Մարգարիտա Մամիկոնի Խաչատրեան
Բան. գիտ. դոկտոր
Փորձեմ համադրել գրական երկու սէրերիս՝ Ակսել Բակունցի եւ Համաստեղի «Անձրեւ» պատմուածքները՝ որպէս պարզ ընթերցող, ով տասներորդ դասարանում հրապուրուեց Ակսել Բակունցի գրականութեամբ, անգիր սովորեց մի քանի պատմուածք (բարի յիշատակ հայոց լեզուի ու գրականութեան ուսուցչուհուս՝ Թամար Ալեքսանեանին), կտրուկ փոխեց մասնագիտական կողմնորոշումը եւ յայտնուեց բանասիրական ֆակուլտետում, որտեղ նրան սպասում էին Դերենիկ Դեմիրճեանի, Համաստեղի, Արամ Հայկազի, Յակոբ Խաշմանեանի գրական ու մարդկային մտերմութեան բացառիկ դաշտը(1)։
Թող ինձ ներեն Ակսել Բակունցի եւ Համաստեղի գրական ժառանգութեամբ զբաղուած գրականագէտ գործընկերներս (ինքս ինձնից էլ եմ ներողութիւն խնդրում(2)), քանի որ այսօր մասնագիտական քննութեամբ չեմ զբաղուելու։
Յիշեցնեմ՝ ամենաբարդը ամենահասարակն է, ամենապարզը։
Ով ումից առաջ կամ յետոյ է գրել «Անձրեւ» պատմուածքը, կարեւոր չէ։
Գիւղի անունն էլ կարեւոր չէ. ուզում էք Բարջանճ(3) անուանէք, ուզում էք՝ Լոռ, բայց չմոռանանք՝ Բակունցը մեզ Լոռի է տանում…
Այդ լեռնաշխարհի յաւիտենական մասերն են մթին սարերը, սառը աղբիւրները, գետը (թող այս անգամ անանուն լինի), թզենիները, հացենիները, կաղնիները, տանձենիները, կոյր մոշահաւը, մասրիները, քարանձաւը, աւերակ մատուռը, անտառը, արեւը, փափուկ արահետները, օրորուող կամուրջը, քարափի գլխին ծուարած երեք տները, նորակառոյց հէկը, քարերն ու մագաղաթները…
Այս Գիւղի բնակիչներն են՝ չոբան Սաբոն, ոսկան Չատին, տեսիլք ծերունին՝ գերեզմանի երկաթագիրով անմահացած «Երեմիա սուրբ ծերունի»ն, լեռների մարդը, անբան հովիւների շառաւիղը՝ լոռեցի բանուորը, Գանձակ Պարսամը, Թորիկ Ղուկասը, Ուստա Զաքարը, ծերունի Կարոն…
Համաստեղի պատմուածքում պատկերուած է Գիւղի գարունը՝ տագնապներով ու առատ բերքի յոյսով։
Բակունցի պատմուածքում Գիւղի աշունն է՝ գրչահարուածներով նկարած. «բառերով նախշ կ’ընէ», — կ՚ասէր Համաստեղը։
Բակունցը պատմում է խորհրդայնացող գիւղի մասին։
Համաստեղն ու Բակունցը բնանկարիչներ են, եւ բնութիւնն այս պատմուածքներում գործող հիմնական «դէմքն» է՝ գոյներով, տրամադրութեամբ, սպասումներով, տագնապներով, վախերով, նաեւ մեծ ու փոքր ուրախութիւններով։
Համաստեղի պատմուածքը պատառիկ է Բնօրրանի յուշերից. «Ամեն անգամ, որ ամպերը կ’անցնէին, հովը տանիքներէն չորցած խոտի տերեւներ վար կը ձգէր ու սուրբ Օհանի լիճը կը յուզէր, ես կը յիշէի Գանձակ Պարսամին դիմագիծը։ Անոր դէմքին վրայ ալ հով կար. ահա թէ ինչո՞ւ ճակատը միշտ փոթփոթ էր, քթին վերի մասը սոթթուած, միշտ փռնգտալու դիրքին մէջ էր, սակայն չէր փռնգտար։ Աչքերու կոպերը ծանրութենէն աւելի վար կախուած էին, կարծես ոսկերիչի մը անյաջող մէկ գործն ըլլային։ Կ’ըսէին, որ Գանձակ Պարսամ իշու ականջով լիք ոսկի ունի, որ Գանձակ Պարսամին մեծ հայրը Սեւ ծովն է անցեր ու գիւղի Ս. Բարթող եկեղեցիի շինութեան ատեն ցոյց տուած է ճարտարապետական արտակարգ կարողութիւն»։
Բակունցը պատմում է. «Գվւում է քարանձաւը, եւ լսում եմ մի ձայն, որ արձագանքի պէս հնչում է մութ փչակից.
