ՊԱՏԱՆԵԿՈՒԹԵԱՆ «ՀԱՄԵՄԱՏԱԲԱՐ ԵՐՋԱՆԻԿ» ՉՈՐՍ ՏԱՐԻՆԵՐԻ ՅԻՇԱՏԱԿՆԵՐԸ

Մ. Մ. ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ

Եթէ միայն անոնք լեռ չելլէի՜ն…
Օ՜, միամտութիւնը մեր ժողովուրդին, որ հաւատաց ամեն
բանի եւ չկրցաւ չափել ահաւորութիւնը դիւային ծրագրին…
Արամ Հայկազ, «Չորս տարի Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» (էջ 11)

Ծանօթ խմբագրութեան — Օրերս Երեւանի մէջ լոյս տեսաւ Արամ Հայկազի «Չորս տարի Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» հատորը, խմբագրութեամբ Մարգարիտ Խաչատրեանի, որ Հայկազի գրքի այս երկրորդ հրատարակութեան կցած է ընդարձակ եւ ուշագրաւ վերջաբան մը։ Ստորեւ, ընթերցողին կը ներկայացնենք անոր առաջին մասը։

Տասնամեակներ առաջ, երբ «պեղում» էի Համաստեղի (Համբարձում Կէլէնեան, 1895-1966) գրական դաշտը, Ալ. Միասնիկեանի անուան հանրային (այժմ՝ Հայաստանի Ազգային) գրադարանում պարբերական մամուլ ու գրքեր կարդալիս տարբեր գոյնի էջանշաններով նշում էի Համաստեղին, Յակոբ Խաշմանեանին (1888-1968), Արամ Հայկազին (Չէքէմեան, 1900-1986) եւ Յակոբ Օշականին (Քիւֆէճեան, 1883-1948) առնչուող նիւթերը. ինձնից յետոյ երիտասարդ գիտաշխատողները կարդում էին, եւ յոյս ունէի, որ այս գրողների մասին գիտական նոր աշխատութիւններ կը գրուեն։ Աւա՜ղ, յոյսերս չարդարացան։
Գիտէի երեք ՀԱՅերի՝ Համաստեղի, Յակոբ Խաշմանեանի, Արամ Հայկազի բարեկամութեան մասին եւ ութ-ինը տարիների ընթացքում ծնողներիս, յատկապէս՝ մօրս յորդորով հսկայածաւալ նիւթ հաւաքեցի ու պատճէնեցի։ Այդ տարիներին գրադարանի յատուկ բաժնի վարիչը տիկին Լաուրա Խաչատրեանն(1) էր, որի օգնութեամբ յաճախ փոքրիկ «սխրանքներ» էի գործում… Ինչ-որ առիթով գրել եմ պատճէնահանման վարպետի՝ Նորայրի (ազգանունը չգիտեմ) մասին, որ սովորեցրեց խնայել ժամանակս ու չվախենալ վճարելու գումար չունենալուց…
Ինչեւէ։
2005-ը հարուստ էր Համաստեղին նուիրուած ձեռնարկներով. հոկտեմբերի 17-ին Հայաստանի Ազգային գրադարանում, նոյեմբերի 24-ին Գրողների տանը տեղի ունեցան Համաստեղի ծննդեան 110-ամեակին նուիրուած յոբելեանական շքեղ հանդէսներ։ «Նուէրս» Համաստեղի՝ իմ հրատարակած «Նամականի»ն, «Մատենագիտական ցանկեր»ը եւ «Մոռացուած էջեր»ի Ա, Բ, Գ հատորներն էին եւ «Համաստեղի ստեղծագործութիւնը» ուսումնասիրութիւնը(2)։ Մայրս մահացել էր մէկ տարի առաջ, հայրս կրկնակի, եռակի ջանքով ոգեւորում էր, օգնում ու նիւթական հոգսս թեթեւացնելու միջոցներ էր փնտռում։ Այսպէս շարունակուեց մինչեւ 2007-ի գարուն, երբ Համաստեղի մահուան 40-րդ տարելիցին նուիրուած հանդիսութիւններին մասնակցելու համար «Համազգային» կրթական եւ մշակութային միութեան հրաւէրով մեկնեցի Նիւ Եորք եւ հայահոծ մի քանի քաղաքներում մասնակցեցի յիշատակի բազմաթիւ ձեռնարկների։ Ապրիլի 30-ին պիտի վերադառնայի, եւ Արմինէ Մինասեանի տանը (որ հայաստանաբնակ մտաւորականներին յայտնի է «Արմենիա հիւրանոց» անունով) հանդիպեցի Արամ Հայկազի դստերը՝ Այրիս Չէքէնեանին(3)։
Համաստեղի իմ հրատարակած հատորներից նուիրեցի։ Վերցրեց «Համաստեղ. Մոռացուած էջեր»ի Գ. հատորը, բացեց «Աղօթարան»ից մի էջ ու սկսեց բարձրաձայն կարդալ։ Յետոյ ինքն իրեն հարցրեց ու պատասխանեց. «— Լա՞ւ եմ կարդում։ Նորից վերյիշել եմ հայերէն գրել-կարդալը»։ Լսեցի նրա մրմունջը. «Երանի՜ սրա մէկ տասներորդը մէկն անէր հօրս համար»։ Յուզուեցի… Լաւ գիտէի, որ Համաստեղի գրական դաշտում դեռ շատ անելիք ունէի (հիմա էլ … ունեմ), բայց խոստացայ գտնել որեւէ մէկին, ով կը հրատարակի Արամ Հայկազի՝ Գրականութեան եւ արուեստի Ե. Չարենցի անուան թանգարանում (այսուհետեւ՝ ԳԱԹ) պահուող նամակները։
Երեւանում մի քանի անգամ լսեցի «Մէջը փող չկայ» չքմեղանք-արդարացումը: Բայց խօսքս գործ է։ Կազմեցի ու 2009-ին հրատարակեցի «Արամ Հայկազ. Նամակներ» հատորը։ Ուշադիր ընթերցողը կը նկատի, որ գրքի ծանօթագրութիւնները պարզապէս… ժլատ են։
Այդ ընթացքում գրասեղանիս մի դարակում պահում էի Արամ Հայկազին վերաբերող նիւթերի թղթապանակները եւ աշխատում էի այդ դարակը չբացել։
Համոզուած էի. շուտով կը վերադառնամ Համաստեղի գրական դաշտ…
Յետոյ եղան «Արամ Հայկազ. Մոռացուած էջեր» գրքի եօթ հատորները՝ հարուստ ծանօթագրութիւններով, քառասուն պատմուածքների «Ապրող ծառ մը» ժողովածուն(4)։
2010-ի աշնանը Արամ Հայկազի ծննդեան 110-ամեակը նշուեց ԱՄՆ-ի հայաշատ մի քանի քաղաքներում՝ Այրիսի ու իմ մասնակցութեամբ։
Յաճախ եմ յիշում լեզուաբան ընկերուհուս դժգոհութիւնը. Արամ Հայկազի «Նամակներ» հատորը նուէր ստանալուց օրեր անց զանգեց ու դժգոհեց, որ իրեն կտրել եմ բոլոր նախատեսուած գործերից, որովհետեւ չի կարողացել ձեռքից վար դնել այս հետաքրքիր (ինքը օգտագործեց «թոյն» բառը) գիրքը։
Խոստովանեմ՝ այդ պահը ծիծաղով էի յիշում մինչեւ վերջերս, երբ Գէորգ Եազըճեանից ստացայ «Չորս տարի Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» վէպի(5) նոր շարուածքը…
Կրկնուեց նոյնը՝ այս անգամ որպէս… վկայութիւն, որ Արամ Հայկազի գրականութիւնը… իսկապէս «վարակիչ է» (չեմ ուզում «թոյն» բառը գործածել)։ Ծանօթ գիրքն ըմբոշխնեցի երեք օրում. կարդալիս զարմացայ, զայրացայ, տխրեցի, մի քանի տեղ գրեցի գրողի հարցերի իմ պատասխանները, ուրախացայ այն թարմ զգացումով, որ կարծես առաջին անգամ էի կարդում…
Էլ ինչպէ՜ս չնախանձեմ գիրքն առաջին անգամ ընթերցողներին…
Բարի՜ վայելում բոլորին…

