(Նիգոս Գազանծագիսի «Ճգնութիւն. Աստուծոյ փրկարարները» գրքի հայերէն թարգմանութեան լոյս ընծայման 50-ամեակի առիթով)
Մարգարիտա Մամիկոնի Խաչատրեան
«Էլիզ Հասըրճեանին՝ թարգմանիչին կողմէ։
24 սեպտեմբեր 1973
Թորոնթօ»
Ճիշտ յիսուն տարի առաջ Նիգոս Գազանծագիսի (1883-1957) «Ճգնութիւն. Աստուծոյ փրկարարները» գիրքը այս մակագրութեամբ դարձել է թարգմանական երկար ու դժուար ճանապարհի վերջակէտ. հեռաւոր Կանադայում լոյս է տեսել «ՔԱՐ» հրատարակչատան «Թարգմանական գրականութիւն» մատենաշարի առաջին հատորը։ Թարգմանիչը Մարգար Շարապխանեանն է (1937-2023), ում բացառիկ գործունէութեան, գրական, թարգմանական ժառանգութիւնը պիտի ներկայացնենք մի քանի հատորով։
Կը ներկայացնե՛նք։
Այդ հատորները կը նուիրուեն Մարգար Շարապխանեան Ուսուցչի, Մարդու պայծառ յիշատակին։
* * *
Ամիսներ առաջ Շարապխանեանների հիւրն էի։
Յիշեցինք Լորիկ Համաստեղին…
Երբ հրաժեշտ էի տալիս, պարոն Մարգարը կանգնած էր սենեակի կամարաձեւ խորշի մէջ ու Ձմեռ պապիկի ժպիտը դէմքին՝ ձեռքով էր անում։ Յետ նայեցի, ժպտացինք, ու դուրս եկայ՝ մի քանի օր յետոյ զանգելու խոստումը շուրթերիս։
Շտապում էի։ Վճռել էի Նիգոս Գազանծագիսի «Ճգնութիւն. Աստուծոյ փրկարարները» գրքի այս թարգմանութեան մասին գրելուց առաջ վերընթերցել յոյն գրողի հայերէն երեք հատորները։ Մէկ շաբաթ անց զանգեցի տիկին Էլիզին, պատմեցի, թէ ինչ յափշտակութեամբ եմ նորից կարդում այդ գրքերը (եօթ օրում երեք գիրք), հիմա ինչքան լաւ եմ հասկանում տարիներ առաջ մինչեւ վերջ չկարդացածս հատորի ասելիքը։ Երկար խօսեցինք։ Հեռանկարն այն էր, որ շուտով կը հանդիպենք ու կը զրուցենք. պարոն Մարգարը յոյն հեղինակին կարդացել է բնագրի լեզուով, տիկին Էլիզը՝ անգլերէն թարգմանութեամբ, ես՝ հայերէն։
Սպիտակ մեկնեցի ներքին խռովքս չյաղթահարած. կիրակի Պատարագից յետոյ Հոգեհանգստեան կարգ էի պատուիրել հօրաքրոջս որդու համար։
Ամեն ինչ ընթանում էր իր հունով, մինչեւ այն կախարդական պահը, երբ ազգականներիս մոմեր բաժանելու ընթացքում զարմանքով տեսայ, որ Սուրբ Յարութիւն եկեղեցու հիւսիսային կամարակապ մեծ խորշը դարձել է հսկայական դուռ, որտեղից պարզ երեւում է աննկարագրելի ջերմութիւն տարածող կարմրադեղին Լոյսը։ Այդ Լոյսը տասնամեակներ առաջ տեսել եմ Սեւանայ լճում խեղդուելու-չխեղդուելու ժամանակ։ Լոյսը կանչող հմայք ունէր, բայց ցաւով մտածեցի, որ չեմ կարողանայ անցնել Լոյսը եկեղեցուց բաժանող գիծը։
Մի քանի վայրկեան անց յետ նայեցի. Լոյսն առաջուայ պէս փայլատակում էր։ Թուաց՝ բոլորն են տեսնում Լոյսը եւ երկմտում են՝ ի՛նչ անել։
Ինձնից մոմ խնդրող ազգականուհուս ձայնը սթափեցրեց։