…Էս խոր ձորերում
Էս է՝ չորս քսան տարիս լրացաւ,
Ոչ մի խնդութիւն տեսայ իմ օրում,
Ոչ էլ մի անգամ աչքս լիացաւ։
Խշշում են մասրիները, որ բուսել են քարափի լանջին, որոնց խառնուել են այն տեսիլք ծերունու մեռած մազերը։ Յետոյ աղմկում է ամբողջ անտառը, քամին է շառաչում, եւ հողմահալած մառախուղը կորչում է փչակներում, մթին քարանձաւներում։ Կաղնիների բաց դեղին սաղարթի միջից աշնան արեւը լուսաւորում է փափուկ արահետները։
Խաղաղ խնդութեամբ իջնում եմ գետափը»։
Ահա Գիւղի գարունը.
«Գարունի առաջին օրերն էին. գիւղը եռուզեռի մէջ էր։ Գոմէշներուն ու եզներուն երկար-երկար թարթիչներով աչքերուն մէջ գարունի կանաչ հորիզոն մը կը լայննար։ Դաշտի աշխատանքներու առաջին պահերն էին։ Արեւն անոնց աչքերուն մէջ կը ծագէր ու հոն կը մարէր»։
Գործողութիւնների անմիջական «մասնակիցներ» են նաեւ Ղուկասի եզները՝ Տողանն ու Տիքքոն։ Յայտնի ճշմարտութիւն է՝ եզը հայ գիւղացու ոչ միայն աշխատանքային ընկերն է, այլեւ՝ եղբայրը։
«Թորիկ Ղուկաս միւս ռէնճպէրներուն պէս շատ զբաղուած չէր։ Գիշերը ցորեկին խառնելու չափ գործ չունէր։
Ունէր երեք արտ, երկու եզ, մէկ կին եւ մէկ աչք. ահա բոլորը», — քմծիծաղով կարդում ես այս թուարկումը։
Բայց տեղի ունեցաւ ամենասարսափելին. Տողանը չկարողացաւ վար անել։
Ղուկասը նոր եզ պիտի գնի։
Ուրեմն, հարկադրուած է դիմել իր մշտական խաղընկերոջ՝ Գանձակ Պարսամի օգնութեանը։
«Յաջորդ օրը, երեք վկայի ներկայութիւնով, մուրհակը գրուեցաւ ու երկուստեք ստորագրուեցաւ, — պատմում է Համաստեղը եւ ուշադրութիւն հրաւիրում մանրամասնի վրայ։ — Գանձակ Պարսամ առարկեց, որ մուրհակին տակ, փոխանակ Ղուկաս Թորիկեան գրուելու, պէտք է գրուի` Թորիկ Ղազարի որդին` Ղուկաս Թորիկեան։ Պահանջեց, որ իրենց հօր անունին հետ միասին ստորագրեն նաեւ վկաները։ Այդ բոլորը ստորագրուելէ յետոյ Գանձակ Պարսամ Թորիկ Ղուկասի ափին մէջ համրեց ոսկիները մէկ, երկու, երեք, չորս, հինգ՝ հինգն ալ առանձին հնչեցնելով։
Իշու ականջով լեցուն ոսկիներուն հինգ հատը միայն՝ ակամայ յիշեցին վկաները»։
Տեսնենք Ղուկասի եւ համագիւղացիների ուրախութիւնը. «Թորիկ Ղուկասի նոր եզը նայելու համար դուրս ելան կօշկակարն ու Ուստա Զաքարը։
Նոր եզը Տիքքոյի չափ հսկայ չէր. կոտոշները մահիկաձեւ էին. ճակատին վրայ ունէր շատ փոքր նախշ մը. պոչը սովորականէն աւելի երկար կ’երեւէր՝ հին աւերակ բերդերու քարերուն վրայ գծագրուած հսկայ կովի նկարներն յիշեցնող։ Թորիկ Ղուկաս կը սպասէր, որ իրենց կարծիքը ըսէին, աւելի ճիշդ, կ’ուզէր, որ գովէին։