* * *

«Եթե ցանկանում եք ինձ սպանել, ապա ինձ թուրք անուանէք, եւ ես կը մեռնեմ ամօթից»։
Էռնեստ Հեմինգուէյ
If you want to kill me, call me a Turk, I will die of shame.
Ernest Hemingway

Ինձ միշտ հետաքրքրել են հումորով մարդիկ. նրանք իսկապէս անկրկնելի են։
Արամ Հայկազի հումորն ինքնատիպ է։ Նրա գրականութեան մէջ ցաւն ու ծիծաղը, կորուստն ու ապրելու ամենայաղթ ձգտումն այնպէս են համադրւում, որ նրա ոճը որեւէ մէկի հետ չես շփոթի։ Ու այս ամենը ներկուած է Եղեռնի անդարձ ճամբաներով անցած մարդու ցաւոտ յիշողութիւններով։
Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգէն Ա-ին (Լեւոն-Կարապետ Պալճեան, 1908-1994) հասցէագրած նամակում (1971 թ. ապրիլի 8) Արամ Հայկազը պատմում է «Չորս տարի Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» գրքի ձեռագիրը Անթիլիաս հրատարակութեան ուղարկելու մասին. «Սիրելի՛ Վեհափառ, ինչպէս նախորդ հատորներս, այս ալ հաւաքածոյ մըն է քառասուն տարուայ գրական գործունէութեանս ընթացքին «Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» ընդհանուր խորագրին տակ ստորագրած կտորներուս։ Այս անգամ զանոնք դասաւորեցի ժամանակագրական կարգով, անհրաժեշտ յապաւումներ ու յաւելումներ ըրի վրանին, կապը ամրացուցի բոլորին մէջ, ու գործը 1915-ի Արհաւիրքէն վերցուած վէպի մը երեւոյթը ստացաւ։ Անոր մէջ է Եղեռնի յիսնամեակին առթիւ Ձեր կողմէ հրատարակուած «Էջմիածին» ամսագրի մէջ երեւցած «Մայրս զիս փրկեց Եփրատէն» խորագրուած կտորս։ Կը հաւատամ, թէ լաւ գործ մը եղաւ։
…Մինչեւ հիմա վեց հատորներ եմ ստորագրած ու, սիրելի՛ Վեհափառ, ամենայն անկեղծութեամբ կրնամ ըսել, թէ այդ հատորներէն ոչ մէկուն տակ «Վերջ» գրելը ինծի այնքան գոհունակութիւն է պատճառած — թերեւս ի բաց առեալ Շապին Գարահիսարի հերոսամարտին նուիրած հատորս — որքան այս մէկը. ինծի միշտ թուացած է, թէ Աստուած զիս ողջ պահեց, որ այս երկու գործերը գլուխ հանեմ…
Այս գործը ծրագրուած էր 3-4 տարիներէ ի վեր, որ հրատարակուի Երեւանի մէջ։ Առաջին անգամ առաջարկը եկաւ տաղանդաւոր գրագէտ Ստեփան Ալաջաջեանէն(6) եւ ուրախացուց զիս. նոյնիսկ օգնեցի իրենց, որ ժամանակագրական կարգով դասաւորուի։ Երեւան եղած ատենս ալ գրողներն ու պարոն Համազասպեանը(7) բաղձանք յայտնեցին, որ կատարուի այդ գործը, եւ այլն, եւ այլն։ Յետոյ ինձ անծանօթ պատճառներով գործը ձգձգուեցաւ կամ ձախողեցաւ»(8)։
Արամ Հայկազի կենսագրութեան չորս տարիներն արձանագրուած են հայ գրականութեան ամենահետաքրքիր էջերից մէկում՝ «Չորս տարի Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» ինքնակենսագրական վէպում, որը մեր պատմութեան վաւերագրերից է։
Գրքի «Նուէր՝ հոն մնացողներուն» ընծայագրով Արամ Հայկազը շատ բան է ասում ընթերցողին։
Արամ Հայկազը հրատարակել է հետեւեալ ժողովածուները՝
Յաւելեմ, որ Այրիս Չէքէնեանը 2010-ին վերահրատարակեց հօր առաջին անգլերէն գիրքը: Հետաքրքիր մանրամասն. Արամ Հայկազի այդ գրքի հայերէն ձեռագիրը չի պահպանուել։ 2014-ին Այրիսը հրատարակեց «Չորս տարի Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» վէպի ութ գլուխների անգլերէն իր թարգմանութիւնը՝ “Four years in the Mountains of Kurdistan 1915-1919: An Armenian Boy՚s Memoir of Survival” խորագրով (Maiden Lane Press, Bronxville, New York, 365 pages, 14.2 x 22.5 cm.)։
Այրիսը թարգմանել է վէպի այս գլուխները՝
1. “Our Cross, 1915” («Մեր խաչը, 1915»)։
2. “My First Master” («Առաջին Տէրս»)։
3. “Life as a Shepherd” («Կեանքը իբրեւ հովիւ»)։
4. “A New Home, 1916” («Մի նոր տուն,1916»)։
5. “Crime and Punishment” («Ոճիր եւ պատիժ»)։
6. “A Hero Falls, 1917” («Մի հերոսի անկումը»)։
7. “To Bey Punar, 1918” («Դէպի Պէյ Փունար, 1918»)։
8. “The Last Year, 1918-1919” («Վերջին տարին, 1918-1919»)։
Յատուկ շեշտում եմ, որ Համաստեղն ու Արամ Հայկազը իրենց հրատարակած հատորներից պարբերաբար ուղարկել են Խորհրդային Հայաստանի գրադարաններին, եւ տասնամեակներ անց շատ յուզիչ է նրանց ձեռագիր ուղղումներով հատորները կարդալը։

