուան մայիսին, «Գրական թերթ»ին մէջ լոյս տեսաւ Ռուբէն Յովսէփեանի «Խաչատուր Աբովեան» դեռ անաւարտ վէպէն ընդարձակ հատուած մը, որ կու տանք մեր այս եւ յաջորդ թիւերով։
Պատուհանի տակ չէր դադարում, չէր դադարում անիծեալ շեփորի ճղճղոցը, սպառնում էր փշրտել ապակիները, ներս խուժել գարնան անձրեւի հետ, մարել մոմերի բոց-լեզուակները, որոնց թրթռոցը սենեակը լցրել էր քնած, մեռած իրերի շարժուն ստուերներով. անշշուկ քսուելով մէկմէկու, իրար մէջ լուծուելով, իրար միջից անցնելով, մարմնից անջատուած այդ հոգիները երկարում էին, կծկւում, թանձրանում էին, աղօտանում, պահ մտնում սենեակի մութ-մութ անկիւններում ու թաքստոցներից ծիկրակում տանը վարժուած մկնիկների պէս։ Պատրանք էր շեփորականչը, արդէն քանի տարուայ անփոփոխ պատրանք, որ կրկնուող երազի նման այցելում էր հոգեկան խռովքի բոլոր պահերին։ Ականջ խցելն իմաստ չունէր՝ շեփորի ճղճղոցը թէ՛ դրսում էր, թէ՛ ներսում, թէ՛ օդում էր, թէ՛ իր մէջ, եւ ստուերների ինքնուրոյն, անբնական կեանքն էլ շարունակուելու էր քանի դեռ հնչելու էր ճակատագրի փորձութեան վերածուած հզօր, հմայող սուտը՝ «Կտրատիր կապերդ՝ արի ինձ հետ… Կտրատիր կապերդ՝ արի ինձ հետ…»։ Ականջ մտած ծղրիդ էր այդ կանչը, որին միշտ էլ կեանքի աղմուկն էր դուրս վռնդել։ Հիմա ո՞վ էր վռնդելու։ Հիմա ո՛վ էր լռեցնելու։ Տնեցիները քնած էին, աշխարհը քնած էր, իրերը քնած էին, արթուն էին միայն անշշուկ ստուերները՝ թաքստոցներից ծիկրակող մկնիկները։ Կեանքն էր քնած…
Վանքի խցում էլ էին վխտում ստուերները, որ մկնիկներ կոչուեցին Անտոն Մուղնեցի արքեպիսկոպոսի թաղման օրը, երբ Գոմի դարպասի մօտ ցրիւ եկող թափօրին դէմյանդիման յայտնուեցին սոված, որբ, թաւամազիկ կատուաձագերը։ Բարալիկ բեղամազերը վեր-վեր ցցած՝ նրանք հոտոտում էին օդը՝ ակնյայտօրէն ուղղութիւն բռնած փռի, ձիթատան մաշուած արահետը։ Սուտը Մսուրը յօրինեց, ինքը ստիպուած էր հաստատել. «Այո՛, վեհափառ, խցում մկներ են յայտնուել, կը կրծոտեն մատեանները»։ Եւ զառամեալ վեհի լռութիւնը հաւանութեան նշան համարելով՝ կատուաձագերին խտտած իրենց խուցը վազեցին։ Մի տոպրակ քամած մածուն ունէին՝ գդալ-գդալ բաց արեցին ջրով, կաւէ թասերը բերնեբերան լցրին, դրեցին առաջները։ Կիսակո՞յր էին կատուիկները վեհափառի պէս, թէ՞ թասից լակելուն անսովոր՝ թաթիկներով մտան թանի մէջ՝ չլմփացնում էին, սպիտակ կաթիլներ ցրիվ տալիս յատակին։ Մսուրը սեղանատնից մի կաթսայ գոլ ջուր բերեց՝ լողացրին ձագերին, չորացրին ցամքոցով եւ գիշերն առան ծոցները… Ինչ տաքուկ, երջանիկ գիշեր էր… Եւ ինչ դժուար էր նրանցից բաժանուելը առաջին ժամասացութեանը գնալիս… Երեք ժամից երբ ետ եկան, անկողինները նոյն տաքութիւնն ունէին, նոյն կենդանի տրոփիւնը՝ էլ ի՞նչ յոգնութիւն ու անքնութիւն… Մի-մի բուռ էին նրանք, բայց կեանք էին, շնչում էին, մռմռում, արթմնութեան կարճատեւ պահերին դուրս հանում նորածիլ ճանկերը, խրում ներքնակի մէջ… Եւ ցրւում, մոռացւում էին Անտոն Մուղնեցու անկենդան, վանող դէմքը, գերեզմանափոսի ամենակուլ բերանը, մահահոտը, ունայնութեան շուրջ պտտուող անհեթեթ մտքերը, շեփորի անդուր ճղճղոցը, որ հերթական անգամ այցի էր եկել…