— Քանիի՞ առիր, Ղուկաս, — հարցուց Ուստա Զաքար՝ միեւնոյն ատեն եզան ակռաներուն նայելով։
— Չորս ոսկի ու կէս նաղդ փարա, ան ալ ի՜նչ հալով։
— Լաւ է, Ղուկաս, տահա շատ ճահիլ է։ Թէ՛ սայլ կը քաշէ, թէ՛ վար կ’ընէ, Աստուած խելլին ընէ։
Կօշկակարը պոչին երկարութեանը ու կճղակներուն նայեցաւ։
— Որ տուն տանես, Ղուկաս, — խօսեցաւ ծերուկը, — ճակատին թաժա հաւկիթ կոտրել չմոռնաս։ Նայէ՛, որ էշիկէն ներս սաղ ոտքը դնէ, — ու ծռեցաւ, աչքերուն նայեցաւ։ Կարմիր ու բաց գոյնով աչքերը գէշ նշան են։ Չէ՛, նոր եզն ունի խոշոր ու ձիթապտուղի սեւութիւնով աչքեր։ Եզան աչքերուն սեւութիւնը առատութիւն է։
— Անո՞ւնը։
— Տիքքօ, — խօսեցաւ Ղուկաս։
Եզը կեցած էր անորոշ, բոլորովին անգիտակ իր անունի մկրտութեան։ Երբեմն միայն գլուխը կը չանչէր՝ մինչեւ Գարաճա լեռնէն իր հետ եկած մժեղները քշելու, որոնք թարթիչներէն վար կը կախուէին»։
Բոլորն են ուրախ։
Դժբախտաբար ուրախութիւնը երկար չի տեւում։
Գիւղն անհանգիստ է. «Մայիսի կէսն էր։ Օդերը անսովոր կերպով սկսան տաքնալ։ Շաբաթէն աւելի էր, որ անձրեւ եկած չէր։ Այդ այն ժամանակն է, երբ կը սկսին ցորենները քողքերուն մէջ հասկեր կապել։ Ոմանք քողքերնին պատռած արեւ ելած էին, ինչպէս նկատած էր Թորիկ Ղուկաս։ Անձրեւը կ’ուշանար։ Գիւղացիներու երեսներուն վրայ թեթեւ ծռութիւն մը կար. օրը օրին անձրեւի կը սպասէին։
Անձրեւը կ’ուշանար։
Այդ բոլորին մէջ էն շատ մտահոգուողը Թորիկ Ղուկասն էր։ Ինչպէ՞ս չմտահոգուէր։ Վար, ցան, նոր եզ, քրտինք, աշխատանք, պարտք, մուրհակ. այս բոլորէն յետոյ աչքը տնկած էր կալին՝ լաւ չէճ մը վերցնելու։ Թորիկ Ղուկաս այլեւս ամեն օր աչքը երկինքէն վար չէր առներ ու ամպի կտոր մը ի զուր կը փնտռէր»։
Ղուկասի տագնապը վերածւում է խուճապի, երբ պարզւում է՝ Պարսամն արդէն սկսել է անհանգստանալ։
Գիւղացիներն անթարթ դիտում են երկինքը, մի պահ ուրախանում, երբ հեռւում յայտնւում է «բաց գոյն ամպի կտորը, որ հետզհետէ սկիւռի ձեւ կ’առնէր։ Տեսան, որ պոչը բաժնուեցաւ, յետոյ մէջքը կիսուեցաւ, գլուխը կտրուեցաւ ու չքացաւ, չքացաւ…
Երկու ռէնճպէրներ աչքերնին վար առին»։
«— Հեղ մը սը արագիլները վար գային…», — սա բոլորի երազանք-մաղթանքն է։
Գիւղացիները ոռոգման ջրի համար բահերով կռւում են…
Պարսամն առաջին անգամ յայտնուեց Ղուկասի տանը…
Ղուկասի կնոջ գլխի նոր լաչակը տեսնելուց յետոյ նորից այցի եկաւ…
