Գրիգոր Ջանիկեան
Սիրելի գրչեղբօրս՝ Հրանտ Մարգարեանի տիկնոջ՝
նոյնքան սիրելի Ժանետի յիշատակին
Տիգրանակերտ
2-ը սեպտ.,
Մամա ջան, այսօր ամբողջ ուղեխմբով Ժանետի մօր տունն էինք որոնում։ Թէ տունը՝ մայրական տունն ի՞նչ է հայի համար, ես մինչեւ Տիգրանակերտ հասնելս էլ գիտէի։ Քո մեծ քոյրը քեզնից յետոյ, Բուլղարիայում մահացաւ, եւ զարմիկներս ինձ հանգամանօրէն գրեցին, թէ ինչպէս է հոգին աւանդել իննսունվեցամեայ, անկողնուն գամուած կինը։ Ի միջի այլոց մամա, ես դա վաղուց էի նկատել, ձեր՝ ցեղասպանութիւնը վերապրած սերունդը, այդքան տառապանքներ ու կորուստներ կրելուց յետոյ անգամ, զարմանալիօրէն երկար է ապրում, եւ երբ մեր հերթական հանդիպման ժամանակ այդ մասին ակնարկեցի ֆրանսահայ հոգեվերլուծաբան Հելէն Փիրալեանին, տխուր ժպտաց.
— Ի՞նչն է տարօրինակ։ Այդ մարդիկ չեն կարողանում մեռնել, մինչեւ իրենց կեանքի վերջին օրը, վերջին ժամը սպասում, հաւատում են, որ բնօրրան պիտի վերադառնան։
Մօրաքոյրս, նախքան մահանալը, զգալով, որ հեռանում է այս աշխարհից, հաւաքել է վերջին ուժերը, թախանձել.
—Ինծի տուն տարէք։
Նրա սնարը շրջապատած զաւակները տարակուսանքով իրար են նայել։ Տեղահանութիւնից յետոյ պապս, մինչեւ վերջնականապէս Բուլղարիայում հաստատուելը, կնոջը, երեք դուստրերին առած անընդհատ երկրէ-երկիր է դեգերել ու ամեն երկրում տուն է կառուցել։
— Ո՞ր տունը տանինք, մամա…
— Մե՛ր տունը, — աչքերը բացել է Սրբուհի մօրաքոյրն ու չնայած բռնաքսորին հազիւ երեք տարեկան է եղել, ամենայն մանրամասնութեամբ նկարագրել է Ակնի ճամբան…
Նկարագրել, աչքերը փակել, աւանդել է հոգին…
Իրաւացի է Շառլ Ազնաւուրի քոյրը՝ Այդա Ազնաւուր-Կառվարենցը. «1915 թուականի ցեղասպանութիւնը, — «Ափարիկս» յուշավէպում գրել է նա, — մարդկութեան պատմութեան ամենամեծ ողբերգութիւնն էր, որովհետեւ կազմուած էր մէկ ու կէս միլիոն անհատական ողբերգութիւններից»…
* * *
Մենք Տիգրանակերտ հասանք ուշ երեկոյան, բայց կէս միլիոնանոց՝ հիմնականում քրդերով բնակեցուած քաղաքը դեռեւս անհանգիստ էր, ջղագրգիռ։ Փողոցներում, նոյնիսկ նրբանցքներում, ինքնաձիգներով զինուած, սաղաւարտներով զրահաւորուած պարեկներ էին շրջում։ Նրանք, ըստ երեւոյթին զգուշութեան համար, քայլում էին խումբ-խումբ ու մերթընդմերթ, նոյն այդ զգուշութիւնից դրդուած, սպառնալի թափահարում էին ռետինէ մահակներն ու պտտեցնում ձեռնաշղթաները։ Երեխաները՝ տղայ-աղջիկ, ակնայտ է, վարժուել են նրանց, բանի տեղ չեն դնում, ոտաբոբիկ, փսլնքոտ, հորդաներով թռչկոտում են մեր շուրջն ու ոչ թէ միւս քաղաքների լամուկների նման փող են մուրում, այլ քաշքշում են կանանց պայուսակները, փակում ճանապարհը։
Ուղեխմբից ոմանք, յատկապէս նրանք, ովքեր ապրել են մահմեդական երկրներում, առաջարկում են հիւրանոց վերադառնալ, լոյսը բացուելուն սպասել, բայց Ժանետը, ինչպես միշտ, անհամբեր է.