Վայրկեաններ անց եկեղեցու խորշը տեղում էր, բայց ինձ հետ մնաց Լոյսի կախարդական ու հոգիս ջերմացնող խորհուրդը։
Այդ պահին ես չգիտէի պարոն Մարգարի վախճանի մասին։
Վերադարձի ճանապարհին իմացայ։
Ուշիի կողքով անցնելիս ուզում էի այցելել տիկին Էլիզին, ցաւակցել։
Չհասկացայ՝ ինչպէ՛ս պատահեց, որ ճանապարհի այդ հատուածը չքացաւ. երբ սթափուեցի, արդէն Մուղնի էի հասել։
Զարմացայ, որ խղճի խայթ չզգացի. աչքերիս առջեւ Լոյսն էր, հոգուս մէջ՝ Լոյսի ջերմութիւնը։
Հասկացայ։ Այս հէքեաթային նուէրը ինձ ստիպում է կեանքումս երկրորդ անգամ սիրելի, շատ սիրելի մարդուն հրաժեշտ տալ՝ առանց նրա մահը տեսնելու։
Խաբկա՞նք է, ինքնախաբէութի՞ւն։ Չեմ վիճում։
Այս ինքնախաբէութիւնն օգնել է յաղթահարել պրոֆեսոր Արշալոյս Բաբայեանի (1905-1990) ցաւոտ կորուստը, հիմա էլ կ՚օգնի, որ նախկին եռանդով աշխատեմ, ու տպարան տանենք Մարգար Շարապխանեանի գրքերը։
Տա՜յ Աստուած։
* * *
Նիգոս Գազանծագիսի «Ճգնութիւն. Աստուծոյ փրկարարները» գրքի հայերէն թարգմանութեան մասին խօսելիս Էլիզ եւ Մարգար Շարապխանեանների անունների կողքին պարտաւոր եմ յիշատակել Անթիպաս Լուսարարեանի, Սուրէն Չէքիճեանի, Արա Պալեօզեանի («Նիգոս Գազանծագիս եւ իր գործը» առաջաբանի հեղինակը) անունները. նրանց է հասցէագրուած գրքի «Խօսք շնորհակալութեան» էջը։
Խոստովանեմ. այս գիրքը մի քանի անգամ եմ կարդացել եւ չեմ մտածել, որ գրելու առիթ կը լինի։ Առաջին տպաւորութիւնս լաւ եմ յիշում ու կարող եմ բնորոշել մի բառով՝ անորոշութիւն, որին փոխարինեցին ներքին անհանգստութիւնը եւ շատ արժէքաւոր բան կորցրած մարդու ցաւն ու ափսոսանքը։
Վերընթերցեցի մի քանի անգամ։
Շատ բան փոխուեց, երբ Ուշի մեկնելիս մտմտում էի գրելիքիս մասին։ Տիկին Էլիզի հետ պիտի մի քանի հարց քննարկէի, բայց ոչ՝ «Ճգնութիւն»ը։
Զարմանալիօրէն արագ, շատ արդիւնաւէտ աշխատեցինք. խանգարող չկար, շատ հով օր էր։ Խօսեցինք նաեւ այս գրքի մասին։ Պատմեցի տարիների ապարդիւն փնտռտուքիս մասին ու յանկարծ ինքս ինձ էլ զարմացրի յստակ ձեւակերպումով. «Նիգոս Գազանծագիսն իսկապէս հաւատաւոր, խոր հաւատաւոր մարդ է։ Նա կասկածում է ոչ թէ Աստծոյ գոյութեանը, որը հաստատելու կարիք չկայ, այլ մարդու՝ Աստծոյ Արքայութեանն արժանանալու ջանքերին, կամքին, հաւատարմութեանը։ Մարդու կեանքի նպատակը մէկն է՝ այնպէս ապրել, որ արժանանաս աստուածային անսահման շնորհներից մեծագոյնին…»։ Ու այսպէս շարունակ…