Կեանքի այդ չորս տարիներին Արամ Հայկազն անդրադարձել է գրական առաջին քայլերից՝
ա) «Հայրենիք» ամսագրի 1924 թ. 3-րդ համարում տպագրուած է նրա «Մղձաւանջ» յուշագրութիւնը(10) (հերոսի անունը Միւսլիւմ է), որը յետոյ լոյս տեսավ «Կարօտ» ժողովածուում (էջ 42-55)։
Արամ Հայկազը «Կարօտ» ժողովածուում փոխել է պատմուածքի վերջին հատուածը. «Այս առաւօտ ուշ արթնցայ ու գոմ երթալով՝ բաբելոնական խառնակութիւն գտայ հոն։ Բոլոր արջառները անկապ կը թափառէին, նիհար կթման կով մը դուռին տակ կ՚որոճար, հորթերը մսուրներու խորագոյն անկիւններն էին ապաստանած, Եըլտըզը անհամբեր աչքերով զիս կը դիտէր, իրմէ քիչ անդին՝ աղբին մէջ ու աղբին տափակցած զանգուած մը կար։
Քիչ մը դող ելած՝ մօտեցայ։ Թուրքն էր։ Իր ու կենդանիներու աղբին մէջ կորսուած, անոնցմով շաղուած էր։
Բայց իր աչքերը՝ զոյգ մը կիսաբաց, պաղած աչքերը, կարծես մեղադրանքով լի, ինծի կը նայէին։
Թեւին մէկը թուլօրէն ինկած էր կողքին, միւսը՝ կարծես ինքնապաշտպանութեան ճիգի մը մէջ սառած, կը հանգչէր ճակտին վրայ։
Անմիջապէս եզրակացուցի, թէ գոմի այս անկարգութեան պատճառը գիշեր մը առաջ Եըլտըզին ուտելիք չտալս եւ իր մսուրը պարապ ձգելս էր։ Քովիններուն կամ իրմէ հեռու գտնուողներուն մսուրին հասնելու համար ան կտրած էր իր կապը եւ ստեղծած ներկայ քաոսը։
— Թշուառակա՛ն որկրամոլ, ի՞նչ ըրիր, — գոռացի ու յարձակեցայ վրան, բայց հարուածելու համար բարձրացուցած ձեռքս մնաց օդին մէջ առկախ։
Ահաբեկ վազեցի դուրս ու լացակումած տուի լուրը.
— Գոմին ասկերն է..
— Ի՞նչ է պատահեր գոմի ասկերին։
— Գիշերը մեռեր է. կենդանիները կոխկռտեր են զինքը։
— Ալլահ-Ալլահ…
— Եազո՜ւխ, եազո՜ւխ† …
Պէկի հրահանգով՝ գիւղացիք եկան ու տարին դիակը դուրս՝ բաց օդին։
Բայց ո՞ւր էր այն գոհունակութիւնը, զոր ես կը կարծէի, թէ պիտի զգամ՝ թուրքը մեռած տեսնելով… Ցաւի եւ կարեկցութեան խորունկ զգացում մը համակած էր զիս։ Օրեր առաջուայ մտածումներս հակամարդկային ու ամօթալի կը գտնէի հիմա։ Աղբիւր երթալով՝ թաս մը զով ջուր բերելը ի՜նչ գործ էր, որ յաճախ կը դժկամէի ու կ՚անտեսէի…
Հիմա ականջներուս մէջ կը հնչէին, անվերջ կը հնչէին ջուր խնդրող իր պաղատագին բառերը.
— Պիր սու պանա կէթիր… Պիր սու պանա կէթիր… Իշթէ պու սէպապ… Իշթէ պու սէպապ… սանա եէթէր…(††)
Մտերիմ, վստահելի մէկն ալ չունէի, որ երթայի մօտը ու սիրտս բանալով անոր՝ լայի, մխիթարութի՜ւն որոնէի…
Եըլտըզը միտքս ինկաւ։ Վազեցի քովը, թեւերուս մէջ առի իր գլուխը ու հայերէն խօսեցայ հետը, սեղմեցի կրծքիս ու համբուրեցի իր խոնաւ դունչը.
— Ալ բնա՛ւ, բնա՛ւ, բնա՛ւ անօթի պիտի չթողում քեզ…
Արամ Հայկազ»։
† ափսո՜ս
††Ջուր մը բեր ինծի, ջուր մը բեր ինծի, եւ այդ վարձքը††† քեզի կը բաւէ։
††† Արամ Հայկազը վրիպել է՝ Իշթէ պու սէպապ-ը թարգմանւում է՝ Ահա այս պատճառը։ (Գ. Յազըճեան)