— Դուք գացէք, ես անպատճառ մօրս տունը պիտի գտնամ։
Հասկանալի է, քանի որ խմբում միակ թուրքերէն վարժ խօսողն եմ, մենակ թողնել չեմ ուզում, մանաւանդ որ մայրը, ինչպես աշխարհի բոլոր հայ մայրերը, այնքան է կրկնել, մինչեւ ինքն անգիր է արել.
— Կ՚ըսէր հեռու չէ, բերդ հասնելուդ պէս Կարնոյ դարպասէն կը մտնես՝ Խանչափակ փողոցը կը գտնես, քիլդանիներու եկեղեցիին ճիշդ դիմացն է։
Մենք Խանչափակ փողոցով իջնում, քիլդանիների եկեղեցու մօտ կանգ ենք առնում։ Հանդիպակաց մայթին արեւելեան խուլ պատ կայ, պատի մէջտեղում՝ դռնակ։ Ժանետը քարանում է.
— Աս է։
— Հաստա՞տ գիտես։
— Անհնարին է, որ սխալիմ։
Մինչդեռ կեանքում չի տեսել, հեռու-հեռւում՝ Իրաքում է ծնուել…
Դռնակը ժանգոտած ուռնակ ունի, որը յաճախ է թակել մայրը, որի վրայ հաստատ մնացել են մատնահետքերը։
— Դէ, զարկ, — ասում եմ ես։
— Դուն զարկ, — թախանձում է Ժանետն ու բռնւում է պատից։
Ես, ինչպես ժամհարը եկեղեցու կոչնակը, ուռնակը խփում եմ այնքան, մինչեւ կիսաթուրքական- կիսաքրդական տարազով մի մամիկ է յայտնւում։
— Հանըմ, տիկինը Ամերիկայից հիւր է եկել, մայրն այս տանն է ծնուել։ Ուզում է ներս մտնել, տեսնել։
— Համեցէք, համեցէք, — իսկոյն ներս-ներս է քաշւում, լաչակի ծայրը պնդացնում է տանտիրուհին, — մեր աչքի, մեր սրտի վրայ տեղ ունէք։
Առանձնատունը երկյարկանի է, ներքին բակով, որտեղ լայն սաղարթներով ծառի տակ նորածիններին գրկած հարսներ են նստոտել։ Ծալապատիկ։ Օտարականների, յատկապէս տղամարդու նկատելով, նրանք արագ փակում են դեմքերն այնպէս, որ միայն աչքերն են երեւում։ Չնայած աչքերով շատ աւելին են արտայայտում, քան մենք մեր կցկտուր բառերով։ Ինչո՞ւ են այդպէս արագ, անհանգիստ պտտեցնում բներում։
Ժանետը ձեռքը երկարում է փայտէ, գունաթափ բազրիքին, ամուր կառչում։ Բարձրանում է աստիճաններով։ Առաջին սանղդահարթակում կանգ է առնում, խոր շունչ քաշում։ Շատ կ՚ուզէի, որ չփղձկայ այսքան հայեացքների ներքոյ։ Չի փղձկում։ Երկրորդ սանդղահարթակից, որը ճաղաշար պատշգամբներով եզերում է յարկաբաժինը, ըստ երեւոյթին ննջասենեակներ տանող դռներ են բացւում։
— Մայրս ճիշտ հոս ծնած է…
Մատները մեկնում է բռնակին, բայց ներքեւից մի հարս թախանձում է.
