Կարօ Պօհճալեան
Եղանակը գարուն էր, բայց անապատէն փչող մարտ ամսուան Խամսինի հովերը դեռ չէին սկսած:
Կային օրեր, երբ գարունը տարուան եղանակներու բեմին վրայ, երբեմն հովերու նոր պարեր կը սկսէր եւ դաշտերու բոյսերուն վրայ ալ ձրի զօրաւոր հով ու առատ արեւ կը բաժնէր:
Բայց այդ տարին դպրոցի մեր զբօսանքի ժամերուն, հովերը բակին մէջ դեռ թեթեւ կը փչէին եւ Աղա Կարապետ Գալուստի կիսանդրիին առջեւի մանուշակներուն գլուխներն ալ մեղմօրէն կը շոյէին ու մասնաւոր գուգուրանքով ալ երբեմն կ՚օրօրէին…:
Այդ օրը, տարուան Զատկուան տօնէն քանի մը շաբաթ առաջ էր:
Մենք առաւօտուն, նախակրթարանի երկրորդ կարգի աշակերտներս, կանուխէն դասարան բարձրացած էինք եւ այդ ժամուն զոյգ գրասեղաններու ետեւ նստած, հայերէնի դասաւանդութեան ուսուցիչ պրն. Պերճ Մոմճեանի բացատրութիւններուն կը հետեւէինք:
Ճիշդ չեմ յիշեր օրուան նիւթը, բայց եթէ չեմ սխալիր, տրուած դասը եւ բարոյականը մարդոց հետ հաշտ ապրելու մասին էր:
Պրն. Մոմճեանը բացատրութիւններուն մէջ նոր սկսած էր խորանալ, երբ քովի դասընկերս՝ Նազարէթը, օգտուելով անոր էջ դարձնելու պզտիկ դադարէն, արագ շարժումով դիմացս իտալական դրօշակի մը պատկերը սահեցուց եւ ցած ձայնով՝ «Դուն ասկէ ունի՞ս», փսփսաց:
Գրասեղանիս առջեւի իտալական դրօշակի թուղթը կը փայլէր թաց մելանի փայլով: Յայտնի էր, թէ Նազարէթին նոր սկսած հաւաքածոյին վերջին նորութիւնն էր եւ հաւանաբար ալ անոր մաս կը կազմէր: Նազարէթը ունեցած դրօշակներուն վրայ նոր աւելցուցածները ամեն օր դպրոց կը բերէր եւ ուրախութեամբ ու քիչ մըն ալ հպարտութեամբ մեզի կը ցուցնէր…:
Այն տարիքին մենք բոլորս ալ հաւաքածոներ կազմելու նման «խենթութուններ» ունէինք: Կային ընկերներ, որոնք դրոշմաթուղթերու, դերասաններու նկարներու, կամ ալ ուրիշ երկու կամ երեք տարբեր տեսակ հաւաքածոներ կազմելու սիրահարներ էին:
Նազարէթը քանի մը հաւաքածոյ ունենալ սիրողներէն էր եւ դրօշակներէն զատ դեռ օդանաւերու ալ «խենթ» էր: Դասապահերուն միջեւ երբ ժամանակ ունենար, թուղթի վրայ մատիտով ու իր հնարած տարբեր ձեւերով, պատերազմական օդանաւերու գեղեցիկ պատկերներ կը գծէր եւ կ՚ըսէր, որ երբ մեծնար, Միկոյեանին պէս օդանաւ շինող պիտի ըլլար…:
Դասարանին մէջ բոլորս ալ գիտէինք, թէ Նազարէթին երազը օդանաւեր շինել էր:
Չեմ յիշեր դրօշակներու հաւաքածոյիս մէջ ես այդ օրը իտալական դրօշակ ունէի թէ՞ ոչ, բայց հաւաքածոներ կազմելը քաղաքին մէջ նորոյթ սովորութիւններէն էր, եւ բոլորիս ունեցածներուն հետ կապ ունէր:
Այդ օրերուն, միջազգային մեծ ընկերութիւններ, ապրանքներու վաճառքը աւելցնելու մտահոգութեամբ, Գահիրէի մէջ վաճառարշաւներ սկսած էին կազմակերպել:
Այսօր ինծի յայտնի չէ, թէ նախ ամերիկեան ո՞ր մեծ ընկերութիւնը սկսաւ, բայց դեռ կը յիշեմ, որ Քոքա Քոլան, եւ շոքոլաներու ու ծամօնի ուրիշ երկու ընկերութիւններ առաջինները եղան ծանուցումներ հրապարակող:
Այդ ընկերութիւններէն իւրաքանչիւրը վաճառարշաւի իր յատուկ ձեւը ունէր:
Շոքոլայի ընկերութիւնը, օրինակի համար, խանութներու մէջ ծախուած թուղթէ պզտիկ փաթեթներու մէջ, աշխարհի զանազան երկիրներու գունաւոր դրօշակներու պատկերներ կը դնէր, Քոքա Քոլան կափարիչի պլաստիլինին տակ L գիրը կը գրէր եւ գտնողին նուէրներ կու տար, իսկ ծամօնի ընկերութիւնն ալ տուփիկներու մէջ այդ օրերու շատ ծանօթ Robert Mitchum-ի, Rock Hudson-ի, Elizabeth Taylor-ի կամ ալ ուրիշ ամերիկացի նշանաւոր դերասաններու նկարները կը դնէր:
Մենք ամեն անգամ, երբ այդ շոքոլաներէն գնէինք, փաթեթին մէջ հաւաքածոյի համար դրուած նկարները կը պահէինք, եւ եթէ նոյներէն ուրիշներ ալ ունենայինք, մեր հաւաքածոն դպրոց կը տանէինք ու աւելորդները ընկերներու հետ կը փոխանակէինք:
Բայց հաւաքածոյ կազմելը դիւրին չէր, եւ երբեմն ընկերութիւնները շատ փնտռուած երկիրներու դրօշակները, կամ ալ սիրուած դերասաններու նկարները, դիտմամբ քիչ թիւով կը դնէին փաթեթներուն մէջ, որպէսզի հաւաքածոյ կազմողները պակսող դրօշակերու կամ դերասաններու տեղերը ամբողջացնելու համար, աւելի շոքոլա կամ ծամօն գնէին խանութներէն…:
Սակայն այդ նկարները նորութիւն էին եւ կարեւոր էին մեզի համար, թերեւս ալ այդ պատճառաւ, մենք ստիպուած կ՚ըլլայինք նոյնիսկ գիտակցաբար, յաւելեալ փաթեթներ ալ գնել խանութներէն: Անոնց մէջ մեր սիրած դերասաններուն նկարները կային, զորս ամեն անգամ որ թղթատէինք, միշտ ֆիլմերէն մաս մը, կամ ալ պատկեր մը կը յիշէինք կարօտով:
Չեմ գիտեր, պրն. Պերճը լուր ունէ՞ր արդեօք ատկէ… եւ եթէ ունէր կրնա՞ր արդեօք երեւակայել, թէ հաւաքածոներու համար պատրաստուած այդ նկարները որքան կարեւոր էին մեզի համար…:
Նազարէթին դրօշակը գրասեղանիս վրայ էր:
Իր բարձր սեղանին վրայէն, պրն. Պերճը յանկարծ կասկածով մը դասը ընդհատեց, եւ արագ նայուածքով մեր կողմը դարձաւ: Ես անմիջապէս առջեւի բաց գիրքովս դրօշակին պատկերը ծածկեցի, եւ մեր ուսուցիչը նստած տեղէն բան չնշմարեց:
Քիչ ետք, բացատրած դասը պատկերալից ձեւով նկարագրելու համար, ոտքի ելաւ եւ գրատախտակին վրայ կաւիճով, մեր լեզուին մէջ գործածուած, եւ դասին հետ ալ կապ ունեցող «Անուշ լեզուն օձը ծակէն կը հանէ» ասացուածքը գրեց եւ յետոյ տակն ալ «աչք մտնել»ը աւելցուց: Հազիւ գրածը վերջացուցած ու դեռ մեր կողմը չդարձած, գրասեղաններու ետեւի շարքերէն բարձրահասակ Յովսէփը մատը բարձրացուց եւ առանց արտօնութեան՝
— Բայց պարոն, օձը ինչպէ՞ս ծակէն դուրս կ՚ելլէ, — հարցուց:
Պրն. Պերճը կատակասէր էր, եւ դասերը մատուցելու ժամանակ կատակներով աշակերտներուն համար մատչելի դարձնելու ձեւը շատ լաւ գիտէր: Ձեռքը լեզուին մօտեցուց եւ՝
— Պարզ է, — ըսաւ, — լեզուիդ վրայ անուշ կը քսես, ծակին առջեւ կը կենաս, օձը դուրս կ՚ելլէ, — բացատրեց…:
Դասարանին մէջ ընդհանուր հռհռոց լսուեցաւ, եւ բոլորս մեր դասընկերոջ կողմը դարձանք ու միասին խնդացինք: Պրն. Պերճն ալ մեզի հետ խնդաց, բայց անմիջապէս յետոյ հասկցուց, որ ըսածը կատակ էր եւ գրածին փոխաբերական իմաստը բոլորիս բացատրեց: Սակայն երբ կաւիճը դեռ ձեռքին մէջ, դասը շարունակելու համար գրատախտակին կողմը դարձաւ, յանկարծ դուռը թեթեւ զարնուեցաւ, եւ կարճահասակ պրն. Ղազարոս Ղազարոսեանը, դէմքին ներողամիտ ժպիտով, ներս մտաւ:
Ձեռքին լաթէ ոլորուած գլանիկներ բռնած էր: Կոկիկ ձեւով սանտրուած եւ թեթեւ մազերուն մէջտեղէն ճեղք բացած, հաստափոր պրն. Ղազարոսեանը ես կը ճանչնայի: Ան մեր Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ դպրապետն էր, քալած ժամանակ պզտիկ ոտքերը գետնին վրայ կակուղ ձեւով կը կոխէր եւ քայլերն ալ մանր կը նետէր:
Ինք յանցանք չունէր, բայց իր Ղազարոս անունին ես շատ մօտ չէի: Անուններ կային, զորս չէի սիրեր, եւ «Ղազարոսն» ալ անոնցմէ մէկն էր. ամեն անգամ լսելուս՝ մտքիս մէջ նիհար եւ մուրացկանի չափ խեղճուկ մարդու մը պատկերը կ՚երեւար:
Բայց այդ պատկերը պրն. Ղազարոսեանին հետ կապ չունէր անշուշտ, թերեւս ալ, նոյն անունով ուրիշ մարդոց համար էր միայն, որովհետեւ պրն. Ղազարոսը իր խոշոր ու կլոր փորով, միտքիս մէջ եղածին կատարեալ հակապատկերն էր:
Իր վիզը, կլոր փորէն եւ ուսերէն վեր կարճ էր, եւ հաստ ու գէր ծոծրակին վրայ ալ գանձանակի պէս գիծ մը ունէր որ գլուխը ետ տարած ժամանակ աւելի կը շեշտուէր ու աչքի կը զարնէր:
Տարի մը, երբ մեր երաժշտութեան ուսուցիչը մահացաւ, պրն. Ղազարոսեանը անոր թափուր մնացած տեղը ստանձնեց:
Մենք կը սիրէինք պրն. Ղազարոսը, որովհետեւ բարի էր եւ թոյլ ըսուելու աստիճան ալ ներողամիտ: Արդէն մինչեւ այն ատեն մեր ունեցած գծագրութեան եւ երաժշտութեան բոլոր ուսուցիչներն ալ միշտ բարի եղած էին, եւ ինքն ալ թերեւս անոնցմէ քիչ մը աւելի բարի էր:
Մենք, օգտուելով անոնց հանդուրժողական ոգիէն, դասարանին մէջ չարութիւններ կ՚ընէինք, եւ դեռ փաղաքշական անուններ ալ կը դնէինք անոնց վրայ…:
Ծոծրակին վրայ ունեցած հորիզոնական գիծին պատճառով, պրն. Ղազարոսեանին «Գանձանակ» անունը տուած էինք: Չեմ գիտեր, թէ լուր ունէ՞ր «Գանձանակ» անունէն, բայց ինք միակը չէր, եւ մենք ուրիշ ուսուցիչներու ալ տարբեր անուններ տուած էինք:
Այդ օրը դասարանին դուռը բացող պրն. Ղազարոսեանը մեր ուսուցիչը չէր այլեւս: Ան դադրած էր մեզի երաժշտութեան դաս տալէ եւ ձեռքը բռնած լաթէ բարակ թուղթէ գլանիկներն ալ ես գիտէի, Զատկուան շաբթուան մէջ եկեղեցւոյ խորանէն կարդացուելիք գրաբար ընթերցուածներ էին, որոնցմէ քանիները ես արդէն շատ անգամ, Սուրբ Աստուածածին եկեղեցիին խորանէն, ուրիշ տարիներ կարդացած էի:
Պրն. Ղազարոսեանը գրատախտակին առջեւ պրն. Պերճին մօտեցաւ եւ ձեռքի ոլորուած թուղթէ գլանիկներէն մէկը ցոյց տուաւ: Յետոյ բաներ մը փսփսաց եւ երկուքը միասին կողմս դարձան ու ինծի նայեցան:
— Կարօ՛, պրն. Ղազարոսեանը ընթերցուածի փորձերու համար քեզի պէտք ունի,— ըսաւ պրն. Պերճը ու յետոյ ժպիտով աւելցուց, — հետեւէ՛ իրեն:
Ես անմիջապէս ոտքի ելայ: Արդէն ոլորուած գլանիկներէն հասկցած էի, թէ ամեն տարուան պէս, պրն. Ղազարոսեանը դպրոցէն ընթերցուած կարդացող զատելու եկած էր:
Դուրսը ուրիշ դասարաններէ հաւաքուած ընկերներ մեզի կը սպասէին: Բոլորս միասին դպրոցի երրորդ յարկի հանդիսասրահը բարձրացանք եւ երբ ներս մտանք, պարապ սրահին մէջտեղ, պզտիկ սեղանի մը վրայ շարուած, ուրիշ կարմիր եւ կապոյտ ծալուած գլանիկներ տեսանք:
Պրն. Ղազարոսեանը սեղանին առջեւի աթոռը քաշեց եւ անուններ կանչելով մեր կարդալիք ընթերցուածները իւրաքանչիւրիս բաժնեց: Ինծի ինկաւ «Ընթերցուածս Առակաց»-ը, ուրիշի մը «Եսայեայ մարգարէի»-նը եւ դեռ ուրիշներու ալ տարբեր ընթերցուածներ: Երբ ընթերցուած բաշխելու գործը վերջացուց, բացաւ սեղանին վրայի մնացած վերջին ոլորուած գլանիկը, առջեւի գրպանէն գլանաձեւ պզտիկ գործիք մը հանեց, ձայնական հնչումի համար փչեց մէջը, եւ յետոյ նորերուն ընթերցուած կարդալու ձեւը ցույց տալու համար սկսաւ «Ընթերցուածս Առակաց»-ը երաժշտական ձայնով կարդալ:
Դժուար չէր ընթերցուած կարդալը: Իրականութեան մէջ երգելէ աւելի առանց կմկմալու սահուն կարդալ էր, եւ ամենէն կարեւորն ալ, նախադասութիւններու վերջաւորութեան բառերը երկնցնելն էր:
Ես Աւագ շաբթուան վերջաւորութեան կարդացուած գրեթէ բոլոր ընթերցուածներուն ծանօթ էի եւ Մեծ Պահքի չորեքշաբթի եւ ուրբաթ օրերու մայրամուտին կատարուած ժամերգութիւններն ալ գոց գիտէի:
Այդ օրերուն, Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ ատեանին եւ խորանին միջեւ գտնուող կիսաբոլորակ դասին մէջ, եօթը կամ ութը դպիրներ հաւաքուած՝ դպրապետ պրն. Լեւոն Սիրունեանի ղեկավարութեամբ, «Ընկալ քաղցրութեամբ, Տէր Աստուած հզօր, զդառնացողիս զաղաչանս…» կ՚երգէինք :
Աւագ շաբաթը Սուրբ շաբաթ էր:
Տան մէջ Զատիկէն շաբաթներ առաջ, մթնոլորտը կը փոխուէր, եւ արդէն կերակուրներէն սկսելով՝ կը զգայինք անոր մօտենալը: Մայրս Մեծ Պահքի ամբողջ տեւողութեան, չորեքշաբթի եւ ուրբաթ օրերը կարագի տեղ ձէթով կ՚եփէր կերակուրները:
Սակայն միայն կերակուրներով չէր, որ կը զգայինք Զատկուան մօտենալը:
Այդ օրերուն, յատկապէս ընթերցուած կարդալու օրէս շաբաթներ առաջ, դպրապետ Լեւոն Սիրունեանը մեր տունէն կ՚անցնէր եւ Խաւարման գիշերը Յիսուսին արտասանած վերջին բառերովը գրուած, «Ուր ես մայր իմ» երգին փորձերը քրոջս ընել կու տար:
Քոյրս ուրիշ տարիներ ալ երգած էր «Ուր ես մայր իմ»-ը, բայց ես դեռ մինչեւ այն ատեն, երեկոյեան ժամը իննէն վերջ սկսող, եւ մինչեւ ուշ գիշեր տեւող Խաւարման արարողութիւններուն ներկայ չէի եղած: Հիմա այլեւս մեծցած էի եւ կրնայի գիշերուան ուշ ժամերուն դիմանալ:
Խաւարումի հինգշաբթին, եթէ չեմ սխալիր, ընթերցուած կարդալու օրս էր:
Այդ տարուան Խաւարման գիշերին Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին բերնէ բերան լեցուն էր: Ներսը օդը տաք էր, եւ այդ ժամուն ծնողներու հետ եկած քանի մը փոքրիկ տղաք եւ աղջիկներ, անքնութեան չդիմանալով, եկեղեցւոյ հին գորգին վրայ հոս-հոն քնացած էին: Մեծերը ժամերգութեան կը հետեւէին:
Արարողութեան ժամանակ, սարկաւագները Յիսուսի եւ իր աշակերտներուն թիւով խորանին վրայ տասներկու մոմեր վառեցին եւ մէկ մեծ մոմ ալ կեդրոնը զետեղեցին:
Երբ Աւետարաններէն եօթը հատուածներ ընթերցուեցան, իւրաքանչիւրի աւարտին մոմերը երկու առ երկու մարեցին, եւ վերջաւորութեան, Քրիստոսի առանձին լքուած ըլլալու իբրեւ խորհրդանշան, միայն կեդրոնի մեծ մոմը ձգեցին:
Անկէ ետք, «Փառք ի բարձունս»-ի ժամանակ, եկեղեցւոյ բոլոր ջահերը յանկարծ մարեցան, եւ ներսը վայրկեան մը խոր լռութիւն տիրեց:
Դուրսէն՝ աղօտ լոյսով եղունգի չափ բարակ լուսինը, օգտուելով առիթէն, եկեղեցւոյ խոշոր պատուհաններէն անմիջապէս ներս սպրդեցաւ եւ մէկ կողմի նստարաններուն ժողովուրդին վրայ տկար լոյս մը ձգեց:
Անդին, լոյսին չհասած մութ անկիւններու մէջ, անորոշ դէմքեր եւ աղօթող բաց ափեր, անշօշափելի ստուերներու կոյտի նման, իրարու ձուլուած մնացին:
Հսկումի գիշեր էր:
Խաւարին մէջ լռութիւն կը տիրէր, եւ հաւատացեալներու շնչառութեան ձայնն իսկ չէր լսուէր: Միայն պատուհանէն ներս մտնող եւ Աստուծոյ հետ խօսող լուսնի լոյսին մեղմ շշուկը եւ երբեմն հոսկէ-հոնկէ լսուող շշունջներ կամ թեթեւ հազի ձայներ հազիւ կը խանգարէին լռութիւնը:
Գիշերը եկեղեցւոյ մէջ հանդարտ էր:
Յանկարծ խորհրդաւոր մթութեան մէջ, աղջկայ մը մեղմ, բայց ոսկորներ թափանցող քաղցր ձայնը ճեղքեց լռութիւնը, եւ աղջիկը առանձին, առանց ուրիշ ձայնի ընկերակցութեան, Յիսուսի խաչին վրայի փսփսացած վերջին բառերուն երգը սկսաւ:
Աղջկան ձայնը գարնան գեղեցիկ օրերուն չափ նուրբ էր ու քնքուշ, սակայն «Ուր ես մայր իմ»-ին եղանակը եւ բառերը տխուր էին:
Խորանին վրայ այդ վայրկեանին, մութը կարծես աւելի թանձրացաւ…:
Աղջիկը շարունակեց երգը, եւ իր մեղմ ձայնը, գլգլացող ջուրերու պէս դանդաղօրէն հոսեցաւ, տարածուեցաւ, հասաւ եւ գրկեց եկեղեցւոյ բարձր, կամարաձեւ փայտէ ամբողջ ձեղունը, ու յետոյ իջաւ վար, աղօթողներու սիրտերուն մէջ թափանցեց եւ ջերմացուց անոնց հոգիները…:
Ես գաւիթին մէջ կեցած տեղէս, լուռ հպարտացայ քրոջմովս:
Այդ գիշեր, եկեղեցւոյ մէջ քիչեր գիտցան, որ «Ուր ես մայր իմ» երգողը քոյրս էր: Բայց երբ արարողութիւնը վերջացաւ, եւ եկեղեցիէն դուրս ելայ, նշմարեցի, որ դարպասին առջեւ հաւաքուած ժողովուրդին մէջ, սեւեր հագած մամիկներ երգող աղջկան մասին կը խօսէին եւ հետաքրքրուած՝ անունը կը հարցնէին իրարու:
Յետոյ աղջկան ձայնին եւ դեռ ուրիշ նիւթերու մասին ալ բաւական խօսելէ ետք, դանդաղ քայլերով յառաջացան ու փողոցի դռնէն անդին կամաց-կամաց ցրուեցան:
— Պիտի փնտռէի՞ն արդեօք «Ուր ես մայր իմ» երգող աղջկան անունը յետոյ, — անցաւ մտքէս…:
Չկրցայ ճիշտ գուշակել:
Սակայն ասֆալտին վրայ անոնց հեռանալէն ետք, ամայացող փողոցին մէջ ինծի այնպէս թուեցաւ, թէ լաչակաւոր մամիկներէն իւրաքանչիւրը քրոջս ձայնէն կտորիկ մը ականջներուն մէջ պահած, ճամբան լուսնի ամչկոտ լոյսին տակ քալելով, հետը ուրախութեամբ տուն տարած էր:
Քամփինաս, Պրազիլ