* * *

Պատմութիւնը իր լրումին հասցնելու համար ըսեմ, թէ Կիւլօն ու Մստօն սանդուխի մը վրայ տարածեցին մեռելը ու տարին գերեզմանատուն, ուր ուրիշ մէկ քիւրտ սառած հողը փորելով էր զբաղած։ Կիսով փորուած փոսին քով վար դրին զայն ու մէկ ծիկարա վառելով՝ հանդարտ ծխեցին։ Յետոյ, զայն դրին փոսին մէջ ու ծածկեցին հողով։ Կրօնական կարգ կատարող չեղաւ անոր վրայ, ոչ ալ լացող։ Երբ գործը աւարտեցաւ, բահն ու բրիչը առած՝ եկան տուն։
Պէկը, որ հիւրասրահի պատուհանէն երբեմն դուրս նայելով՝ կը հետեւէր քիւրտերու աշխատանքին, զիս կանչեց իր քով։
— Տղա՛ս, — ըսաւ, — յետ այսու† ճակատէն վերադարձող զինուորները եթէ հոս հանդիպին, փորերնին կշտացուցէք ու դրէք ճամբու. չըլլա՜յ, չըլլա՜յ, որ ձգէք, որ հոս գիշերեն։
— Այո՛, պէկ, չենք թողուր, որ հոս գիշերեն։
Դուրս ելայ՝ ինքզինքիս հարցնելով, թէ արդեօք զինուորը ի՞նչ ունէր հեռաւոր տեղ մը իր վերադարձին սպասող… Մա՞յր, քո՞յր, կի՞ն, զաւակնե՞ր…
Ծանօթութիւն։ Այս կտորը իմ առաջին գրական գործն է, ու Արամ Հայկազ գրչանունը առաջին անգամ անոր տակ է, որ դրած եմ։ Զայն գրած եմ ու երկար վարանումներէ վերջ ղրկած «Հայրենիք» ամսագրին, որուն մէջ հրատարակուած է ան՝ անհունօրէն երջանկացնելով զիս։
Զայն ներկայ հատորին մէջ առնելէ առաջ գրեթէ չեմ վերամշակած, միայն վերջաւորութիւնը ամփոփած եմ ու քիչ մը եւս ձեւի բերած։
Արամ Հայկազ»
† Վրիպակ է։ (Գ. Եազըճեան)

Նշեմ, որ «Չորս տարի Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» վէպում այս պատմութիւնը շատ համառոտ է՝ 52 տող «Մագպուլէին համար» գլխում (էջ 134-135)։

բ) «Հայրենիք» ամսագրի 1927 թ. 4-րդ համարում լոյս է տեսել Արամ Հայկազի «Ծնունդի գիշեր» յուշագրութիւնը(11)։
Յուշագրութեան հերոսները՝ կոտորածից փրկուած հայ երեք տղաներն ու երկու աղջնակները, համոզուած են՝ իրենցից բացի՝ ուրիշ հայ չկայ աշխարհում…
«Հայրենիք» ամսագրի 1927 թ. 6-րդ, 7-րդ եւ 9-րդ համարներում տպագրուած «Շապին Գարահիսարի ինքնապաշտպանութիւնը (1915 թ. յունիս 2-27)» յուշագրութիւնը(12) Արամ Հայկազն աւարտում է այսպէս. «Թերեւս յետագային «Ջարդն ու աքսորը» խորագրին տակ սիրտ ունենամ գրելու մնացեալ մասը»։

գ) «Ցեղին ձայնը» վերնագրուած առաջին հատորում տպագրուած են «Ցեղին ձայնը (Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ)» (էջ 7-26), «Յանուն Հօր (Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ)» (էջ 27-40) հատուածները։
Նշեմ, որ այս հատորի առաջաբանի հեղինակը Գուրգէն Մխիթարեանն է (1890-1962)՝ Արամ Հայկազի ուսուցիչը(13) Շապին Գարահիսարում։

դ) «Ցեղին ձայնը» վերնագրուած երկրորդ հատորում «Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» խորագրի տակ (էջ 21-199) տպագրուած են վէպի երկու ծաւալուն մասերը՝ «Մեր խաչը» (էջ 21-110) եւ «Աստուծոյ մատը» (էջ 111-199) խորագրերով։
Այս հատորի «Յառաջաբանի տեղ» նախաբանում շատ կարեւոր բացատրութիւն կայ. «Գրքիս մէջ գործածուած «Քիւրտիստան»ը աշխարհագրական իմաստ չունի։ Պարզապէս կը նշանակէ քիւրտերով բնակուած երկրամաս։ Թէ ո՞վ է այդ երկրամասի պատմական տէրը՝ ուրիշ հարց է»։