«Անցան էսօրն ու վաղը։ Անձրեւը կ’ուշանար։ Ղուկասն այլեւս նեղն էր մնացեր ու զանազան խորհրդանիշներէն անձրեւ կը գուշակէր։ Օր մը տեսաւ, որ իրենց տան կատուն կտուրին վրայ նստեր, թաթը կը լիզէր. անձրեւի նշան էր. Թորիկ Ղուկասին այնքան խորհրդաւոր երեւցաւ, որ ուզեց երթալ Պարսամին ըսելու, թէ անձրեւ պիտի գայ, որովհետեւ կատուն կտուրին վրայ նստեր, լուացք կ’ընէր», — կարդում ես ու կարեկցում Ղուկասին, որ հարկադրուած է լսել համագիւղացու սպառնալիքները։
Միակ յոյսը թափօրով հսկումի կանգնելն էր…
«Հսկումի յաջորդ գիշերը Թորիկ Ղուկաս լաւատես հաւատքով մը քնացաւ», — արձանագրում է Համաստեղը։
Միջօրէին տեղի ունեցաւ հրաշքը՝
Նախ՝ Ղուկասը «Տեսաւ, որ եզները անսովոր կերպով իրենց կռնակները կը լիզեն։ Յետոյ՝ արագիլները հետզհետէ կը ցածնային»։
Յետոյ՝ «Թորիկ Ղուկաս սովորականին պէս վեր նայեցաւ ու տեսաւ Հողդարի վրայ ամպի կտոր մը։ Այդ կտորը գորշ մթութիւն մը ունէր, որ արտին վրայ բացուած էր մագաղաթունակ աւետարանի մը նման։ Նկատեց, որ այդ ամպի կտորով հետաքրքրուած էին դաշտի բոլոր աշխատաւորները։ Շատ չանցաւ, կարծես հով մը աւետարանին հազար-հազար էջերը թափեց ու գոցեց կապոյտն ու արեւը»։
Համընդհանուր ուրախութեան մէջ առանձնայատուկ էր Թորիկ Ղուկասի հրճուանքը. անձրեւի առաջին կաթիլներն աւետեցին, որ եզները չի վաճառելու։
Գանձակ Պարսամի «— Էս անձրեւին պուտը ոսկի՜ է, ոսկի՜» ուրախութեանը հետեւում է տամա խաղալու հրաւէրը…
«Դուրսը անձրեւը կ’իջնէր աւելի յորդ, երկար ու պարան-պարան, կ’իջնէր առատ ու խաղաղ, կ’իջնէր արտերուն, տանիքներուն, փողոցը սատկած կատուին ու ծերացած Տիքքոյին վրայ։
— Հիմա, մէ՛կ, երկո՛ւ, երե՛ք, էսի տամա՛…», — Համաստեղի պատումի վերջին հատուածն է։
«Գվւում է ձորը անյայտ աղմուկից, դողում է գետինը, դողում են ծառերը, եւ տարափով տեղում աշնան անձրեւի ծանր կաթիլները», — սա էլ Բակունցի պատմուածքի վերջին հատուածն է։
«Նոր հաւատ», «նոր բարբառ», «նորոգ մարդ», «նոր պատմութիւն», «սնամէջ առասպելներ հին փառքի մասին». սրանք են գիւղացուն տրուած խոստումները…
Կեանքը հաստատեց՝ լաւագոյն նորը հինն է՝ որպէս գենետիկ կապուածութիւն Բնօրրանին, Հողին, պապերից ժառանգած ԱՐԱՐՄԱՆ հոգեբանութեամբ ապրելու բացառիկ ունակութեանը, առանց որոնց չկան ո՛չ հին, ո՛չ նոր գիւղ ու գիւղացի. կայ համատարած ամայութիւն նիւթական եւ առաւել եւս՝ հոգեւոր դաշտում։
Ապացոյց՝ մեր օրերը։
Թող Համաստեղի ու Բակունցի գրական ժառանգութիւնը մեզ նեցուկ լինի մեր իսկ ձեռքերով ստեղծած դժոխքից դուրս գալու ճանապարհի փնտռտուքի գործում…
ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ
1. Համաստեղի գրական դաշտում, դժբախտաբար, խնդրայարոյց մի քանի կէտեր կան.