— Ներող կը լինես, հանըմ, չի կարելի, անկողիններս թափթփուած են, առաւօտեան երեխային բժշկի տարայ, հաւաքել չհասցրի։
Մենք շրջւում, պատշգամբից ներքին բակին ենք նայում։ Ուրիշ ի՜նչ անենք՝ Մոնթէ Մելքոնեանին ու հօրը, երբ Ամերիկայից Մարզուան՝ պապերի տունն էին հասել, շեմից ներս մտնել էլ չէին թողել։
— Աստուած ողորմի հոգուդ մամա, չես չափազանցած, ամեն ինչ տեղը տեղին նկարագրէր ես։
Որտեղից-որտեղ յիշում, խնդրում է, որ թուրքերէն հարցնեմ.
— Բակի ջրաւազանն ո՞ւր է, մեծհայրիկս մէջը ձմերուկ, սեխ, անիսոնի օղի կը պաղեցնէ եղեր։
— Ակը չորացաւ, փակեցինք, — ներքեւից ձայնում է տանտիրուհին, — տեղը այս ծառը տնկեցինք։ Լաւ է աճել, չէ՞…
Մինչ աստիճաններից կ՚իջնենք, հարսներից մէկը, կրծքին կապկպած երեխային չթողնելով, փութկոտ վեր է կենում, ցածրիկ աթոռակներ բերում։ Միւսները, սեփ-սեւ, կայծկլտացող աչքերով, շարունակում են զննել մեզ։ Երեւի մտորում են՝ ի՞նչ ենք ուզում իրենցից, ինչո՞ւ ենք հարիւր տարուայ յուշերով եկել խցկուել իրենց անխռով, անվրդով առօրեան։
* * *
Հայաստանում Ֆրանսիայի մի դեսպան ունէինք, մամա, երբ ծառայութեան ժամկէտը լրացաւ, հրաժեշտի հանդիպման հրաւիրեցինք Գրողների միութիւն ու մտերմիկ զրոյցի ընթացքում կարծիքը հարցրինք մեր ժողովրդի մասին։
— Հայերը հիանալի մարդիկ են, — անկեղծացավ նա, — բայց ում հետ, ինչի մասին խօսում ես, հնարը գտնում, անպայման 1915-ի ցեղասպանութեանն է անդրադառնում։
Ճիշտն ասած այդ պահին ես դեսպանին իրաւացի համարեցի, մի պահ ինձ էլ թվաց, որ մենք արդէն չենք զգում, թէ ինչպէս ենք աշխարհին յոգնեցնում, ձանձրացնում մեր նախճիրներով ու կորուստներով, սակայն, նոյն օրը, երեկոյան, երբ Գրողների միութիւնից տուն վերադարձայ, ստացայ ընդամենը մէկ ամիս առաջ Ֆրանսիայում, այո՛, հէնց Ֆրանսիայում հրատարակուած դոմինիկեան քահանայ Ժակ Ռետորէի «Քրիստոնեաները գիշատիչների երախում» վաւերագիրքը։ Վերնագրից գլխի ես ընկնում չէ՞, թէ ինչի մասին է։ Մի շնչում կարդացի ու քանի որ հիմնականում Տիգրանակերտի նահանգին էր վերաբերւում, հետս Արեւմտահայաստան բերեցի։ Արդէն կէսգիշեր է, բայց մի քանի պարբերութիւն թարգմանեմ, լսիր, մամա՛. «Ես վստահ եմ՝ Թուրքիայի ոչ մի վիլայէթում քրիստոնեաների ջարդարարներն իրենց արիւնռուշտ նկրտումներն այնպիսի նենգ դաւադրութեամբ, անլուր դաժանութեամբ, աննախադէպ բարբարոսութեամբ չեն իրագործել, ինչպէս Տիգրանակերտում…Դեռեւս մինչեւ պատերազմն սկսուելը թուրքերը հայերի սպանդին աւելի լաւ էին նախապատրաստուել, քան նոյնիսկ ռազմական գործողութիւններին։ Ամենաբազմամարդ քարաւանները վերացնելու նրանց հմտութեանը նոյնիսկ Սադայէլը կը նախանձէր….»։