ե) «Չորս աշխարհ» ժողովածուում «Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» խորագրի տակ (էջ 43-238) տպագրուած են «Չորս տարի Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» վէպի երեսունմէկ գլուխներ։
Այս ժողովածուում Արամ Հայկազը տպագրել է «Բացատրութիւն մը» (էջ 42). «1915-ի ամառէն մինչեւ 1919-ի գարունը ես Քիւրտիստան էի։ Մօտ չորս տարուայ այդ ժամանակաշրջանին մէջ ինկող իմ կեանքի օրերուն բազմաթիւ յիշատակութեան արժանի դէպքեր պատահեցան։
Ազատուելէս ետք, առանց ժամանակագրական կարգին կարեւորութիւն տալու, անոնցմէ կարեւոր համարածներս գրեցի ու հոս ու հոն՝ զանազան պարբերականներու մէջ, հրատարակութեան տուի։
Տարիներ վերջն էր, որ բարեկամներու թելադրանքով ես զանոնք հաւաքեցի «Ցեղին ձայնը» խորագրով երկու հատորներու մէջ։
«Մեր խաչը», «Ցեղին ձայնը», «Մագպուլէին համար», «Հանդիպում մը», «Ձուկերը մունտառ են», «Յանուն Հօր», «Երբ լուսինը նոր է», «Աստուծոյ մատը», «Մղձաւանջը», «Ծնունդի գիշեր մը» եւ հաւանաբար քանի մը ուրիշներ, այս հատորին մէջ դրուած երկու ընդարձակ կտորներուն հետ, այդ շարքին կը պատկանին։
Կը ցաւիմ, որ անոնք չեղան բոլորը մէկ կողքի մէջ ամփոփուած… Այդ պարագային պիտի ունենայի Ապրիլեան զարհուրանքին նուիրուած պատկառելի հատոր մը, որը իմ կողմէ կտակ պիտի մնար եկող սերունդներուն։
Բայց ինչպէս ըսի, բախտը այնպէս կամեցաւ։ Սխալ ըրի` զանոնք այդպէս հոս ու հոն ցրուելով։ Այդ սխալը, ոեւէ անձէ աւելի ու առաջ, ես է, որ կը զգամ։
Բայց կը սորվինք՝ սխալներ գործելով։
Այսպէս է կեանքը։
Թերեւս օր մը Հայաստանի մէջ, ուր լայն միջոցներ ու ընթերցողներու մեծ թիւ ունին, պայմանները փոխուին, ու անոնք ընեն, ինչ որ ես չկրցի ընել։
Ո՞վ գիտէ…»:
1963-ի սեպտեմբերի 2-ին Համաստեղին գրած նամակում Արամ Հայկազը պատմում է. «Մտքիս մէջ տեղ գրաւած է «Մեր տարագրութեան վէպը» գրելու մտածումը»(14)։
Ստեփան Ալաջաջեանի հետ Արամ Հայկազի նամակագրութիւնից պարզւում է, որ Խորհրդային Հայաստանում ծրագրել էին հրատարակել «Չորս տարի Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» հատորը։ «Հիմա գանք իմ գրութիւններէս հատոր մը կազմելով պետական հրատարակչականի ուշադրութեան յանձնելու առաջարկիդ։ Ուրախութիւնս պիտի ըլլայ անսահման, եթէ յաջողիս» (1967 թ. նոյեմբերի 4)։
Բայց… «Հայրենիք» օրաթերթի 1967 թ. հոկտեմբերի 28-ի համարում տպագրուեց Արամ Հայկազի «33 000» յօդուածը՝ «ՀՅԴ հանգանակութեան յատուկ հրապարակային հանդէս-հաւաքոյթի» մասին, որի ընթացքում Հայ Դատի յանձնախմբի օգտին հանգանակեցին 33 000 դոլար։ Յօդուածն աւարտւում է «Պէտք չէ մոռնալ, թէ վերածնող Խորհրդային Հայաստանը կառուցուած է 1918 թուին ստեղծուած Հայաստանի Հանրապետութեան հիմերուն վրայ»(15) եզրակացութեամբ։
Արամ Հայկազը 1968 թ. փետրուարի 6-ին գրել է Ստ. Ալաջաջեանին. «Կեանքիս մէջ երեք նպատակ կը հետապնդեմ. 1. Սփիւռքի հայութիւնը հայ պահել։ 2. Գերուած մեր հողերը ազատագրելով՝ կցել ներկայ Հայաստանին։ 3. Ծառայել Հայրենիքին ու մշակոյթին հայոց։ Այս է եղածը։ Այս նպատակներուն իրագործման համար պատրաստ եմ գործակցիլ նոյնիսկ սատանային հետ։ Կը նախընտրեմ աշխատունակ սխալներ գործողի մը հետ ըլլալ, քան նստած պառաւական բամբասանքներ հիւսողներու։ Ըսեմ նաեւ, թէ Դաշնակցութեան Հայաստանի հանդէպ բռնած դիրքին հետ համամիտ չըլլալուս համար աւելի քան 25 տարի առաջ դուրս եմ ելած, հրաժարած եմ այդ կազմակերպութենէն»։
Արամ Հայկազը Մխիթարեան միաբանութեան վիեննական հատուածի ընդհանուր աբբահայր Հայր Գրիգորիս վարդապետ Մանեանին (1907-1994) հասցեագրած նամակում գրում է. «Հայաստանի մէջ զայն պիտի հրատարակէին — Ստեփան Ալաջաջեանն էր անով հետաքրքրուողը — բայց «Հայրենիք» օրաթերթին մէջ Հայկական դատի հետապնդման համար կատարուած հանգանակութեան մը նկարագրութիւնը՝ «33 000» խորագրով, պատճառ եղաւ, որ դասուիմ անբաղձալիներու ցանկը, ու հրատարակութեան գործը ձախողեցաւ…»(16)։ Յաւելեմ, որ այս սեւ գործին մասնակցեց նաեւ Կոստան Զարեանը (Եղիազարեան, 1885-1969). «Սովետական Հայաստան» օրաթերթի 1968 թ. մայիսի 17-ի համարում լոյս տեսաւ նրա «Սփիւռքահայութիւնը եւ մենք» յօդուածը, որին անդրադարձ կայ «Բագին» հանդէսի 1968 թ. 7-րդ համարում՝ «Զարեանը օրինակելը դժուար բան մը չէ» խորագրով(17)։