Հիմա, երբ գրում եմ այս գրքի մասին, նպատակս ոչ թէ յոյն նշանաւոր գրողի ստեղծագործութեան գաղտնիքների բացայայտման միջոցով աստուածճանաչողութեան իմ քիչ թէ շատ հարուստ փորձը ցուցադրելն է (մեղա՜յ Աստծոյ), այլ՝ օգնել ընթերցողին, որ աւելի հեշտ, աւելի արագ եւ ամենակարեւորը՝ առանց ցաւի անցնի տագնապալից այն ուղին, որ անցել եմ, եւ հնարաւորութեան սահմաններում գտնի իրեն հետաքրքրող հարցերի պատասխանները։ Սեփական փորձով գիտեմ հոգեւոր դաշտի մի սքանչելի սկզբունք՝ հէնց յստակ ձեւակերպում ես քեզ անհանգստացնող խնդիրը, ափիդ մէջ յայտնւում է ա՛յն գիրքը, որտեղ կայ պատասխանը։
Խոստանում եմ՝ իմաստուն մարդկանց մտքերի ոչ մի յիշատակում չեմ անի։ Նախ՝ խօսքս հասցէագրում եմ ինձ նման պարզ ու ամեն ինչի արմատը փնտռող ընթերցողին, ով Աստուածաշունչ ու Նարեկ է կարդացել (յաւելեմ՝ նաեւ Անտուան դը Սենտ Էքզիւպերիի «Փոքրիկ իշխանը» եւ Համաստեղի «Աղօթարան»ը)։
Յետոյ՝ «Աստուած չէ, որ պիտի փրկէ մեզ, այլ մենք ենք, որ պիտի փրկենք զինք՝ կռուելով, ստեղագործելով, նիւթը ոգիի վերածելով» (էջ 66), — այս տողերը դարձնեմ խօսքիս բնաբան ու փորձեմ հասկնալ՝ ի՞նչ են կեանքն ու մահը, ո՞վ է մարդը, որտե՞ղ են խաչաձեււում մարմինը, հոգին, սիրտն ու միտքը…
Փորձեմ։ Փորձը փորձանք չէ։
Բայց մինչ այդ, պարտաւոր եմ յիշատակել նաեւ գրքի թարգմանիչ Մարգար Շարապխանեանի այս ընծայագիրն ընթերցողին. «Բոլոր անհանդարտ հոգիներուն, որոնք կը ճգնին իմաստ մը տալու Կեանք եւ Աստուած առեղծուածներուն»։
Ուրեմն փնտռտուքս իմաստի որոնում է, եւ եթէ կարողանամ գտնել Իմաստ-Կեանք-Աստուած եռանդամի արմատներից մէկնումէկի սահմանները, կը լուծեմ կամ գոնէ գտած կը լինեմ հնարաւոր բազմաթիւ լուծումներից մէկը։ Քի՛չ չէ։
Գրքի առաջին «Կու գանք մութ անդունդէ մը. կը յանգինք մութ անդունդի մը մէջ. լուսաւոր միջոցը կը կոչենք Կեանք» տողերին յաջորդում է «Մա՛հն է Կեանքին նպատակը» վճռակը։ Կայ նաեւ բացատրութիւնը. «ամեն վայրկեան կը մեռնինք»։
Կեանքից մահ ճամբան անիմաստ կը լինէր, եթէ մարդուն տրուած չլինէր ստեղծագործելու (Ար+ար+իչ+ի եւ ար+ար+ել+ի մասին եմ խօսում) աստուածային Շնորհը, ու այս դէպքում «Անմահութի՛ւնն է վաղանցուկ կեանքին նպատակը»։
Առաջին հայեացքից իրարամերժ, բայց իրականում իրարով պայմանաւորուած կեանքն ու մահը սուրբ են։ Մարդու գոյութիւնը տիեզերքում կ՚իմաստաւորուի այն դէպքում, երբ կարողանայ ճանաչել «այս երկու հսկայական, անսկիզբ ու անկործանելի ուժերը ու այս տեսիլքով համակշռել մեր մտածումն ու գործունէութիւնը» (էջ 21)։