Խաչատուրը փչեց մոմերի վրայ. հոգեվարքի սվսվոցով յատակին փռուած ստուերների դիակները տրորելով մոտեցաւ լուսամուտին, քիթն ու ճակատը սեղմեց մութ, իր տաք շնչից ակնթարթօրէն անթափանց դարձած ապակուն, աւելի շուտ զգաց, քան տեսաւ, որ իրիկնամուտից սկսած անձրեւը, օդը պաղելու հետ, ձիւն է դառել, եւ որովհետեւ չէր լռում անիրական շեփորականչը, դուրս նետուելու անյաղթահարելի գայթակղութիւնն արդարացնելու համար, ինքն իրեն համոզեց, թէ պատրանքն էլ կարելի է որսալ, եթէ չյապաղես, պահը չկորցնես, հասցնես պատրանքի մէջ մտնել, պատրանքի մասնիկը դառնալ։ Իսկ որ պատրանք էր շեփորականչը՝ կասկած չունէր. դերվիշը վաղուց չկար։ Նրան խեղդել էին ծպտեալ վաճառականները։ Եւ ինքն էր նրան մատնել մահուան…
Քունը չէր տանում, թէեւ տատը մինչեւ վերջ, մինչեւ իր քնելը պատմեց խեղճ Քրիստոսի տխուր պատմութիւնը,— ինչպէս համբոյրով մատնուեց, ինչպէս մատը միայն քսելով բժշկեց քահանայապետի ծառայի կտրուած ականջը, ինչպէս Պետրոսը, մինչեւ աքաղաղի ծուղրուղուն, երեք անգամ ուրացաւ տիրոջն ու դառնօրէն լաց եղաւ։ Չիմացաւ էլ, թէ խորհրդաւոր ինչ ուժին հլու ցած իջաւ հոլիկից ու լուսնոտի նման սահելով քայլեց դէպի մարմրող խարոյկի աղօտ լոյսի տակ հազիւ նկատուող, ծառերի բներին ձուլուած գերեալները։ Ծառերը հսկայական խաչեր էին թուում, ծպտեալ վաճառականներից աւագը՝ կապկպուած Յիսուս, միւս երկուսը՝ ձախից եւ աջից՝ աւազակներ։ Իսկ խարոյկի կողքին քնած հայրը պոնտեցի Պիղատոսն էր։ Իսկ Յիսուսի խաչի մօտ յայտնուել էին նրա մայրը եւ մօրաքոյրը՝ Կղէովպասի կին Մարիամը եւ Մարիամ Մագդաղենացին։ Եւ Յիսուսն ասաց մօրը. «Ով կին, ահա քո որդին»։ Իսկ իրեն Յիսուսն ասաց. «Ահա քո մայրը»։ Յետոյ շրթները հազիւ շարժելով շշնջաց. «Ծարաւ եմ»։ Եւ նրան լեղախառն քացախով թրջուած սպունգ մատուցեցին։ Եւ մինչ կ՚աւանդէր հոգին, Խաչուկն ուրախութեամբ շօշափեց գրպանի դանակը, որ հօրից էր թռցրել, իսկ հօրը նուիրել էր հանգուցեալ Ղուկաս կաթողիկոսը, երբ փոքրիկ Աւետիքը հօր, մօր, եղբօր հետ առաջին անգամ ուխտի էր գնացել Էջմիածին։ Ընկուզենու փչակում, Վիրապի աչքից հեռու, չեչոտ քար ունէր պահած. ամեն օր սրում էր դանակի շեղբը չեչոտ այդ քարին քսելով եւ սրութիւնը ստուգում խոտերի վրայ։ Յիսուս Քրիստոսը վերջին շնչում աչքունքով հասկացնում էր դանակի այդ սուր շեղբը քսել թոկին, բայց զգոյշ, անաղմուկ, որ չարթնանայ օրուայ հոգսերից, արդար, անմեղ մարդուն դատապարտելու տառապանքից յոգնած պոնտեցի Պիղատոսը։ Աստուած ինքն էր թեթեւակի հրում Խաչուկին, եւ այնպէս հեշտ կտրուեց Յիսուսին կապող թոկը, ասես շեղբը