«Չորս աշխարհ» ժողովածուի երկրորդ՝ «Պոլիս» խորագրուած մասն սկսւում է «Հօրաքոյրս» վերնագրուած գլխով (էջ 243-249), որը «Չորս տարի Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» վէպում վերջինն է, բայց այստեղ կենսագրական տարրերն աւելի հարուստ են։
Արամ Հայկազը պատմում է իրենց գերդաստանի մասին, թուարկում է հինգ հօրաքոյրերի անունները՝ Նազելի, Գոհար, Մարիամ, Աղաւնի, Երանուհի։ Իրեն յատուկ հումորով՝ նա պատմում է, թէ ինչպէս տիկին Աղաւնին երկու աղջիկների ու որդու հետ հասաւ Ամերիկա ու տառապած հայի բացառիկ իրաւունքով «պայմանագրութիւն կնքեց» Աստծոյ հետ, որ վայելի… ծոռներին գրկելու հաճոյքը։
Արամ Հայկազի այս հօրաքոյրն էր նրան Պոլիս բերողը։
«Չորս աշխարհ» ժողովածուի «Իմ խօսքը» (սա Արամ Հայկազի շնորհակալական խոսքն է իր ծննդեան 60-ամեակին նուիրուած ձեռնարկի ժամանակ — Մ. Մ. Խ.) վերջաբանում Արամ Հայկազը գրում է. «Պարտական եմ հօրաքրոջս ու երախտապարտ» (էջ 411)։
Յաջորդը նա նշում է Յակոբ Օշականի անունը։
«Արամ Հայկազ. «Մոռացուած էջեր»ի Բ հատորում (էջ 236-238) հրատարակել եմ «Երիկամի աւազը ի՞նչ ճամբով կը մտնէ մարդու փորը» երգիծական պատմուածքը. գրողը անթաքոյց սիրով ու չարաճճի կատակով պատմում է հօրաքրոջ վախի մասին, որ ծովափի աւազը կարող է յայտնուել… նրա երիկամներում…
Այրիս Չէքէմեանը “Four years in the Mountais of Kurdistan 1915-1919: An Armenian Boy՚s Memoir of Survival” հատորի 331-րդ էջում զետեղել է խմբանկար՝ քսան տարեկան Արամը Աղաւնի հօրաքրոջ ու նրա զաւակների հետ։

զ) «Էջմիածին» հանդէսի 1965 թ. Բ-Գ-Դ համարում, որ նուիրուած է Մեծ եղեռնի 50-րդ տարելիցին, տպագրուած է Արամ Հայկազի «Մայրս զիս փրկեց Եփրատէն» յօդուածը (էջ 122-124)։ Նշեմ, որ հանդէսի նույն համարում (էջ 40-42) տպագրուած է Համաստեղի « «Հաւատք քո կեցուսցէ զքեզ» յօդուածը(18)։

է) Պէյրութում հրատարակուած «Ամենուն տարեգիրքը» հանդէսի 1965 թ. համարում (էջ 71-96) «Մնացորդաց» խորագրի տակ տպագրուած է Արամ Հայկազի «Տէր չեղանք անոնց» յուշագրութիւնը, որը հետագայում «Չորս տարի Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» վէպում վերնագրուեց «Փախուստ Քիւրտիստանէն»։
Հանդէսում տպագրուած յուշերն այսպէս են աւարտւում. «Աշնան անցայ Պոլիս։ Տեսայ ծովը։ Ուսանողութիւն։ Նոր հորիզոններ ու նոր ընկերներ։ Նոր բարեկամներ ու նոր սէրեր։ Բայց չմոռցայ, մինչեւ հիմա ալ չեմ մոռցած Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ ապրած նեղ օրերու իմ բարեկամներն ու բախտակիցները։
Անոնք մնացին հոն, օտարին դուռը։
Մենք զանոնք ձգեցինք օտարին դուռը։
Տէ՞ր չեղանք, թէ՞ չկրցանք [տէր] ըլլալ անոնց…
Չեմ գիտեր։
Եւ ահա քառասուն եւ աւելի տարիներէ ի վեր, յաճախ յուզումէս խեղդուելով ու սիրտս արիւնելով, կը գրեմ անոնց մասին։ Կը գրեմ անոնց մասին՝ գործածելով եւ տալով իրենց հայու, իսկ հետագային թուրքի անունները։ Ճշգրտօրէն կը նկարագրեմ դէպքերը, վայրերը, տէրերն ու տիրուհիները՝ ակնկալելով, որ օր մը տեղէ մը նամակ մը, լուր մը, խապրիկ մը կը հասնի… Կը սպասեմ, որ այդ անբախտներէն մէկը կամ միւսը ազատուած ըլլայ ու գրածներս կարդալով՝ երջանիկ մտածումը ունենայ հետս յարաբերուելու եւ գրէ ինծի՝ ըսելու համար, թէ ինք Մենտուհին է, կամ Հայկանոյշը, կամ Սիրանը, կամ Մարիամը, Գրիգորը, Խորէնը կամ Սեդրակը…
Գրէ եւ ուզէ գիտնալ, թէ կը յիշե՞մ զինքը…
— Արա՛մ ախպար, ես Մարիամն եմ, կը յիշե՞ս զիս, չե՞ս մոռցած…
Ինչպէ՜ս թէ չեմ յիշեր… Ինչպէ՜ս թէ կրնամ մոռցած ըլլալ… Դուք, որ կը կոչուիք Արեւ, Հայկանոյշ, Մարիամ, Եւգինէ, Մենտուհի, Խորէն, Գրիգոր, Մուրատ… Ինչպէ՜ս կրնամ մոռնալ, չյիշել ձեզ… Բալիկնե՛ր, մոռցուելի՞ք տղաք ու աղջիկներ էիք դուք…
Ահա՛ մօտ յիսուն տարի առաջ պատահած այս դէպքերուն ու ձեր մասին կը գրեմ յուզումով եւ գուրգուրանքով, աչքս ճամբան՝ միշտ յուսալով ու ակնկալելով, որ ձեզմէ մէկն ու մէկը ազատուած կրնայ ըլլալ ու բախտաւոր օր մը, գրածներս կարդալով, երջանիկ մտածումը կ՚ունենայ ինծի գրելու.
— Արա՛մ ախպար, ես Գրիգորն եմ, կամ Խորէնը, կամ Աննան, կամ Մենտուհին։ Քիւրտիստան միասին եղած ենք, կը յիշե՞ս, չե՞ս մոռցած զիս…
Ահա՛ մօտ յիսուն տարի է ի զո՜ւր կը սպասեմ…
Ու հոգիս լուռ կ՚արտասուէ ձեզի համար։
Կորսուած անբա՜խտ բալիկներ, հոգիս կ՚արտասուէ ձեզի համար…
Ձեզ հոն, դաժան օտարին դուռը, գերի ու ծառայ ձգեցինք։
Ու հոտած հարեմներու մէջ՝ զարդ։
Ամօթ չէ՞ մեզի…
Եւ, եթէ վստահ չըլլայի ձեր մաքրամաքուր հոգիներու բարութեան, պիտի թելադրէի, որ անիծէք մեզ…»։
«Տարիներով ի զո՜ւր, ի զո՜ւր սպասեցի, նոյնիսկ աղօթեցի ու յուսացի, որ այդ օրը գայ…»,- գրում է Արամ Հայկազը «Կարօտ» ժողովածուում (էջ 322) ու պատմում անսպասելի հանդիպման մասին. 1969-ի սեպտեմբերին նա Երեւանում հանդիպեց Մարիամի դստերը…, այն Մարիամի, որը լեռնաշխարհում դարձել էր Մերիըմ, հեռաւոր այն տարիներին Միւսլիմին հանդիպած «հայ լման ընտանիք»ի կանանցից մէկի դստերը…
Անցած յիսուներեք տարիները չեն մեղմել հայ մարդու հոգու ցաւը. նա կրկին յիշում է Եւգինէի հետ վերջին զրոյցը. «Հիմա, երբ կը մտածեմ անոնց մասին, սիրտս կ՚արիւնի, որովհետեւ բան մը չկրցինք ընել անոնց համար…
Հարիւրներով, հազարներով մնացին հոն, ու մենք բան մը չկրցինք ընել անոնց համար։
Մանչերը նորէն բախտաւոր եղան, դժխեմը աղջիկներու ճակատագիրն եղաւ…» (էջ 324)։

