ՆԱՆԱՐ ՍԻՄՈՆԵԱՆ
Բանասիրական գիտութիւնների թեկնածու
Հերմինէ Աւագեանի «Վազում եմ, սպասի՜ր…» պատմուածքների ժողովածուն պայմանականօրէն բաժանուած է երեք բաժինների՝ «Ճռռացող լռութիւն», «Յաջորդ կանգառը՝ մանկութիւն» եւ «Ժպի՜տ, նկարում եմ» վերնագրերով։
Արձակագիր Հերմինէ Աւագեանի լեզուն պարզ է, անմիջական։
Թւում է՝ բարձրաբերձ լեռներից սկիզբ առնող զուլալ աղբիւրի ջուր ես խմում, խմում ու չես յագենում։ Ուզում ես անվերջ կարդալ նրա պատմուածքները։ Չասուած խօսքերի արանքում ուշադիր ընթերցողը կարդում է չապրուած կեանքի պարապը, որը ներկայացնելու համար Հերմինէն պարզապէս լռում է։ Տողատակերում ամեն միտք ասուած ու հասկացուած է։
Հերմինէի տողերում անձնաւորուած, շնչում ու կարօտում, սիրում ու տառապում են օջախի պատերը, գիւղի սարերն ու ձորերը, ծառերն ու ծաղիկները։ կարօտից ճաք են տալիս անգամ տան պատերը։
«Մի բուռ չամիչ՝ մի բուռ կարօտ» պատմուածքը վերյուշ է. երանելի ու արեւոտ օրերի վերյուշ, երբ Արուս տատի «հինգ երեխաները դեռ փոքր էին ու աշխոյժ վազվզում էին նոյն տանձենու տակ»։ Արուսը չիր ու չամիչ էր բաժանում երեխաներին։ Յիշողութեան մէջ տարածւում է չամիչի բոյրը։
Ողբերգութիւնը չի վրիպում արձակագրի աչքից։ Հինգ զաւակի տէր Արուսը կարօտից նիհարել, «չամիչ էր դարձել»։ Նա փորձում էր մենութիւնը փարատել՝ ապաւինելով չամչահոտ յուշերին։ Արցունքները սրբում, տանում են ամեն յուշ ու յիշողութիւն։
Արուսի որդին երեսուն տարուայ բացակայութիւնից յետոյ տուն է դառնում, աւելի ճիշտ՝ հայրենի տուն են բերում հոգեվարքի մէջ։ Նա չի ճանաչում անգամ հարազատ մօրը։ Արուսի հոգու տունը վաղուց դատարկուել ու ճաք էր տուել։ Եւ միայն գիւղի կապի աշխատողի անակնկալ լուրը, թէ՝ Արուսի թոռը գալիս է, նորից անասելի ուրախութեամբ է լցնում մի ամբողջ կեանք որդիների դարձին սպասող մօր սիրտը։ Պարզւում է՝ որդին ամուսնացած է եղել, իսկ ինքը չգիտեր։
«Դարպասը ճռռոցով բացուեց։ Արուսը վեր թռաւ ուրախութիւնից, ու չամիչի բոյրը տարածուեց շուրջբոլորը։
Կարօտը նոր չամիչ ուտող էր գտել» («Վազում եմ, սպասի՜ր…», Պատմուածքներ, Հերմինէ Աւագեան: -Եր: Անտարես, 2020, էջ 11)(1)։
«Թող նորից երգեն գորտերը» պատմուածքը գիւղական կեանքի խճանկար է։ Գորտերն ու կանայք իրարից առաջ անցնելով ու իրար հերթ չտալով՝ առօրեայի անցուդարձերից են բամբասում։ Արշալոյսի ամուսինը հարեւան Սաթիկի հետ «ման է գալիս», իսկ բանից անտեղեակ Արշալոյսն ընկերութիւն է անում Սաթիկի հետ ու սուրճ խմում։ Ոչխարի հօտը հանդից տուն է դառնում, «գիշերը փռում է իր աստղաւոր գոգնոցը», իսկ Արշալոյսի քունը չի տանում, մարդը դեռ չի եկել։ Անհանգիստ են նաեւ գորտերը։ Թւում է՝ նրանք հետեւում են գիւղի մարդկանց, որ առաւօտեան կռռալու ու բամբասելու համար թեմա ունենան։