մեղրամոմի էր դիպել։ «Դու ազատ ես, Աստծո որդի»,— ցանկացաւ ասել Խաչուկը, բայց կարծես մէկէն համրութեան աշխարհն ընկաւ։ Լեզուն չշարժուեց, բերանը չբացուեց։ Բերանը ծեփուել էր լաթով, ինչպէս ցերեկով գառնուկի բոժոժն էր ծեփուած ցեխով։ Յետոյ ձեռքերը, ոտքերն անշարժացան։ Հիմա ինքն էր խաչուած Յիսուս, իսկ կեղծ Յիսուսը, աւազակները, ուղտերին թողած՝ չքուեցին այգու մթան խորքերը։ Ձեռքեր չունէր, որ կսմթէր երեսը, տեսնէր՝ երա՞զ է, թէ՞ իրականութիւն։ Բերան չունէր, որ ձայն տար, արթնացնէր հօրը։ Ոտքեր չունէր՝ վազ տար, ընկնէր Սառախաթուն տատի գիրկը։ Մղձաւանջն աւարտուեց լուսադէմին՝ Աւետիքի սարսափահար ոռնոցով։ Ահարկու այդ ձայնից նոյնիսկ ուղտերը ծառս եղան, ոտնատակ տալով ձագուկին, ծառերի ճիւղերը կոտրատելով փախան աջ ու ձախ, աւելի խրտնելով կատեպանների ուշացած կրակոցներից…
Պատրանքը որսալու մտադրութեամբ՝ Խաչատուրը հէնց գլխաբաց, հողաթափերը քստքստացնելով դուրս վազեց սենեակից՝ ուշք չդարձնելով նախասենեակի մութ անկիւնից իրեն հետեւող սարսափահար ու կայծկլտացող աչքերին։ Բակում ոչ ոք չկար։ Եւ լռութիւն էր։ Թաց ձիւն էր ճպճպում գետնին, ջրյորդանից ծանր, դոնդող ջուր էր ծորում ձեան տակով, ծածուկ հոսում դէպի այգին։ Ծառերը զարթօնք էին ապրում, տաք էին, ձիւն չէին առնում ճիւղերին, գիշերային լոգանքից ելած մերկ, թաց կանանց տեսքով ճկւում էին, շորորում, կեղեւահոտ, խէժագոյն անձրեւ կաթեցնում բների շուրջ։ Պատրանքը ցնդել էր՝ հետք չթողնելով ո՛չ ձեան վրայ, ո՛չ էլ օդում։ «Ուշացայ…»։
— Քեզ ի՞նչ եղավ, աղա՛,— տակի շորերով շեմին կանգնած, վախեցած Ասատուրի ձայնն արթնացրեց նախասենեակի մութ անկիւնում քիչ առաջ կայծկլտացող աչքերի պատկերը։— Կը մրսես, աղա՛, տուն արի…
Նա չշրջուեց ծառայի կողմը, որ ցոյց չտայ աչքերից թափուող արցունքները, յիշեց Թիֆլիսը, իր երկար թափառումը անիծեալ այս շեփորականչի յետեւից եւ այն պահը, երբ ականջին հասան իրեն փնտրող աշակերտների ուրախ ճիչերը… Ամբողջ կեանքում աչքերը թրջուել են ոչ թէ ցաւից, անզօրութիւնից, այլ հոգատարութիւն, բարութիւն զգալիս… Աքիմեանց Գէորգն էր, Խատիսեանց Գաբրիէլը, Դերվիշեան Դաւիթը, Շարոյեանց Պետրոսը… Նա չգիտէր, որ աչքերից արցունք է հեղւում, չգիտէր՝ որտե՞ղ է, ո՞ւմ տանը, ո՞ւմ պատուհանի գոգին նստած, չգիտէր՝ ո՞վ է հիւանդապահ քրոջ նման իրեն ժպտացող օրիորդը։ Բաց լուսամուտից էլ դուրս թռաւ բակ, ընկաւ երեխաների գիրկը, նրանց իր գիրկն առաւ՝ պաչպչում էր, ականջները քաշքշում, մազերը խառնշտորում, իսկ օտար օրիորդը լուսամուտից ժպտում էր հիւանդապահ քրոջ պէս…
— Լուսամուտս էին թակում,— չգիտես ինչու ստեց Խաչատուրը։— Դուրս թռայ՝ ոչ ոք չկար։
— Ձիւնն ու քամին են թակել,— հանգստացաւ, ուրախացավ Ասատուրը,— ձիւնն ու քամին գազանի ձայն էլ են հանում, մարդու էլ… ձիւնն ու քամին լուսամուտ, դուռ են թակում, երդիկից հող, քար գցում… Սպահանի մեր տանը մի ձմեռ երդիկից սատկած ագռաւ ընկաւ…