ա) ինչքան հետամուտ եղայ, միեւնոյնն է, Համաստեղի ծննդավայրի Բարջանճ հայերէն ձեւի փոխարէն գործածութեան մէջ մնաց թուրքերէն տարբերակը,
բ) Համաստեղի ծննդեան օրը 1895 թ. հոկտեմբերի 15-ի փոխարէն համացանցում դարձել է նոյեմբերի 27, մի քանի անգամ ուղղել եմ, յուսամ՝ էլի չեն փոխի,
գ) Համաստեղի գրական ծածկանուան այն բացատրութիւնը, թէ նահատակուած եղբայրների անուններն է վերցրել, յօրինուածք է,
դ) Կելէնեան ընտանիքը 1915-ին «համայնակուլ յորձանուտում» կորցրել է երկու զաւակ՝ աղջկան՝ Աղաւնուն եւ որդուն՝ Ասատուրին [«Բարջանճ գիւղ. Համայնապատում (1600-1937)», Բոստոն, 1938, էջ 74 (այսուհետեւ՝ «Բարջանճ գիւղ»)],
ե) Համաստեղը ԱՄՆ է հասել 1913-ին եւ չէր կարող բարդոյթ ունենալ, թէ ի՛նչ գնով է Եղեռնից փրկուել,
զ) Ալեքսանդր Շիրվանզադէի (Մովսիսեան, 1858-1935) հետ հանդիպումը երիտասարդ Համաստեղի կեանքում կարեւոր դեր է ունեցել, բայց ոչ ճակատագրական. առաջին բանաստեղծութիւններում եւ մանրապատումների շարքերում կայ, ապրում է Գիւղի կենդանի յիշողութիւնը: Հետաքրքրականը ժանրային փոփոխութիւնն էր. Համաստեղն անցաւ արձակի,
է) «Սպիտակ Ձիաւորը» երկհատոր դիւցազնավէպը եզակի արժէք է մեր գրականութեան պատմութեան մէջ, եւ խորհրդահայ շատ գրողներ սիրով կարդում էին վէպի՝ դեռեւս 1930-ականների սկզբներին «Հայրենիք» ամսագրում տպագրուած գլուխները,
ը) շարունակում են «Կարօտի գրականութիւն» ժամանակավրէպ հայեցակէտով նայել Համաստեղի եւ Արամ Հայկազի ստեղծած բացառիկ գրական արժէքներին: Կարօտն ու նահանջը մեր գրականութեան մէջ անբաժան են,
թ) վերջերս գրքեր էի նուիրում սփիւռքահայ հանրայայտ մտաւորականի, ով չվարանեց հարցաքննել՝ ինչպէ՞ս եմ յայտնուել դաշնակցական գրողներ Համաստեղի, Արամ Հայկազի դաշտում ու ափսոսանք յայտնեց, որ չի կարող Համաստեղին նուիրուած երեկոյ կազմակերպել, քանի որ իրեն ճիշտ չեն հասկանայ…
Կատարուածի մէջ ես էլ «մեղքի» բաժին ունեմ. Համաստեղին նուիրուած դոկտորական ատենախօսութիւնս 2004-ին հրատարակուել է 200 օրինակով, որ բաժանել եմ մօրս յիշատակը յարգելու համար մեր տուն եկած ընկերներիս, բարեկամներիս, ծնողներիս ու իմ աշակերտներին։ Ժամանակն է վերահրատարակելու:
Գուցէ աւելի ճիշտ կը լինի առանձին գրքով հրատարակել Համաստեղին եւ Արամ Հայկազին նուիրուած յօդուածներս:
Չգիտեմ։
Առա՜ջ Աստուած…
Ինչեւէ:
2. «Համաստեղն ու Բակունցը ծնունդով նոյն Գիւղից են, հոգեբանութեամբ՝ նոյն գիւղացին, արմատներով՝ նոյն Հողից, նկարագրով՝ ՀԱՅ։ Տարբեր էին ճակատագրերը. մէկն ապրում էր սրտի պէս բռունցքաչափ հողում, որ մեծ հայրենիքի մի կտորն էր, միւսին ալիքը լափու էր տուել, շպրտել հեռաւոր Ամերիկա, բայց երկուսի հոգում էլ անթեղուած էր Մեծ Հայաստանի երազը, որը Հայի, Հայութեան ապրելու յոյսն է ու նպատակը։ Այդ երազանքը Բակունցի դէպքում դարձաւ քաղաքական մեղադրանք, իսկ Համաստեղի հոգին թեւաւորում էր մինչեւ կեանքի վերջին վայրկեանը, եւ նա ընկաւ շուրթերին հայ գրի ու գրականութեան փառաբանութիւնը։ Համաստեղի ու Բակունցի, որպէս հայ մարդկանց եւ գրողների դիմագծերը չաղարտուեցին ժամանակի թելադրանքով ծնուած ու ժամանակի հետ էլ անհետացած քաղաքական, կուսակցական պահանջներով», — մօտաւորապէս այսպիսի եզրակացութեամբ եմ աւարտել «Համաստեղի ստեղծագործութիւնը» դոկտորական աշխատանքիս՝ Համաստեղի ու Բակունցի գրական առնչութիւններին նուիրուած հատուածը (Երեւան, 2004, էջ 75)։
3. Լորիկ Համաստեղը (1939-2023) ինձ նուիրել է հօր ծննդավայրի մասին հետաքրքիր գիրք՝ «Բարջանճ գիւղ. Համայնապատում (1600-1937)», պատկերազարդուած, 1938 թ., Բոստոն: Գրքի լիազօր խմբագիր՝ Մանուկ Պ. Ծերօն† բարջանճցի:
Գրքի առաջաբանը գրել է Արշակ Չոպանեանը (1872-1954): Պահպանուել են նրա եւ Համաստեղի նամակները††: Գրքի 21-22-րդ էջերում մանրամասն տեղեկութիւններ կան գիւղի անուան մասին. «Գիւղին տաճկեվարցած Փերչենճ անունը Բարջանճ հայեցի ձեւին դարձուցած եմ շատ խնամոտ հետազօտութենէ մը վերջ, — գրում է Մանուկ Ծերոնեանը: — Փոփոխութիւնը արդարացնող պատճառները եւ գրքին ընդհանուր ծրագրին մասին տեղեկութիւններ հաղորդելով մեծանուն գրագէտ պարոն Արշակ Չոպանեանի եւ Վենետիկի միաբանութենէն հանրածանօթ բանասէր Հայր Վ. Վ. Հացունիի†††՝ իրենց կարծիքները խնդրեցի» (էջ 14):
«Բարջանճ մուրացկան չունէր, ոչ ալ կը յիշենք անհատ մը կամ ընտանիք մը անսուաղ†††† մնացած», — հպարտութեամբ գրում է Մ. Ծերոնեանը: Ի դէպ, նոյն վկայութեանը ծանօթ եմ շապինգարահիսարցի Արամ Հայկազի գրականութիւնից:
Բարջանճը նաեւ շերամապահութեան նշանաւոր կենտրոններից էր, որովհետեւ հարուստ էր թթենիների այգիներով:
1920-21 թթ. գիւղում մնացին 15 հայեր, 230 կանայք ու որբերը ցրուեցին աշխարհով մէկ՝ Հալէպից մինչեւ Ամերիկա:
Գրքի 99-108-րդ էջերում տեղադրուած են Բարջանճ գիւղի փրկուած բնակիչների խմբանկարները՝ ըստ բնակութեան նոր վայրերի:
Գէորգ Եազըճեանը Համաստեղի ծննդավայրի մասին հետաքրքիր տեղեկութիւն է գտել. գիւղը հիմա Ակչաքիրազ է կոչւում: Գէորգը մեկնաբանում է այսպէս՝ ակչա/ակչէ-ն 15-17-րդ դարերի քոչուոր ցեղերի մետաղադրամ էր, քիրազը կեռասն է: Նա ենթադրում է, որ քոչուորների տնօրինութեան տակ անցած հողը, որ կարօտում է տիրոջ՝ Հայի ձեռքերին, շարունակում է պտղաբերել անսովոր խոշոր մրգերով, յատկապէս՝ կեռասներով:
† Մանուկ Ծերոնեան (1862-1938):
†† Համաստեղի եւ Արշակ Չոպանեանի նամակները տե՛ս «Համաստեղ. Նամականի» (Երեւան, 2003) գրքում՝ էջ 291-295 եւ 479-481:
††† Բանասէր, ազգագրագէտ, Մխիթարեան միաբանութեան անդամ Հայր Վարդան Հացունի (Սոմունճեան, 1870-1944):
†††† անօթի