Նիգոս Գազանծագիսը յստակ սահմանում է հոգեւոր դաշտում մարդու երեք պարտականութիւնները։ Առաջինը կարելի է ձեւակերպել այսպէս. մարդը «ազատ եղողի մը նման» (էջ 7) պէտք է անվախ մտնի մտքի թագաւորութիւն, ճանաչի «մարդկային մտքի սահմանները»։ Մտքի թագաւորութիւնում ամեն ինչ կա՛յ, գոյութիւն ունի այնքան ժամանակ, քանի դեռ կա՛յ, աշխատում է մարդկային ուղեղը։ Բոյսերից մինչեւ աստղեր ամեն ինչ նիւթ է ու նիւթական, ուրեմն նաեւ ենթակայ է մտքին, բայց նիւթական ու նիւթեղէն այս աշխարհում, որտեղ «ամբողջը անգութ եւ ապարդիւն խաղ մըն է՝ առանց սկզբի, առանց վերջաւորութեան եւ առանց իմաստի» (էջ 8), գործում է նաեւ մարդու կարիքները հոգալու պարտադրանքը, «եւ ամբողջ Տիեզերքը դարձեալ կը սկսի շուրջս դառնալ (էջ 8)։ Սա մարդու գոյութեան ֆիզիկական շերտն է. այստեղ գերագոյն առաքինութիւնը կարգապահութիւնն է, «կը հաւասարակշռուի ուժը տենչանքին հետ, ու մարդուն ճիգերը կը բեղմնաւորուին» (էջ 8)։
Գոյութեան նիւթական դաշտում շատ են գայթակղութիւնները, թւում է՝ միտքն իսկապէս ամենազօր է, բայց չի թափանցում երեւոյթների էութեան մէջ. մտքի ամենազօրութիւնը դրսեւորւում է միայն երեւոյթների դաշտում։ Եթէ մարդը չանցնի «երեւոյթներէն անդին փրկութեան ձեռնարկելէ առաջ», չի փրկուի։
Ուշադրութիւն դարձրէ՛ք՝ ձեռնարկելէ առաջ. այլ խօսքով՝ ընտրողը մարդն է, առաջնային որոշումն ընդունողը նա է։ Դրանից յետոյ է սկսւում կամ շրջանցւում մարդուն դէպի Փրկութիւն տանող Գողգոթայի ճամբան։
Մարդու երկրորդ պարտականութիւնն Արարելն է։
Սրա համար նա պիտի յստակ տարբերակի երեւոյթներն ու էութիւնը, սրանից է ծնւում ստեղծագործական անհանգստութիւնը՝ տագնապը։ Մտքի դաշտում կրկներեւոյթներն են, այնինչ մարդուն հետաքրքրում են դրսերեւոյթները, նրանց հետեւում թաքնուած գաղտնիքը։ Սրտի թագաւորութիւնում մարդու քայլերը դողդոջուն են, իսկ անորոշութեան խաչմերուկում յայտնուած մարդու պատկերը ծանօթ է Նարեկից։
Սրտի գործունէութեան դաշտը երեոյթների էութիւնն է։ Այս դաշտում սրտին խանգարում է միտքը։ Եզրակացութիւնը մէկն է. «Թող լռէ՛ միտքը, որպէսզի կարենամ լսել Անտեսանելիին կանչը» (էջ 11)։
Սա փրկութեան ուղին բռնած մարդու վճիռն է։
Ու հասկանալի է դառնում, որ «Երկրի նպատակը կեա՛նքը չէ եւ ո՛չ ալ մարդը։ Երկիրը գոյատեւեց առանց անոնց եւ պիտի ապրի ալ առանց անոնց։ Ասոնք իր ուժգին թաւալումին առօրեայ կայծերն են» (էջ 13)։
Ուրեմն երկրի վրայ մարդու եւ մարդկութեան նպատակը, որը նաեւ նրանց պարտականութիւնն է, «մէ՛կ ուղեղ եւ մէ՛կ սիրտ» դառնալը, որ «մարդկային իմա՛ստ մը տանք գերմարդկային այս պայքարին» (էջ 13)։
Մարդու երրորդ պարտականութիւնը դէպի ազատութիւն տանող ճանապարհը գտնելն է։
Երբ մարդը «ազատագրէ ինքզինքը մտքին պարզ հանգստաւէտութենէն» եւ «սրտի սարսափէն»՝ Մեծ Վախէն, կը յաղթահարի նաեւ «վերջին եւ մեծագոյն փորձառութեան՝ Յոյսին» (էջ 15)։