Խաչատուրը ժպտաց քթի տակ, գիտեր սպահանցու բնաւորութիւնը՝ խօսքը սկսում էր պստլիկ, անմեղ ստով, զառիվերից գլորուող ձնագնդի նման բաց էր թողնում այդ սուտը եւ խաչակնքում յետեւից՝ Աստուած քեզ հետ։
— Պապս ասաց, որ եթէ փորոտիքը հանենք, տեղը թեփ լցնենք, կախենք պատից, մեր տանը չար աչք չի դիպչի։ Կը պահպանի մեր տունը թոռից թոռ, ծոռից ծոռ, որովհետեւ եթէ կենդանի ագռաւն է ապրում երեք հարիւր տարի, ապա որքա՞ն կ՚ապրի նրա խրտուիլակը։ Սառած փորոտիքը հարամ տաշտը թափելիս զնգոց լսուեց։ Պապս ձեռքը տաշտը խոթեց, տրորեց, տրորեց ագռաւի աղիքները եւ դուրս բերեց մի մետաղադրամ։ Տիգրան Մեծի դրամն էր… Երբ գնդապետ Լազարեանը Սպահան մտաւ, պապս նրան ցոյց տուեց Տիգրան Մեծի նկարով դրամը. «Հայոց թագաւորութիւն է ստեղծւում, չէ՞,— ասաց պապս,— էլ ի՞նչ թագաւորութիւն, որ իր դրամը չկտրի։ Ահա, սրա նմանութեամբ կտրէք»։ Լազարեանը տխրել էր պապիս խօսքից, որովհետեւ լաւ գիտէր, որ թագաւորութիւն չէր ստեղծուելու, եւ յետոյ՝ գաղթականութեանը տրամադրուած դրամն էր քիչ… Որպէս յաղթող կողմ՝ Ռուսաստանը Պարսկաստանից քսան միլիոն էր ստացել, իսկ կոմս Պասկեւիչը մեզ գաղթեցնելու համար Լազարեանին յիսուն հազար էր տուել… Մեր տունը, այգին առնող չեղաւ։ Ո՞վ կառնէր, աղա՛, եթէ, մէկ է, թողնում-գնում էինք… Ագռաւի խրտուիլակն ենք հետներս վերցրել ու Տիգրան Մեծի կտրած մետաղադրամը… Ճանապարհին, դեռ Արաքսը չանցած, սայլերի մի երկար քարաւան հանդիպեց. Արդեբիլի մատենադարանի ձեռագրերն ու գրքերն էին բարձուած սայլերում։ Պապս ասաց. «Գիտնական մարդիկ կը լինեն, որ ոսկի, հաց թողած՝ գիրք են աւար տանում»,— ու նրանց դէմ արեց Տիգրան Մեծի դրամը։ Նրանք հաց էլ ունէին։ Մեզ հաց տուեցին։ «Փառքդ շատ, Աստուած»,— ուրախացաւ պապս,— հայոց դրամով հաց առանք»։ Մնաց խրտուիլակը, որ իմ տոպրակում էր… Մեր մեծ գերդաստանից մենակ ես ողջ մնացի, աղա՛… Սովն ու ժանտախտը կերան բոլորին…
Օրեր անց միայն Խաչատուրը գտաւ նոյն տունը, տանտիրոջից փորձեց իմանալ եղելութիւնը, բայց գերմանացի տանտէրը գինի դրեց սեղանին, կովկասեան սովորութեամբ երկար բաժակաճառեր ասաց, որոնց բոլորի իմաստը մէկն էր. լաւ-վատ՝ սա է կեանքը, ուրիշ կեանք չկայ, հանդերձեալ կեանք էլ չկայ, ինչ կրօնի էլ դաւանելու լինես… Ուրեմն՝ կեցցէ կեանքը, այս միակ մեր կեանքը… Ձկնորս էր տանտէրը, Մետեխի դիմաց գցած նրայ ուռկանում այդ առաւօտ երեք լոքօ էին թպրտացել, որ հիմա խաշւում էին խոհանոցում, իսկ սեղանին չոր, ապխտած ձկնիկներ էին, կանաչի, հաց։ «Պարսիկն ասում է՝ ոսկու արժէքը ոսկերիչն է իմանում, գոհարի արժէքը՝ ակնավաճառը, վարդի արժէքը՝ սոխակը, կանաչիներինը՝ հայը։ Կանաչի կեր, հայ, ձուկ ու կանաչի, որովհետեւ աւելի լաւ է՝ դու ուտես նրանց, քան իրենք՝ քեզ։ Եւ գինի խմիր։ Գինին է փրկութիւնը։