ը) «Կարօտ» ժողովածուի առաջին մասում «Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» խորագրով, բացի վերը յիշատակուած «Մղձաւանջը» յուշագրութիւնից, տպագրուած են «Կորեկի արտին մէջ թաւալիլը առողջարար չէ…», «Գետափին» հատուածները։
Հատորում տպագրուած է Արամ Հայկազի «Մեր մնացորդացը» (էջ 74-77) խոհագրութիւնը։
«Պանդոկ» հատորը լոյս ընծայելուց յետոյ գրողը պատմում է մի նամակի մասին, որի հեղինակն անծանօթ հայ է։ Նա ցաւով յիշում է, որ 1935 թ. նամակ է ստացել քսան տարի կորած համարուող իր քրոջից, որն ակամա դարձել է թուրքի կին ու նրանից ծնուած զաւակների մայր։ Պարզւում է՝ Արամ Հայկազի հերոսուհու՝ Եւգինէի օրինակն է բացել անծանօթ մարդու բերանը… Նա կորած ու գտնուած քրոջը խորհուրդ է տուել լքել ամուսնուն, զաւակներին ու միանալ իրենց՝ Լիբանանում։ Բայց հայ կինը չի կարողացել բաժանուել զաւակներից…
Այս վիճակում գոյատեւում էին հազարաւոր հայուհիներ…
Գրողը անծանօթին խորհուրդ է տալիս գտնել քրոջը, հաշտուել նրա մայրական զգացումների հետ ու պատմում է օտարից ծնուած զաւակներին լքած իր ազգականուհու մասին, որն ամեն օր յիշում է զաւակների կանչերը, որի կեանքը դարձել է «անվերջ նահատակութիւն»։ «Քրիստոս անգամ միայն մէկ անգամ խաչուեցաւ։ Հոս իր կեանքը ամենօրեայ խաչելութիւն մըն է» (էջ 77), — գրում է Արամ Հայկազը։
Արամ Հայկազը յիշատակում է Սուրէն Պարթեւեանի (Սիսակ Պարտիզպանեան, 1876-1921) «Հայուհին» (1911, Կ. Պոլիս) ժողովածուի «Սայքօ» պատմուածքի հերոսուհուն, որը «միշտ աչքերը գոց»՝ «խելայեղօրէն, վայրագօրէն կոխկռտեց» թուրքից ծնած զաւակին։
Չթաքցնեմ՝ բոլորովին նոր զգացումներով կարդացի այս պատմուածքի բազմաթիւ տողեր, յատկապէս՝ այս հատուածը. «Ու քիւրտերէն մայրացած նոր հարսերը, ժպիտը դէմքերնուն վրայ, իրենց էրիկներուն կ՚երկնցնէին նորածինները (քրդերից ծնուած – Մ. Մ. Խ.), որպէս զի համբուրեն զանոնք հայրական հոգեւին գուրգուրանքներով» (էջ 24)։
Գուցէ սա՞ է մեր կողքին ապրող թրքապաշտների ծագման պատճառը…
«Կարօտ» ժողովածուի «Մեր մնացորդացը» պատմուածքում Արամ Հայկազը գրում է. «Այն ատեն (տասնչորս տարեկան հասակում — Մ. Մ. Խ.) սարսռագին լացի այդ պատմութիւնը կարդալով, ու Պարթեւեանի վարկը, իբրեւ աննման հայրենասէրի, բարձրացաւ աչքիս առջեւ…
Հիմա կը գտնեմ այդ պատմութիւնը կեղծ ու անմարդկային։
Հիմա ոչ մէկ հայ կնոջմէ չեմ ակնկալեր իր ոտքին տակ ճզմել իր արգանդին պտուղը։
… Կեանքը մէկ հատ է։ Կարճ։ Ամեն ոք իրաւունք ունի անկէ երջանկութեան իր բաժինը ակնկալելու» (էջ 76-77):