Արձակագիրը յիշեցնում է, որ իր նպատակը գորտերի մասին պատմութիւն գրելը չէր, պարզապէս երբեմն յիշում է նրանց, որովհետեւ այլեւս չկան։
Գիւղի առօրեան ու մթնոլորտն ամբողջացնում են երեխաների խօսակցութիւնները։ Երեխաներից մէկը (հեղինակը) սիրում է ոչխարներ հաշուել, միւսը՝ տան մեծերի օրինակով հնդկական սերիալների մոլի սիրահար է։ Այս բուռն օրերի նկարագրութիւններին յաջորդում են աստիճանաբար դատարկուող գիւղի սիրտ ճմլող տեսարանները։ Գիւղի աւտոբուսի մէջ ընդամենը երկու ուղեւոր կայ, կանանց նստարանը դատարկ է, չի լսւում գորտերի աշխոյժ կռկռոցը… Հազարաթեւ կարօտը Հերմինէ Աւագեանի ականջին հին ու երանելի օրերի հէքեաթն է հիւսում։ «Երեւի մէկը կախարդել է գիւղը՝ ինչպէս հեքիաթներում է լինում։ Գուցէ գորտերը նորից պիտի կռռա՞ն, որ կախարդանքը վերանայ։
…Ահա գիշերը նորից եկաւ, որ փռի իր գոգնոցը, ու չգիտեմ՝ քո՞ւն է բաժանելու տներով, թէ՞ մի քանի կարօտ, որ գրկելու են ժանգոտ դարպասները», («Վազում եմ, սպասի՜ր…», էջ 15) — սրտի աննկարագրելի ցավով արձանագրում է արձակագիրը։
«Թող նորից երգեն գորտերը», այսինքն՝ թող նորից հետ գան երբեմնի շէն գիւղի աշխուժութիւնն ու աղմկոտ կեանքը։
Գեղագիտական հաճոյք ես ստանում Հերմինէ Աւագեանի պատկերաստեղծման վարպետութիւնից։ Ասուածի հերթական վկայութիւնը «Ծերութեան երգը աշնան ականջներում» պատմուածքն է։ Գիւղը օր-օրի դատարկւում է։
«Մենք ենք մեր սարերը»(2) յուշակոթողի պապիկի ու տատիկի մանրակերտերը լինեն, ասես, դէմ-դիմաց նստած Յարութիւն պապն ու Մանիկ տատը։ Ծերութեան ուրուականը հանգիստ տեղաւորուել էր նրանց երկուսի դէմքերի ու ձեռքերի ակօսներում։ Գիւղը լքելու միտքը տանջում է երկուսին էլ։ Մի քանի ժամ յետոյ թէժ վառարանից այլեւս ծուխ չի բարձրանայ, տան պատերը կարօտից ճաք կը տան եւ գիւղում կ՚աւելանայ եւս մէկ կողպուած դարպաս։ Յարութիւն պապն ինքն իրեն մենախօսում է. «Կոտրուեն ոտքերդ, Յարութի՜ւն, քո սեւ օրն է, սեւ՛ օրը, հօրդ գերեզմանը թողես, գնաս փեսուդ ձեռքին նայես»։ Կինը յանդիմանում է եւ ասում, որ իրենք սեփական աղջկայ տուն են գնում, ուստի դժգոհելու պատճառ չունեն։ Բայց Յարութիւն պապը շարունակում է. «Ասա՝ գնում ես աքլորի պէս հինգերորդ յարկում թառես։ Համա թէ աքլորը գոնէ կանչում է, ես ձէնս կտրած պիտի նստեմ» («Վազում եմ, սպասի՜ր…», էջ 16)։
Այս անգամ առած-ասացուածքների արժէք ստացած ժողովրդական իմաստութիւնները հնչում են Յարութիւն պապի ու Մանիկ տատի շուրթերով։ Բերենք օրինակներ. «Տղամարդը մենակ հաց կ՚ուտի՞, էդ հացը բկովս կ՚անցնէ՞ր», «Բկիդ կանգնածը ուրիշ բան է, ծերութիւնդ է, ծե-րու-թիւ-նըդ… Էդ անտէրը կուլ տալ չի լինի, անհամ-անմարս բան է։ Բայց դէ… Մի օր պիտի կուլ տանք պրծնենք», «Մարդիկ էս տանը հազար անգամ աղ ու հաց են կերել, ո՞նց կարող են էս տան աղ ու հացը գետնովը տալ» եւ այլն։