Օտար հիւանդապահ քրոջ պէս ժպտացող օրիորդը բերեց խաշած լոքոները՝ երեքն էլ նոյն չափսի, երեքն էլ գոլորշի արձակող,— գոլորշու տակից ձկները կենդանի էին թւում, շարժուն,— ու ինքն էլ սեղան նստեց։ «Եղբօրս աղջիկն է,— բլբլացնելով ներկայացրեց տանտէրը,— երեք օր խնամել է քեզ, երբ դու ճամբորդում էիր այն կողմերում,— նա մատն առաստաղին տնկեց, եղբօր դստեր սաստող հայեացքը նկատեց, բայց չկարողացաւ անաւարտ թողնել միտքը։ — Ի՞նչ գործ ունէիր այն կողմերում, պարոն… Մի՞թէ այստեղ աւելի լաւ չէ…»։ Նա քիթը ֆսֆսացնելով լռեց երկար եւ այդ ընթացքում հարբեց վերջնականապէս։ «Ճիշտ է,— ասաց,— այստեղ երբեմն ժանտախտն է մեզ հիւր գալիս, խժռում ամենաթանկ մարդկանց…»,— շարունակութիւնը տանտէրն ասում էր միայն իրեն հասկանալի բառերով։ Օրիորդը մտաւ հօրեղբօր թեւը, վստահ, վարժ ոտքի հանեց, ինչ-ինչ խօսքեր փսփսաց ականջին, եւ հարբած, մի քանի տեղից ծալուելու պատրաստ ձկնորսը, հնազանդ երեխայի պէս, թոյլ տուեց՝ առաջնորդեն իրեն քնելու։ Դռան մօտ միայն նա շրջուեց եւ հասկանալի լեզուով ասաց. «Ձեր Գեղարդն էլ չօգնեց»։
Մինչ օրիորդը ետ կը գար, Խաչատուրը մօտեցաւ բաց լուսամուտին, որից դուրս էր թռել օրեր առաջ, եւ ընդարձակ բակում տեսաւ արեւի տակ չորանալու փռուած, սարդոստայն յիշեցնող ուռկանը, որի ձկնահոտի վրայ ճնճղուկներ էին հաւաքուել ու գերմանական գաղութի թմբլիկ հաւերը։ «Չլինի՞ թէ ես Քուռն եմ ընկել, ու ձկնորսն, ահա, այս ուռկանով է ինձ դուրս հանել»։ Ոչինչ չէր յիշում, բայց Քուռը նետուելու միտքն, անվերջ աճող ճիճուի նման, չէ՞ որ քոր էր գալիս ներսում վերջին այս տարիներին, Դորպատից Թիֆլիս հասնելու հէնց առաջին օրերից։ Ոգեւորութեան փէշերի տակից հիասթափութեան լկտի մռութը գուցէ թէ ծիկրակում էր աւելի վաղ՝ Մոսկուայում, Նախիջեւանում, հայկական այն շրջանակների հետ շփուելիս, որոնց առաջ, հրապարակաւ, բացուած կապուկի պէս սեղանին էր փռում իր նպատակը եւ աջակցութիւն ակնկալում։ Մոսկուայի հայոց եկեղեցում, Սուրբ Յարութեան տօնին քարոզ կարդալուց յետոյ, երբ հիւանդացել, փակուել էր վարձու մի սենեակում եւ կայսերն ուղղուած հայ ժողովրդի կուլտուրական ու տնտեսական վիճակը բարելաւելու ծրագիրն էր շարադրում, չգիտես ինչ հնարքով հասցէն հայթայթելով, յայտնուել էր Իվան Շիխովսկին։ Կեղծ բեղ ունէր քթի տակ, մաշուած թիկնոց էր հագին, թեւատակին՝ գրքերի կապոց, ձեռքից կախ ճոճւում էր փոքրիկ մի կաթսայ։ Տապակած սունկ էր բերել։ Կեղծ բեղը հանելով՝ Իվանն ասաց, որ ամբողջ ճանապարհին մտածում էր, թէ ինչ պատասխան էր տալու, եթէ հրաշքով դիմացը ելնէր Նորին կայսերական մեծութիւնը։ Նրա ծիծաղին Խաչատուրը չարձագանքեց, եւ Իվանը հասկացաւ, որ Դորպատից նոր ժամանած ընկերոջը յայտնի չէ Մոսկուայում շրթից շուրթ շրջող պատմութիւնը։ Վերջերս Նիկոլայ Առաջինը Բեռլինում էր եղել, կանգ առել ռուսաց դեսպանատանը եւ հրամայել իր մօտ հրաւիրել բոլոր ռուսներին։ Հաւաքուել են բոլորը, այդ թուում նաեւ մի քանի լեհ, որոնցից մէկի վրայ սեւեռուել է կայսեր ուշադրութիւնը։ «Ինչո՞ւ էք բեղ պահում»,— հարցրել է կայսրը շփոթուած լեհին։ «Ես Վոլինից եմ»,— հազիւ լսելի ձայնով արդարացել է բեղաւորը։ «Վոլինից էք թէ Վոլինից չէք՝ նշանակութիւն չունի։ Դուք ռուս էք եւ պէտք է իմանաք, որ Ռուսաստանում բեղ պահելու իրաւունք ունեն միայն զինուորականները։ Սափրել»։ Խեղճին իսկոյն հարեւան սենեակն են տանում, ուր արդէն ածելին կաշուէ գօտուն էր քսում դեսպանատան սափրիչը։
Շիխովսկին աւելի շուտ էր թողել Դորպատը. նրան հետաքրքրում էին վերջին նորութիւնները, փոփոխութիւնները, եւ Խաչատուրը, քրտինքից թրջուած շապիկը փոխելով, փորձում էր տեղեկացնել՝ ինչ գիտէր։ Յիշեցին Ֆադեյ Բուլգարինին, նրա պատուին կազմակերպուած «կատուահամերգը»։
Կալուածատէր Լիպգարդտի տանը ճաշելիս, բազմաթիւ հիւրերի, նաեւ մի ուսանողի ներկայութեամբ, Բուլգարինը փոքր-ինչ կոնծելով, յանդիմանում է համալսարանի պրոֆեսորներին՝ լկտիանալու աստիճան ուսանողներին ազատութիւն տալու համար։ Վիրաւորուած ուսանողն, ի հարկէ, իսկոյն դուրս է բերում լուրը։ Մի քանի օր շարունակ փոթորկում էին ուսանողական խմբաւորումները։ Մի քանի օր շարունակ քննարկւում էին Բուլգարինից վրէժխնդիր լինելու եղանակները։ Վերջապէս որոշում են պատուել նրան «կատուահամերգ»-ով։ Քաղաքամերձ Կառլովօ ամառանոցում շքեղ առանձնատուն էր գնել Բուլգարինը։ Ահա դէպի այդ առանձնատունն է ձգւում կաթսաներով, տաշտակներով, կոնքերով զինուած ուսանողների անհամար թափօրը։ Մետաղեայ թմբուկների սոսկալի աղմուկի տակ առանձնատուն մտած պատգամախօսները հազիւ են կարողանում հասկացնել իրենց պահանջը՝ հրապարակաւ ներողութիւն խնդրել։ Տակը թրջած Բուլգարինը դուրս է գալիս տնից ծխամորճը ձեռքին եւ փորձում բացատրուել առանց ողջունելու եւ գլխարկը հանելու։ «Հանի՛ր գլխարկդ»,— բղաւում են ուսանողները։ Բուլգարինը հանում է գլխարկը, մի կողմ դնում ծխամորճը եւ երդւում բոլոր սրբերով, որ ինքը երբէք մտադրութիւն չի ունեցել դիպչել յարգարժան համալսարանի, նրա ուսանողութեան արժանապատւութեանը։ Խաչատուրն, ի դէպ, յիշեց, որ կատուահամերգից յետոյ՝ երկու տարի անց, ինքն ընդհարում է ունեցել նոյն այդ Բուլգարինի հետ, նոյն այդ Կառլովոյի առանձնատանը։ «Դու արդէն մեկնել էիր… Իմ ամենատխուր օրերն էին Դորպատում։ Մի անգամից երկու թանկ մարդու մահուան բօթը ստացայ հայրենիքից. հօրեղբօրս եւ Յարութիւն Ալամդարեանի՝ իմ բազմերախտ վարժապետի… Սպանել էին նրան…»։ Հեռաւորութիւնը սրել էր ոճիրի, մահուան դեմ անզօրութեան զգացողութիւնը։ Ի՞նչ կարող էր անել… Գոնէ մօտ լինէր, ծնկէր թարմ շիրմաթմբի առաջ, ողբար հայրենեաց չար բախտը, որ այսպէս, մանգաղն առած, հնձում էր երախտաւորներին։ Տիրացու Մսուրն էր ուղարկել լուրը, մահախօսականը։ Գերմաներէն թարգմանեց մահախօսականը, տպագրեց Դորպատի գերմանալեզու լրագրում, յետոյ նաեւ ռուսերէն թարգմանեց, որ Բուլգարինի «Северная пчела»-ին յանձնի։