Հողածին եւ հող դառնալու հեռանկարով ապրող մարդու գոյութիւնը չի կարող աննպատակ լինել, իսկ նրա «առաքինութիւնն ու ջանքը» հասնում են մինչեւ Երկինք։
«Կեանքը բարի է, բարի է նաեւ մահը» (էջ 17) պնդումը բացատրութիւն ունի. մարդու միտքը չի կարող իր մէջ ամփոփել ամբողջ աշխարհը, որը ստեղծագործութիւն է՝ Արարման արդիւնք եւ Արարման դաշտ։ Եթէ հետեւենք միջնադարից յայտնի այլաբանութեանը ու կեանքը համեմատենք ծովի հետ, մարդու նպատակը «ծովամոյն ըլլալ»ն է. չէ՞ որ մեր մարմինը պարզապէս նաւ է։ Սրտի խորքում փայփայելով Նոր Երկրի գոյութեան՝ մէկի համար՝ համոզմունքը, երկրորդի համար՝ հեքիաթը, երրորդի համար՝ սուտը՝ մարդը կարող է հասնել գերագոյնին, երբ ոչնչից չի վախենում, յոյսեր չի փայփայում եւ ազատ է ամեն ինչից ու ամենքից։
Կարիք կա՞յ մանրամասնելու, որ սա Աստուածամարդու գոյութեան դաշտն է, այն Մարդու, որն անցել է Աստուածաշնչի (հայերիս պարագայում՝ նաեւ Նարեկի) մաքրագործող հրի միջով, լքել ժամանակաւոր արժէքները եւ արժանացել Աստծոյ նման ազատ լինելու երջանկութեանը։
Սա պատրանք չէ։ Սա է նպատակը ճգնութիւն-կեանքի, որտեղ յատուկ նշանակութիւն ունի մարդու՝ Մարդ մնալու ամենօրեայ ճիգը, որտեղ նիւթից չեն կառչում ու ապրում են նիւթից անդին թաքնուածը տեսնելու հեռանկարով, որտեղ նաեւ պայքարում են այդ հեռանկարի համար. այլապէս ի՞նչ իմաստ կ՚ունենայ հողից հող այն կարճ ճամբան, որ անցնում է Աստծոյ պատկերով եւ Աստծոյ նմանութեամբ արարուած մարդը։ Մարդն իրարամերժ ուժերի, հակասական ապրումների կծիկ է, ու նրա ներսում ապրում է «նախնական ու զարհուրելի Կանչը»՝ մէ՛կ օգնութեան խնդրանքով, մէ՛կ էլ աւելի բարձրանալու Կանչով, որով սկսւում է Երթը՝ Մարդու վերելքը դէպի կատարելութիւն տանող անվերջանալի սանդուղքով։
Այդ երթի մասնակիցներն են՝
ա) Ես-ը՝ անհատը։ Այս Եսն ունի երկու երես, որոնցից մէկն անհաղորդ է Կանչի՝ Տէր Աստծոյ գոյութեանը, հեռու է հրաշագործ Լոյսից, իսկ միւսը լա՛ւ է գիտակցում իր պարտականութիւնը. «Ես, միմիայն ես պարտականութիւնն ունիմ Երկիրը փրկելու։ Եթէ այն չփրկուի, ես եմ յանցաւորը» (էջ 26)։ Այս դէպքում մարդը նոյնանում է «տեսանելի եւ անտեսանելի Տիեզերքին։ Մէ՛կ ենք մենք» (էջ 26), մարդը «առկախ ու արմատ չունեցող մէկը» չէ, այլ Աստծոյ էութեան մի մասնիկը. «Հո՛ղ եմ Իր հողէն եւ շունչ՝ Իր շունչէն» (էջ 27)։
բ) Ցեղը։ Սա մարդկութեան հազարաւոր սերունդների՝ մարդու նախահայրերի Կանչն է։ Իւրաքանչիւրը պիտի իրեն զգայ Ցեղի հսկայ մարմնի մաս, մարմնի անդամ, որովհետեւ, «Ցեղէդ մէկը երբ կորսուի, քեզ ալ իր հետը կը քաշէ։ Մարմնիդ ու մտքիդ մէկ անդամը կը փտի» (էջ 32)։ Անհատը պարտաւոր է իր ներաշխարհում զգալ նախահայրերի կանչը, շարունակել նրանց գործը եւ իր զաւակներին փոխանցել իր նախորդին՝ «քեզ գերազանցելու մեծ պատգամը» (էջ 32)։ Ցեղի ներքին ուժը փոխանցւում է անպատի միջոցով, եւ դա է իւրովի ապահովում սերունդների առանձին-առանձին ու Ցեղի անմահութիւնը։