Գիւղից հեռանալու նախապատրաստութիւնների ժամանակ տեղի ունեցող խօսակցութիւններից պարզւում է, որ Յարութիւն պապի ու Մանիկ տատի որդին Մոսկվայում խառն է իր գործերով ու չի հասցնում անգամ ծնողների որպիսութեամբ հետաքրքրուել։
Հարեւան Ալեքսանը Յարութիւն պապին է մեղադրում, որ որդու համար Մոսկվայում տուն է առել, մեքենայ, «գործն էլ դրել գրպանումը»։ Ալեքսանի կծու խօսքերին ի՞նչ պատասխան տար Յարութիւն պապը։ Այս խօսքերին ի պատասխան՝ ձեռքերն է՛լ աւելի սկսեցին դողալ ու ճակատը պատուեց սառը քրտինքով։ Հերմինէ Աւագեանն իր հերոսների հոգու հմուտ նկարիչն է։ Մի քանի բառ եւ ամենաանտանելի ցաւն իր ողջ դաժանութամբ գծագրւում է ընթերցողի աչքի առաջ։ «Այնքան կ՚ուզէր, որ ցաւն էլ քրտինքի պէս լինէր, սրբէր ու դնէր գրպանը։ Դնէր ու էլ չհանէր… Բայց չէ, ցաւն արդէն իր մէջ էր եւ ի զուր էր դուրս գալու անցք որոնում» («Վազում եմ, սպասի՜ր…», էջ 20)։
Բանալիները յանձնում են հարեւաններին եւ աղջկայ ու փեսայի հետ ճանապարհւում քաղաք։ Մի վերջին անգամ Յարութիւն պապը նայում է իր տան ու այգու կողմը։ «Արցունքները թունդ օղու պէս այրեցին կոկորդը. այդքան թունդ օղի դեռ չէր խմել…» («Վազում եմ, սպասի՜ր…», էջ 22)։ Յարութիւն պապը նկատեց, որ աշունը վաղուց գիւղամէջ է հասել։ Լսեց թափուող տերեւների խշխշոցը։ Թւում էր՝ այդ խշխշոցն իր սրտի խորքերից է գալիս։
Անուանի արձակագիր Սերօ Խանզադեանի «Սպիտակ գառը»(3) պատմուածքի Նաւասարդ ապօր բախտակիցներին հանդիպում ենք Հերմինէ Աւագեանի այս եւ մի շարք այլ պատմուածքներում։ Մեծ դժուարութեամբ, արիւն-քրտինքով պահած, մեծացրած, ուսման տուած որդիները, ճակատագրի չար հեգնանքով, մոռանում են ծնողների գոյութեան մասին։ Փողի ու փառքի իշխանութիւնը կուրացնում, սպանում է նրանց մէջ ամենանուիրական զգացմունքներն անգամ։ Ե՛ւ Սերօ Խանզադեանի, ե՛ւ Հերմինէ Աւագեանի տողերում այս մարդկանց կարեկցում, նրանց հետ արտասւում ու տառապում են հեղինակները։ Այդ արցունքներից ընթերցողի սիրտն է մղկտում։
«Ճռռացող լռութիւն» պատմուածքում ինքնակենսագրական տարրերը միահիւսւում են մի ողջ ժողովրդի ցաւի պատմութեանը՝ 2016 թվականի Ապրիլեան պատերազմին։ Երեւանի ծննդատներից մէկում է հեղինակը։ Նա բալիկի է սպասում։ Առողջական խնդիրներից ջերմում է։ Բժշկուհու յանդիմանութեանը, թէ ինչու շուտ չի եկել, երիտասարդ կինը (հեղինակը) ասում է, որ ընկերուհու կողքին էր, վերջինիս եղբայրն էր զոհուել։ Ինքը սպասում էր հրադադարին, որ հանգիստ խղճով պառկի հիւանդանոցում։ Հիւանդասենեակում պատերազմի ծանր հետեւանքները ցմրուր խմած կանայք են՝ Անահիտը, ով հէնց հրադադարի օրն էր վիժել (յղիութիւնը հինգ ամսական էր)։ Բժիշկները եզրակացնում են, որ նկուղի խոնավութիւնից է։ Միւս հիւանդը Մարիամն է, ում մօտ վաղաժամ ծննդաբերութեան վտանգ կայ։ Արկերի պայթիւններից ու վախից ուշաթափուել էր։ Մարիամի եղբայրը զոհուել է, բայց նրա բալիկի կեանքը փրկելու համար գոյժը չեն յայտնում խեղճ աղջկան։ «Մարիամը միացնում է հեռուստացոյցը (թէեւ հիվանդասենեակի կանայք ասել էին, որ այն չի աշխատում)։ Հաղորդավարն ասում է, որ ամեն տեղից կամաւորներ են ժամանել Արցախ, թէեւ արդեն զինադադար է։
Չակերտաւոր զինադադար։ Ո՞վ է տեսել չակերտաւոր զինադադար, չակերտաւոր խաղաղութիւն, չակերտաւոր մանկութիւն, չակերտաւոր երջանկութիւն, չակերտաւոր կեանք։ Ով պատերազմ չի տեսել՝ չի ճանաչի այդ չակերտները» («Վազում եմ, սպասի՜ր…», էջ 26), — ընդհանրացնում է Հերմինէ Աւագեանը։ Այդ չակերտաւոր բառերը մեզ՝ հայերիս համար ծանօթ ու յայտնի իրողութիւններ են, յատկապէս՝ չակերտաւոր զինադադարն ու չակերտաւոր խաղաղութիւնը։ Այսօր էլ չակերտաւոր զինադադարը շատ փխրուն է։ 2020 թուականի Արցախեան պատերազմից յետոյ մեր հայրենիքի 75%-ը կորցնելուց ու հազարաւոր կեանքեր հայրենիքի փրկութեան զոհասեղանին դնելուց յետոյ, գրեթէ ամեն օր զոհ ենք ունենում։ Գրեթէ ամեն օր մեր ունեցած փշրուած երջանկութիւնն ու խաղաղութիւնն աւելի ու ավելի չակերտաւոր են դառնում…
Ուլտրաձայնային հետազօտութիւնից պարզւում է, որ հեղինակը զոյգ բալիկների է սպասում։ Թւում է՝ «ուղեղի դատարկ թուացող պարկը լցւում է» ջերմութեամբ, բայց ուրախութիւնը երկար չի տեւում։ Հիվանդասենեակի Մարիամը կորցնում է փոքրիկին։ Կեանքի անարդարութիւններին ու համատարած ցաւին ականատես հեղինակն իրեն մեղաւոր է զգում։ Չասուած խօսքերի ու ապրումների արանքում ճռռում է լռութիւնը։
«Ճռռացող լռութեան» տրամաբանական շարունակութիւնն է, ասես, «Կոնֆետները մնացին հեռւում» պատմուածքը։ Կեանքը հոսում է, բայց մեր շուրջը կան մարդիկ, ովքեր տարիներ շարունակ սպասում են ռազմաճակատ մեկնած իրենց հարազատներին։ Նրանք չեն համակերպւում կորստի հետ։ Այդպիսին է նաեւ վերոնշեալ պատմուածքի հերոսուհին։ Նրա աչքերի մէջ մշուշոտ սպասում կայ։ Աղջիկը յիշում է, որ ռազմաճակատից տուն դարձող հայրն իր հետ ցնծութիւն էր բերում, ինքն ու եղբայրները կախւում էին հօր թեւերից, հոտոտում էին զինուորական հագուստը, պաչպչում։ Ամեն անգամ հայրը զինուորական հագուստից երեք կոնֆետ էր հանում եւ բաժանում երեխաներին։ «Աշխարհի ամենահամով կոնֆետները զինվորական թաց համազգեստի գրպանում են լինում՝ պատերազմի հոտով, բայց խաղաղութեան համով։ Չգիտեմ՝ կերե՞լ էք, թէ՞ ոչ, բայց ես շատ եմ կերել։ Դրանք ուտելիս պատկերացնում ես, որ մերոնք ահագին առաջ են գնացել, թշնամու տասնեակ դիրք են գրաւել եւ ուր որ է՝ մէկը բարձրախօսով պիտի յայտարարի.