Անձրեւոտ օր էր, ցեխը շրէշ դարձած կպչում էր կրկնակօշիկներին, մուրտառում տաբատի տոտերը, գուլպաները։ Ճանապարհն ակօսել էին կառքի անիւները, ցեխաջրով լեցուն այդ ակօսները մառախլապատ երկնքից շերտիկներ էին թռցրել-արտացոլել, որոնց եթէ միացնէիր, ամբողջացնէիր, իսկոյն կը չքուէր երկնի ու երկրի տարբերութիւնը, կը մնար միայն երկինքը. վերը՝ երկինք, վարը՝ երկինք…
Բուլգարինի առանձնատան մօտ մի յարմար ջրափոս գտաւ, մաքրեց վրայի ցեխը, ներս մտաւ, սպասաւորին պատուիրեց հարցնել՝ կ՚ընդունի՞ իրեն տանտերը, թէ՞ ոչ։ Տունը վխտում էր հիւրերով։ Կրկնակօշիկները հանելով՝ նա նստեց առաջարկուած սենեակում եւ պարապութիւնից, ձանձրոյթից ակամայ հետեւում էր տան անցուդարձին։ Դա տուն չէր, այլ՝ պոռնկանոց։ Խմում, խփշտում էին թէ՛ հիւրերը, թէ՛ սպասաւորները։ Աղաների օրինակով ծառաներն ամեն անկիւնում համբուրւում էին սպասուհիների հետ, քշտում դրանց փէշերը։ «Երեխայ ժամանակ, Իվան, յիշում եմ, երբ շներ էին կցւում, մենք մի-մի փայտ առած վրայ էինք պրծնում, խփում դրանց կցման տեղերին։ Հիմա էլ, որ յիշում, զարմանում եմ, թէ որտեղի՞ց երեխաների մէջ այդքան դաժանութիւն։ Բայց Բուլգարինի տանը, հաւատա՛, առանց խղճի խայթ զգալու, փայտ կ՚առնէի ձեռքս…»։
Ճաշից անմիջապէս յետոյ վեր էր ելել, բարեւել Բուլգարինին, ներկայացել ու յայտնել այցելութեան նպատակը։ Իւղոտ շրթները լպստելով՝ Բուլգարինը ներողութիւն էր խնդրել, ձեռքով ցոյց տուել գինարբուքի մէջ պար եկող զոյգերին եւ առաջարկել զրոյցը յետաձգել վաղը, այլապէս հօ չէ՞ր կարող մի անծանօթի պատճառով տնից վռնդել տասնեակ հիւրերի։ Խնդրատու էր՝ ճար չունէր, ստիպուած էր յաջորդ օրն էլ կտրել-անցնել ցեխոտ ճանապարհը։ Ցած իջնելով՝ Խաչատուրը չգտաւ իր կրկնակօշիկները։ Դորպատում վաղուց էին խօսում, թէ Բուլգարինի տանը մերկացնում են մարդկանց, յաճախ ճանապարհ գցում առանց կօշիկի ու վերարկուի, բայց կարծում էր՝ համընդհանուր ատելութեան հողի վրայ Բուլգարինին վարկաբեկելու նպատակով յօրինուած պատմութիւններ են դրանք։ Յօրինուած էին թէ ոչ, բայց հիմա կրկնակօշիկները չկային, իսկ դրսում անտանելի ցեխ էր։ Խաչատուրը ոտքը յատակին զարկեց ու ասաց ծառաներին, որ դուրս չի գայ տնից առանց կրկնակօշիկների, իսկ եթէ յամառեն, ետ չվերադարձնեն, ստիպուած է լինելու տանտիրոջը յայտնել, գուցէեւ՝ ոստիկանութիւն։ Կրկնակօշիկները հօ ագռա՞ւ չէին, որ թեւին տային՝ թռչէին… Ծառաներից մէկը բանալիների մի խուրձ շպրտեց սեղանին եւ մատով ցոյց տուեց անհրաժեշտ դուռը։ Բազմաթիւ ու բազմազան կօշիկների, կրկնակօշիկների շուկայում Խաչատուրը հազիւ գտաւ իրենը։
Յաջորդ օրը Բուլգարինը կրկին սպասեցնել տուեց։ «Հիմա դուրս կը գայ»,— ամեն անգամ յայտնում էր ծառան վերին յարկից իջնելիս, եւ Խաչատուրի համբերութիւնը հատաւ։ «Ասացէք նրան, որ եթէ ժամանակ չունի՝ ես տուն գնամ։ Հօ իր ծառա՞ն չեմ՝ որքան կամենայ, սպասեցնի»։ Վերջապէս նա բարեհաճեց դուրս գալ ննջասենեակից՝ քնահանդերձով, ճպռոտուած, ծեծուած հաւի պէս։ «Ես այսքան սպասեցի,— ասաց գազազած Խաչատուրը,— որպէսզի յայտնեմ ձեզ, ողորմած պարոն, որ ձեր արարքն անքաղաքավար էր յոյժ»։ Եւ փորձեց դուրս գալ, բայց ճպռոտուած, ծեծուած հաւը կչկչոցով փակում էր ճանապարհը։ «Թոյլ տուէք, պարոն, ես ձեզ հետ այլեւս գործ չունեմ»։ «Դուք ո՞վ էք,— հարցրել էր Բուլգարինը, փորձուած եղանակով աշխատելով վախեցնել այցելուին,— ձեր դէմքն ինձ ծանօթ է, դուք տխրահռչակ այն կատուահամերգի պատգամախօսներից մէկը չէ՞ք… Կամ գուցէ լուսաւորութեան նախարարին ձեռք առնողներից, հը՞…»։ «Ես հոգեւորական եմ, պարոն»,— արժանապատուօրէն պատասխանում է Խաչատուրը, ենթադրելով, թէ Բուլգարինին կը սթափեցնի իր կոչումը։ Բայց ննջասենեակի կիսաբաց դռնից ծիկրակող կանացի աչքը կայծկլտում էր, քրքջում, եւ Բուլգարինը, զաւեշտախաղի մէջ մտած, ինքն էլ չիմանալով, թէ ինչպէս, թռցրեց բերանից. «Հոգեւորականներն աղբ են, ողորմած պարոն»։ Խաչատուրը խենթացաւ. մարմինը դողում էր կատաղութիւնից, ատամներն իրար զարկւում, նրա ահարկու տեսքից վախեցած՝ ծլկեց կիսաբաց դռնից ծիկրակողը, լսուեց յատակին չլմփացող նրա մերկ ոտքերի ձայնը։ «Ինչպէ՞ս եք համարձակւում, պարոն,— բռուցքներն ամուր սեղմած՝ Բուլգարինի վրա խոյացաւ Խաչատուրը,— անպատուել այն դասը, որ թէ՛ կայսրը եւ թէ՛ բոլորն են յարգում… Ես վրեժխնդիր կը լինեմ… Ես ասիացի եմ, պարոն, եւ եթէ դուք ինձ հիմա բաց չթողնէք, ինչպէս հարկն է՝ ցոյց կը տամ ձեր տմարդութիւնը»։ «Բայց ձեր հանդերձը հոգեւորականի չէ, պարոն»,— յիմարաբար բղաւել էր Բուլգարինը Խաչատուրի յետեւից, իսկ ռեկտորին գրաւոր բողոքել, որ ոմն մի Աբովեան սպառնացել է սպանել իրեն, կնոջը եւ այրել առանձնատունը…
«Զօրեղ թշնամի ես վաստակել,— ասաց Շիխովսկին,— դու նրա հետապնդումը կը զգաս քո ողջ կեանքում…»։
«…Վերադասին ուղարկուած եւ ոչ մի գրութիւն, Խաչատուր, անհետեւանք չի մնում,— շարունակեց Շիխովսկին։— Բայց ես քեզ վախեցնելու համար չէ, որ վոլինեան բեղով ծպտուած, հնարաւոր լրտեսներից խուսափելով քո տուն եմ հասել։ Ես եկել եմ շնորհաւորելու քո քարոզը։ Ուղղակի հիանալի ես մեկնել Յիսուսի կերպարը. ողջ Մոսկուան այդ մասին է խօսում։ Աւետարանական հանրայայտ պատմութիւնն օգտագործելով՝ դու յաւերժացրել ես ազատութեան, վեհ գաղափարների համար գիտակցաբար մահուանն ընդառաջ գնացող մարդու կերպարը։ Քրիստոնէական եկեղեցու գմբէթի տակ երեւի առաջին անգամ է Յիսուսն այդ կերպ ներկայացուել… Եւ ներկաներից շատերին այնպէս է թուացել, որ դու քո ապագայ կեանքն ես նկարագրել… Էհ, սիրելիդ իմ Աբովեան, վերջացան քո երանելի օրերը… Դու չես էլ պատկերացնում, թէ ինչ խաչելութիւն է քեզ սպասում…»։
(Շարունակելի)