գ) Մարդկութիւնը՝անթիւ ցեղերով՝ սպիտակ, դեղին, սեւ, դրսեւորւում է անհատի մէջ եւ նրա միջոցով։ Ուրեմն անհատի կռիւը միայն իր, իր ցեղի գոյութեան համար չէ. դա պայքար է յանուն Սիրոյ, համատեղ ջանքի ու համընդհանուր փրկութեան։ Բոլորն էլ գիտեն, որ իրենց ամենօրեայ վազքը տանում է դէպի մահ, բայց «Կը վազենք» (էջ 35)։ Սա երջանկութեան եւ լոյսի փնտռտուք է, իսկ «Ի՞նչ ըսել է երջանկութիւն։ Ապրիլ բոլո՛ր դժբախտութիւնները։ Ի՞նչ ըսել է լոյս։ Դիտել բոլո՛ր մթութիւնները անպղտոր աչքերով» (էջ 37)։ Մեզնից ամեն մէկը համընդհանուր Ոդիսականի (այլ բառով՝ ողբերգութեան) տառն է, վանկն է, ծովի յատակին յայտնուած խիճ է, որ սուզուած է «հսկայական երգի մը մէջ» (էջ 37), ուրեմն սովորենք նախ՝ կտրուել առօրեայ հոգսերից եւ յետոյ «շնչել անդրովկիանոսային երգը» (էջ 37)։ Աշխարհը գործունէութեան լայն դաշտ է մարդու համար, մարդու գործը նրա վերելքի միջոցն ու ձեւն է. պարզապէս հրաշալի է, որ «Այս մթին վերելքը վերջ չունի» (էջ 39)։
դ) Երկիրը (այս չափածոյ պոեմի համատեքստում՝ Երկրագունդը) պատմութիւն ունի, կ՚ունենայ նաեւ ապագայ, եթէ ապրողներն արժեւորեն, «գութ, երախտագիտութիւն ու յարգանք» զգան «հին զինակից ընկերներուն հանդէպ», նրանց հանդէպ, որոնք «տքնեցան, սիրեցին ու մեռան՝ ճամբայ բանալով մեր գալուստին» (էջ 42)։
Շատ սիրուն ու պատկերաւոր է գրքի 43-րդ էջի այս հատուածը. «Այժմ կարգը մերն է։ Կը ձեւաւորէ մեզ, նիւթին վրայ կ՚աշխատի մեր ներաշխարհին մէջ ու զայն կը վերածէ հոգիի, մեր ուղեղներուն վրայ կը կոխկռտէ, ցատքելով՝ մեր սերմին վրայ կը հեծնէ ու մեր մարմինները ետեւ աքացելով՝ փախչելու կը պայքարի։
Կարծես, այս ամբողջ կեանքը ըլլար յաւիտենական հետապնդումը անտեսանելի Փեսայի մը, որ մարմնէ մարմին կը հալածէ անընտել Հարսը՝ յաւիտենականութիւնը։
Ու մենք՝ բոլոր հրաւիրեալներս հարսանեկան թափօրին — բոյսեր, անասուններ ու մարդիկ — դողդղալով կը խուժենք դէպի խորհրդաւոր հարսանեկան սենեակը։ Եւ ամէն մէկս երկիւղածութեամբ կը կրենք սրբազան խորհրդանշանները ամուսնութեան — մէկը՝ Արանդամը, միւսը՝ Արգանդը»։