Խօսքը միայն այս նահանգի մասին չէ։
«Տիգրանակերտից էին անցնում, — շարունակում է հայր Ռետօրէն, — Էրզրումի, Մուշի, Բիթլիսի, Վանի, Խարբերդի, Սեբաստիայի, Անկարայի, Բուրսայի, Կոնիայի, Ուրֆայի տարագիրները, որ Ռաս էլ-Այն, Դէյր էզ-Զօր, Մոսուլ գնան, բայց, չնչին բացառութեամբ, տեղ չէին հասնում»։
Դոմինիկեան քահանան վկայում է, որ Տիգրանակերտի նահանգապետը՝ դոկտոր Մեհմէդ Ռեշիդ բեյը, որի նման արնախում, ժամանակակիցների վկայութեամբ, պատմութիւնը չէր տեսել, հայերին մէկընդմիշտ վերացնելու համար «ղասաբ թաբուրիներ»՝ սպանդանոցային վաշտեր էր ստեղծել։ Նրա՝ այսպէս կոչուած կամաւորականները, հէնց մսագործի պէս էլ մորթում էին հայերին՝ իւրաքանչիւրին նախ շորերը հանել էին տալիս, որ չարիւնոտուի, յետոյ կտրատում էին ծայրանդամները՝ ոտքերը, թեւերը, եթէ փոքր ինչ դիմադրում էր, նաեւ քիթը, ականջը։ Վերջում գլուխը թռցնում, մօտակայ կիրճը կամ ջրհորն էին շպրտում։ Նրանք այդպէս հաշուեյարդար տեսան նաեւ Իգնատիոս Մալոյեան արքեպիսկոպոսի հետ, ում 2001 թուականի հոկտեմբերի 7- ին, Վատիկանում, ինքը՝ Յովհաննէս Պօղոս Բ. Պապը «Երանելի» հռչակեց։
Մամա ջան, գիտեմ, նման վկայութիւններ լսելը քեզ համար չափազանց ծանր է, բայց նկատի ունեցիր, որ փաստագրողը ֆրանսիացի, ընդ որում հոգեւորական է, ում արդարամտութեանն ու անկողմնակալութեանը կարծում եմ ոչ-ոք չի կարող կասկածել…
* * *
Տանտիրուհին դառը սուրճ է առաջարկում։
Հրաժարւում ենք։
Պաղ օշարակ։
Հրաժարւում ենք։
— Մենք այս տունը ուրիշից ենք գնել, — անսպասելի արդարանում է նա, — չենք էլ իմացել, թէ ո՞ւմն է եղել։
Ժանետը շոյում է տանտիրուհու շառագունած այտերը.
— Բարով վայելէք, — ասում, ելնում է փողոց։
— Մօրս տունը հաւնեցա՞ր, — փողոցում արդէն այդքան երկար զսպած արցունքները սրբում է նա:
— Լաւն էր, բայց արդէն հայի չէր։
— Հայի երբէք չէ եղած։
— Ոնց թէ…
— Չե՞մ պատմած, մայրս յոյն էր։
— Բա ինչի՞ են աքսորել։
— Չի տեսա՞ր, մերոնք հայկական թաղը ապրած, հայախօս եղած են։ Զինուոր-ոստիկանները՝ «Հայախօս յոյնը հայէն վտանգաւոր է» ըսեր, աքսորեր են…
Նոյնը Ժակ Ռետօրէն է պնդում։ Թուրքերի այլատեացութիւնը հայերով չի սպառուել, ասորիներին էլ են բնաջնջել փորձել։ Յետոյ հերթը յոյներին է հասել։
Հիմա էլ ռետինէ մահակներով ու ձեռնաշղթաներով քրդերին են հալածում։
Այս ի՜նչ դժոխքում էք ապրել, մամա…
Երեւան