—Կռիւն աւարտուել է» («Վազում եմ, սպասի՜ր…», էջ 32)։ Իւրաքանչիւր անձրեւոտ օր հերոսուհու մէջ սպասման դառը յիշողութիւններ է ծնում։ Այդ օրը հայրը պիտի գար, բայց այդպէս էլ չեկաւ։ Աւելի ուշ նրան բերեցին, գրպանում երեք կոնֆետ կար…
Արձակագիրը փնտրում է պատերազմ խմբագրող խմբագիր։ Ամենամեծ խմբագիրը՝ Աստուած, խմբագրում է ամեն բան, միակ բանը, որ խմբագրում, բայց չի վերջանում, պատերազմն է։ «Պատերազմը լեզուական որեւէ կանոնի չի ենթարկւում, այն մերժում է ուղղագրութեան բոլոր կանոնները, ջնջում է բոլոր վերջակէտերն ու անգամ ստորակէտերը, այն միայն բազմակէտեր է դնում եւ երկարացման նշաններ թափում տեքստերի մէջ, նրա գրած պատմութիւնը ոչ մի ժանրի չի պատկանում ու չի աւարտւում…»,- եզրակացնում է Հերմինէ Աւագեանը («Վազում եմ, սպասի՜ր…», էջ 33)։
Ստեփան Զօրեանի «Տխուր մարդիկ» շարքի հերոսների բախտակիցն է Հերմինէ Աւագեանի «Տխուր մարդը»։ Տխրութիւն բառ-բնութագիրն այնքան ամբողջական է մարդու ճակատագիրն ու կեանքի «ծուռ» ընթացքը ներկայացնելու համար, որ արձակագիրը չի նշում հերոսի անունը։ Կնոջ մահից յետոյ մենութիւնն իր թեւերն է տարածում տխուր մարդու հոգում։ Բարեկամների՝ նոր կին բերելու խնդրանք-յորդորը կտրականապէս մերժում է Տխուր մարդը։ Նա որոշում է միայնակ մեծացնել իր երեքամեայ որդուն։ «Խորթ մայր… Մայրն ինչպէ՞ս կարող է խորթ լինել. եթէ խորթ է, ապա էլ ի՞նչ մայր։ Այդ երկու բառերը չի կարելի իրար կողքի դնել։ Խորթը հարազատ չի կարող դառնալ, դրանք հականիշներ են» («Վազում եմ, սպասի՜ր…», էջ 37), — երկար մտատանջութիւնից յետոյ յայտարարում է նա։
Տխուր մարդը ստիպուած է լինում երկու տեղ աշխատել, որպէսզի հասցնի պահանջկոտ որդու ցանկութիւնները կատարել։
Օրերից մի օր էլ, նոր ու լաւ կեանք գտնելու յոյսով, որդին հեռանում է հայրենի տնից ու այլեւս չի վերադառնում։
«Ծովը հարցեր չի տալիս» պատմուածքը բացում է Ռուսաստանում ապրող շահումեանցի տղամարդու ընտանիքի ողբերգութիւնը։ 1992 թուականին Ադրբեջանի կողմից բռնազավթուած Շահումեանի շրջանի 20.000-ից աւելի հայ ազգաբնակչութիւնը տարհանուել է, նրանց մեծ մասը բռնել է պանդխտութեան ճամբան։ Եւ ահա Ռուսաստանում հանդիպում են երկու արցախցիներ՝ հանգստի մեկնած կինը եւ Շահումեանից գաղթած տղամարդը, ով աշխատում է որպէս տաքսու վարորդ։ Ծաւալւում է խօսակցութիւն երկու հայերի միջեւ։ «Այդ օրը մեր գիւղի բնակիչները ճարահատ դուրս եկան գիւղից, որ թուրքի ձեռքը չընկնեն։ Ամենաանորոշ ճանապարհը գաղթի ճանապարհն է, հասցէ չունի, բայց տանում է քեզ։ Հայրս յանկարծ յիշեց՝ տան դուռը չի կողպել։ Կանգ առաւ ու ինքն իրեն թէ. «Ասատո՛ւր, քեզ սազական բան չէ, յետ գնայ, դուռդ կողպիր, գէլ-գազան կը մտնեն։
… Լաց ու կոծը չօգնեց։
Մնացինք անգլուխ՝ ինչպէս ժողովուրդը կ՚ասեր», — պատմում է տղամարդը։ Սա հազարաւոր տեղահանուածներից մէկի կեանքի պատմութիւնն է։ Օտար հողում հայը ուրիշի ծառան է։ Սա է ողջ ճշմարտութիւնը։ Կինը յորդորում է վերադառնալ հայրենիք ու հաւաստիացնում է, որ իւրաքանչիւր վերադարձողի սպասող կայ։ Վարորդը կէս կատակ-կէս լուրջ ասում է, որ Նիկոլի նման շուրջերկրեայ ճանապարհորդութիւն է անելու ու երկրի հակառակ կողմով է վերադառնալու հայրենիք։
Երբէք հեռացող մեքենայի ձայնը չի ստիպել հեղինակ-հերոսին տխրել այսպէս։ Այդ տխրութիւնը վարորդի տխրութիւնն էր՝ անհասցէ ու անհայրենիք։ «Կանգնում եմ մարդաշատ ծովափին, ու ինձ թւում է՝ մենք երկուսով ենք՝ ես ու տխրութիւնը։ Երկուսով քայլում ենք ծովի ափով ու ոչինչ չենք խօսում։ Յետոյ նա կտրուկ կանգ է առնում, շրջւում է, վազում դէպի ծովը, խառնւում ալիքներին ու կորչում։
Նայում եմ կապոյտին։ Ուզում եմ մի քանի հարց տալ, բայց փոշմանում եմ. հօ՞ գիժ չեմ, ծովը հարցեր չի սիրում, ծովը միայն կանչում է…» («Վազում եմ, սպասի՜ր…», էջ 46)։
Մեծ քաղաքի (Երեւան) ամենամեծ փողոցում քայլում է Անտարբերութիւնը՝ իր յետեւից տանելով մարդկանց ամբոխը («Անտարբերութիւնը երկու ոտք ունի»)։ Մեր օրերի իրապատումն է պատմուածքը, երբ Անտարբերութիւնն իրեն տէր ու տիրակալ է զգում ամենուր։
«Իմն է ժամանակը» («Վազում եմ, սպասի՜ր…», էջ 47), — յայտարարում է Անտարբերութիւնը եւ վստահ շարունակում իր երթը։
Կիսատ մնացած սիրոյ ու երազանքների խտացումն է «Մենութեան համանուագ» պատմուածքը։ Տղան երազում էր «հաւաքել աղջկայ լռութիւնը եւ դնել իր համբոյրի ծաղկամանում» («Վազում եմ, սպասի՜ր…», էջ 50)։ Բայց ինչպէ՞ս խիզախել, եթէ այդ լռութիւնն իրեն չի պատկանում։ Այդ լռութեան մէջ աղջկայ սպասումն է, նրա երազանքներն ու երջանիկ ապագայի տեսլականը։ Այդ լռութեան տէրն ուրիշն է, ով պիտի յաղթահարի ամեն փորձութիւն ու մի օր աղջկայ գիրկը դառնայ։ Սակայն կեանքն իր չգրուած օրէնքներն ունի։ «Ժամանակը դարձաւ գետ, ծով, օվկիանոս, փոթորկուեց, առագաստներ պոկեց, նաւեր շպրտեց…( «Վազում եմ, սպասի՜ր…», էջ 51)։