Նիւթական աշխարհի հոգսերից կտրուելու համար մարդը տեսիլքի կարիք ունի։ Այստեղ յստակ տարբերակում կայ. ամենքին կոխկռտելով նիւթական բարեկեցութեան սանդղակով անվերջ բարձրացող եւ մաքառող տեսակ, որի հետ «Աստուած՝ մտքի եւ հոգիի այս Մեծ Սքանչացումը», եւս կռւում է, «որովհետեւ Իր միա՛կ յոյսն եմ ես» (էջ 55)։ Ինչո՞ւ։ Պատասխանը երկար փնտռելու կարիք չկայ. երբ մարդը հմայւում է ու ապրում նիւթական աշխարհի օրէնքներով, իր մէջ խեղդում է արարման ոգին, սպանում է Աստուածայինը եւ յայտնւում ուրիշ դաշտում։ Ապացոյց՝ Երկրում (նեղ իմաստով) եւ Երկրի վրայ վերջին տարիներին կատարուող դէպքերը…
Այս անհեռանկար ապագայից սարսափում է գրողը եւ աշխատում թանձր գոյներով ներկայացնել սպառնացող վտանգը։ Նա ահազանգ է հնչեցնում։
Փրկութիւնը մէկն է՝ Արարքը, այլ խօսքով՝ Գործը, առանց որի խօսքն ու հաւատը մեռած են։ «Իմ Աստուածը ամենազօր չէ», «Իմ Աստուածը ամենասուրբ չէ» (էջ 63), «Ամենագէտ չէ իմ Աստուածը», «Իմ Աստուածը կը պայքարի առանց որեւէ ստուգութեան։ Պիտի յաղթէ՞։ Պիտի պարտուի՞» (էջ 64), — գրում է Գազանծագիսը։ Սրան յաջորդում է մարդու անելիքի յստակ սահմանումը. «Մեր պարտականութիւնն է, Կանչը լսելէ ետք, իր դրօշին տակ վազել եւ իր կողքին կռուիլ։ Կա՛մ կորսուիլ եւ կա՛մ ալ փրկուիլ Իրեն հետ։
Վտանգի մէջ է Աստուած։ Ամենազօր չէ Ան, որ կարենանք ձեռքերնիս ծալել՝ ստոյգ յաղթանակին սպասելով։ Ամենասուրբ չէ Ան, որ կարենանք վստահութեամբ սպասել, թէ Ան պիտի գթայ մեր վրան ու պիտի փրկէ մեզ։
Աստուած ամբողջութեամբ վտանգի մէջ է, մեր առժամեայ մարմնին ներքին բոլոր շրջաններուն մէջ։ Ան չի կրնար փրկուիլ, եթէ մենք մեր անհատական պայքարով չփրկենք զինք. ոչ ալ կրնանք փրկուիլ, եթէ Ան չփրկուի։
Մէ՛կ ենք մենք։ Ովկիանոսին յատակը գտնուող կոյր որդէն մինչեւ անծայրածիր մրցադաշտը Համաստեղութեան. միայն մէ՛կ հոգի կը մաքառի ու վտանգի մէջ է՝ մեր անձը։ Եւ մեր հողաշէն ու փոքր կրծքին տակ միայն մէ՛կ հոգի կը պայքարի եւ վտանգի մէջ է՝ Տիեզերքը» (էջ 64-65)։
Մարդ-Աստուած ուղղահայեացից պակաս կարեւոր չէ մարդ-մարդ հորիզոնական դաշտը. երկու դաշտում էլ «անկործանելի խաւարին մէջէն հրեղէն» գծի պէս ձգւում է Լոյսը՝ «դէպի վեր՝ Անտեսանելիին երթի ուղի»ն նշողը։ Մարդու պարտականութիւնն է «Բարձրանալ՝ արիւնով ողողուած այս գծին հետ։
Ինչ որ դէպի վեր կը սուրայ եւ Աստուծոյ վերելքին կ’օժանդակէ, բարի է։ Ինչ որ դէպի վար կը ծանրանայ եւ արգելք կ’ըլլայ Աստուծոյ վերելքին, չար է» (էջ 69)։