թ) Գլենդելում տպագրուող «Նաւասարդ» հանդէսի 1986 թ. ապրիլեան (թիւ 45) համարում, որը նուիրուած է Արամ Հայկազի յիշատակին, լոյս է տեսել մի հատուած «Չորս տարի Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» վէպից՝ «Թուրքը» խորագրով (էջ 12-13)։

Երեւան

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

1. Համաստեղի եւ Արամ Հայկազի իմ հրատարակած գրքերի առաջաբաններում յաճախ եմ շնորհակալութիւն յայտնել Հայաստանի Ազգային գրադարանի եւ Գրականութեան եւ արուեստի Ե. Չարենցի անուան թանգարանի աշխատակիցներին, բայց ուրախ եմ, որ տիկին Լաուրայի մասին յօդուած եմ հրատարակել՝ «Գրադարանի նուիրեալը» խորագրով («Գրական թերթ», 4 յունիսի 2010 թ.):
2. «Համաստեղ. Նամականի»ն հրատարակել եմ 2003-ին, «Համաստեղ. Մատենագիտական ցանկեր»ը, «Համաստեղի ստեղծագործութիւնը» մենագրութիւնը՝ 2004-ին, «Համաստեղ. Մոռացուած էջեր» գրքի Ա, Բ, Գ հատորները՝ 2005-ին, Դ. հատորը՝ 2007-ին։
3. Արսէն Չէքէմեանի Արամ որդին ԱՄՆ մտնելիս … կորցրեց ազգանուան մի տառը, եւ նրա զաւակները՝ Հայկազն ու Այրիսը, Չէքէնեան ազգանունով են գրանցուել։
4. «Արամ Հայկազ. Մոռացուած էջեր» գրքի Ա.-Է հատորները հրատարակել եմ 2010-2016 թթ., «Ապրող ծառ մը» պատմուածքների ժողովուածուն՝ 2012-ին։
5. «Չորս տարի Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» վէպ-յուշագրութիւնը լոյս է տեսել Անթիլիասում, 1972 թ։ Վէպն արժանացել է «Գէորգ Մելիտինեցի» գրական մրցանակին։
6. «Արամ Հայկազ. Նամակներ» գրքում (էջ 14-25) հրատարակել եմ Արամ Հայկազի եօթ նամակները Ստ. Ալաջաջեանին (1924-2010)։
7. Պատմաբան, հասարակական գործիչ Վարդգէս Համազասպեանը (1911-1992) 1964-1985 թթ. Սփիւռքահայութեան հետ մշակութային կապի կոմիտէի նախագահն էր։
8. Արամ Հայկազի վեց նամակները Վազգէն Ա.-ին հրատարակել եմ «Արամ Հայկազ. Նամակներ» գրքում՝ էջ 185-189։
9. Չեմ պնդում, բայց ենթադրում եմ՝ Արամ Հայկազի բոլոր յաջորդ ժողովածուներն էլ հաւանաբար պիտի նոյն խորագրով հրատարակուէին, եթէ Համաստեղը չգրէր. «Շատ մեծ հաճոյքով ստացայ «Ցեղին ձայնը»ին երկրորդ հատորը։ Լաւ տպագրութիւն եղած է։ Կը յուսամ՝ հետզհետէ կու տաս ուրիշ հատորներ ալ։ Սակայն ինչո՞ւ նոյն խորագրերով։ Անուններն ալ իրենց որոշ արտայայտութիւններն ունին։ Ինչպէ՞ս պիտի ուզէիր, որ տղայ զաւակներուդ անունները Արամ Ա., Արամ Բ., Արամ Գ. ըլլային» («Համաստեղ. Նամականի», Երեւան, 2003, էջ 218)։
10. Տե՛ս «Արամ Հայկազ. Մոռացուած էջեր», Ա. հատոր, էջ 117-128։
11. Նոյն տեղում, էջ 170-173։
12. Նոյն տեղում, էջ 174-224։
13. «Արամ Հայկազ. Մոռացուած էջեր» գրքի Գ. (էջ 44-47) եւ Դ (էջ 26-32) հատորներում տե՛ս Արամ Հայկազի « «Պարոն» Գուրգէնը» եւ « «Հերկ ու ցան» » յօդուածները։
14. «Արամ Հայկազ. Նամակներ», Երեւան, 2009, էջ 100։
15. Արամ Հայկազի «33 000» եւ «Իմ պատասխանը Կոստան Զարեանին» յօդուածները տե՛ս «Արամ Հայկազ. Մոռացուած էջեր» գրքի Դ. հատորում՝ էջ 48-52 եւ էջ 116-120, նոյն գրքի 104-րդ ծանօթագրութիւնում՝ Պօղոս Սնապեանի (1927-2014) «Վերստին յաւելուած» յօդուածը։
16. «Արամ Հայկազ. Նամակներ», էջ 125։
17. Տե՛ս «Արամ Հայկազ. Մոռացուած էջեր» գրքի Դ. հատորի 37-րդ ծանօթագրութիւնը (էջ 256-259)։
18. Տե՛ս «Համաստեղ. Մոռացուած էջեր» գրքի Բ. հատորում (էջ 87-91)։