Տղան փոթորկից յետոյ գետափին դարձեալ տեսաւ աղջկան, բայց «չհամարձակուեց համբուրել իրեն չպատկանող լռութիւնը։
—Եկա՞ւ,—ասաց տղան։
—Կը գայ,—պատասխանեց աղջիկը («Վազում եմ, սպասի՜ր…», էջ 51)։ Տղան պատրաստ էր իմաստաւորել աղջկայ կեանքը, նոր գոյն ու բոյր հաղորդել այդ կեանքին, արեւի նման ջերմացնել նրան, բայց աղջիկն իր սպասման գերին է։ Նա «երկար նայեց հոսող գետին ու զգաց, որ ալիքներից քամի է փչում, փաթաթուեց երազանքով ու մնաց կանգնած։ Երազանքները շատ սառն էին, բայց նրան թւում էր՝ ինչ-որ մէկը հեռու ափերում առագաստներ է շինում, որ ճամբայ ընկնի…» («Վազում եմ, սպասի՜ր…», էջ 52)։
Հերմինէ Աւագեանը հոգեբանին բնորոշ նուրբ դիտողականութեամբ է բացում իր հերոսների ներաշխարհը, յաճախ մի քանի բառով, նախադասութեամբ գծագրում տառապանքի այն ուղին, որի միջով նրանք անցնում են կեանքի ընթացքում։ Մարդկային ապրումների խտացումն է «Վազում եմ, սպասի՜ր…» ժողովածուն, որի մէջ մեզանից իւրաքանչիւրը կարող է գտնել իրեն ու իր շուրջն ապրող մարդկանց։
Ստեփանակերտ
1) Այսուհետ գրողի գրքից կատարուող մէջբերումները կը տրուեն յղումից անմիջապէս յետոյ՝ տեղում, փակագծի մէջ։
2) «Մե՛նք ենք մեր սարերը» (նաեւ՝ «Տատիկ‑պապիկի արձան», «Մե՛նք ենք մեր լեռները»), յուշարձան կոթող Արցախի Հանրապետութեան մայրաքաղաք Ստեփանակերտում։ Արձանը շատերին յայտնի է որպէս «Պապիկ-տատիկ», (արեւմտահայերէն՝՝ Մամիկ եւ Պապիկ)։ Տեղադրուել է 1967 թուականին, գտնւում է բլրի գագաթին։ Քանդակագործն է Սարգիս Բաղդասարեանը, ճարտարապետ՝Եուրի Յակոբեան։ Քանդակը պատրաստուած է կարմիր տուֆից։ Այն խորհրդանշում է արցախեան հողի եւ ժողովրդի արմատների միջեւ արիւնակցական կապը։ Յուշարձանն իրենից ներկայացնում է աւանդական տարազով տարեց արցախցի ամուսինների՝ ուս-ուսի, հպարտ ու անյողդողդ կեցուածքով ու սեւեռուն հայեացքով։ Կոթողը պատուանդան չունի։ Կարծես լեռնաբլուրը ճեղքուել է, եւ նրանք այդ ճեղքից բարձրացել, կանգնել են՝ ոտքերը ամուր դրած հայրենի հողի մէջ։
3) Սերօ Խանզադեան -100/ Սպիտակ գառը, Գրական թերթ, ՀԳՄ պաշտօնաթերթ, 14/12/2015։