Փաստօրէն Մարդու ազատութեան խորհուրդն Աստուած է։ Այս դաշտում Մարդն էլ է դառնում Արարիչ։ Եզրակացութիւն. «Պայքարէ՛ Աստուած ստեղծելու իրերէն, միսէն, անօթութենէն, վախէն, առաքինութենէն ու մեղքէն» (էջ70)։ Ամեն սերունդ իր իւրայատուկ դերն ունի մարդկութեան պատմութեան մէջ։ Յոյն գրողը ցաւով ու չթաքցրած հպարտութեամբ արձանագրում է. «Կործանումի հովը կը փչէ» (էջ 75), իսկ այս պայմաններում առաքինի մարդը պատերազմի կոչին արձագանգող մարտիկն է։ Գաղափարների, երկրների կործանման համընդհանուր պատկերի մէջ մարդկութեան պարտականութիւնն է սատար կանգնել Աստծուն՝ յանուն Տիեզերքի փրկութեան, որը մարդու եւ մարդկութեան փրկութեան միակ ճանապարհն է։ Պէտք չէ երկմտել, պէտք չէ յոյս դնել միայն Աստծոյ վրայ. ամեն մարդ զինուոր է Բարու եւ չարի, Լաւի ու վատի յաւերժական պատերազմի դաշտում։
Գրքի վերջին հատուածը խորագրուած է «Լռութիւն»։ Սա խորհրդաւոր ու երանելի այն պահի է, երբ մարդը հասնում է «ճիգի բարձրագոյն կատարին» ու «լռօրէն կը հասուննայ անեղծ կերպով ու մշտնջենապէս համայն Տիեզերքին հետ» (էջ 91)։
Կատարելութեան այս աստիճանին հասած ու վերելքի ճամբան բռնած Մարդը երգում է «այս հպա՜րտ ու կախարդական եղանակը»՝ հաւատաւոր մարդու նորօրեայ «Հաւատամք»ը. սա Աստծոյ եւ Մարդու միասնականութեան շատ սիրուն պատկեր է՝ Աստուածաշնչից ծանօթ «Երանի»ների նորովի ու հետաքրքիր համադրութեամբ (այս հատուածը գլխատառերով է). «Կը հաւատամ մէկ Աստուծոյ՝ Սահմանապահ, երկծին, զինուորագրուած, տառապող, մեծահզօր, բայց ոչ ամենակարող, սահմանածայրերուն վրայ մարտնչող, սպարապետ-արքայ տեսանելի եւ անտեսանելի լուսաւոր բոլո՛ր ուժերուն։
Կը հաւատամ Իր անքուն ու բուռն պայքարին, որ կ’ընտելացնէ ու պտղաբեր կը դարձնէ նիւթը՝ կենսատու աղբիւրը բոյսերուն, անասուններուն ու մարդոց։
Կը հաւատամ մարդու սրտին՝ այդ հողաշէն կալին, ուր ցերեկ ու գիշեր Սահմանապահը կը կռուի մահուան դէմ։
«Օգնութի՜ւն, — կը պոռաս, Տէ՜ր։ «Օգնութի՜ւն, — կը պոռաս, ու ես կը լսեմ։
Մէջս նախահայրերն ու բոլոր սերունդները, համայն ցեղերն ու ամբողջ երկիրը սարսափով եւ ուրախութեամբ կը լսենք Կանչդ։
Երանի՜ լսողներուն, որոնք քեզ ազատագրելու կը փութան, Տէ՜ր, ու կ’ըսեն. «Միայն ես եւ Դուն գոյութիւն ունինք»։
Երանի՜ Քեզ ազատագրողներուն ու Քեզի հետ միացողներուն, Տէ՜ր, որ կ’ըսեն. «Ես եւ Դուն մէ՛կ ենք»։
Ու երի՜ցս երանի չկքողներուն, իրենց ուսերուն վրայ վերցնողներուն այն մեծագոյն, վսեմ ու սարսափազդու Գաղտնիքը — եւ նոյնիսկ այդ մէ՛կը գոյութիւն չունի» էջ 92-93)։
Մարգար Շարապխանեան Մարդը, Հայը, Ուսուցիչն ապրեց Հայաստան երկրին, Հայ ժողովրդին ու Հայ դպրոցին նուիրուած հրաշալի կեանք։ Բոլորովին էլ պատահական չէ, որ հէնց նրա ջանքով ու նուիրուածութեամբ արդէն յիսուն տարի հայ ընթերցողի սեղանին դրուած է Նիգոս Գազանծագիսի այս խորհրդաւոր ու խորհուրդներով հարուստ բացառիկ հատորը։
Սա է Լոյսի փնտռտուքով ապրած Մարդու լուսաւոր ճանապարհը դէպի Լոյսը։
Երեւան