ՎՈՎԱ ԱՐԶՈՒՄԱՆԵԱՆ
Այն, ինչ քոնն է, պէտք է պահես, երբեք չզիջես ու չթողնես քայքայուի: Թատրոնն այսօրինակ վերամարմնաւորուած մեծ տարածքի տէր է՝ մարդու ներսի ու դրսի հետ մշտապէս կապի մէջ: Այն հոգու անսահման ճանապարհ է բացում՝ մշտապէս ուղենշելով երեւոյթների կարեւորութիւնը, որը յաճախ մարդու կողմից այս կամ այն կերպ հետին պլան է մղւում: Իսկ ովքե՞ր են նրան լսում: Քչերը, որովհետեւ թատրոնը նաեւ հայելի է, մարդը նրա միջով շատ անգամ իրեն է տեսնում՝ ամաչելու չափ գորշ, երջանիկ լինելու պէս հիանալի, միշտ ներկա՝ կեանքում, բացակայ՝ ինչ-ինչ հարցերում:
«Արուեստը ճաշակ է, ճաշա՛կ: Կայ ճաշակ՝ արուեստ կա՛յ», — դիպուկ ընդգծում է արել վարպետը՝ Սօս Սարգսեանը: Իրական արուեստը չի փոխուել դարերի հոլովոյթում, որովհետեւ ճաշակի հարցն առաջնային է եղել՝ որպէս ժառանգաբար փոխանցուող «շնչառութիւն»: Այն վերաիմաստաւորուել է ժամանակակից մարդու՝ միջավայրին ու աշխարհին, սեփական անձն ինքնադիտարկելու առաքելութեամբ: Անքննարկելի է, որ արուեստը ժամանակի ընթացքում որոշակի զարգացում է ենթադրում, որին զուգահեռ պէտք է ամուր պահել այն երակը, որով արեան պէս հոսում է ազգային գաղափարը: Ժամանակը միշտ է անտարբեր, նրան անաչառութիւն պարտադրողը միայն մարդն է…
Թատրոնը հաւատի քննութեան լաւագոյն միջավայրն է ստեղծում, մարդու ներաշխարհի տեսիլքով ներգործում մէկ այլ մարդու մէջ՝ միաժամանակ հիւսելով կարեւորի ու երկրորդականի շղթան: Նոյն շղթայի մի մասն է թատրոնի ժամանակը:
Այստեղ ու այս պահի արուեստ է թատրոնը, որը նոյնպէս ունի բնաւորութիւն, ինչպէս մարդը։ Ժամանակ է գալիս, երբ այն դառնում է սանձարձակ, հասարակութեան մի շերտի համար անընդունելի, որովհետեւ, վերջ ի վերջոյ, ճշմարտութիւնն է արտացոլում։ Իսկ ճշմարտութիւն լսելը նոյնպէս դժուար արուեստ է։
Ստեփանակերտի Վահրամ Փափազեանի անուան դրամատիկական թատրոնի բեմում Ռիչարդ Կալինոսկու «Հրեշը լուսնի վրայ» դրաման էր՝ երկու գործողութեամբ: Այն բեմադրուել է 2021 թվականի սեպտեմբերին (բեմադրութիւնը եւ երաժշտական ձեւավորումը՝ Վահան Խաչատրեանի, ռեժիսորի օգնական՝ Մարիաննա Գրիգորեան, նկարիչ՝ Զօրիկ Գալստեան): Ներկայացումը ռուսալեզու էր, որը քաղաքական ենթատեքստ չունի, այլ միայն նպատակ՝ համամարդկային խնդիրները հասանելի դարձնել աւելի մեծ լսարանի: Ռեժիսոր Վահան Խաչատրեանը պատմութեանը նոր շունչ է հաղորդել՝ այն դարձնելով խորը ցաւի ու ճակատագրի փիլիսոփայութիւն: Պատմութիւններ, որոնք, չնայած տարբեր են, բայց դրանց մէջ ապրող ցաւը նոյնն է:
Ռեժիսորը կարողացել է ժամանակաշրջանի ստուերոտ գծերը ընդգծել՝ այն նաեւ որպէս ուղերձ օգտագործելով: Բեմի ընդգրկուն ձեւաւորումը թոյլ էր տալիս մտովի տեղափոխուել այն տարածք, որտեղ ընթանում են գործողութիւնները:
Ռուդոլֆ Հայրիեանը, որը մարմնաւորում էր Արամին, կարողացել է կերպարի յամառութիւնը վերափոխել իր հետ ապրող զգացումի հետ: Նշածս երեւում է յատկապէս վերջին տեսարանում, երբ, այսպէս ասած, ցաւերի բախում է տեղի ունենում եւ վերջապէս զգացմունքը առաջ է գալիս՝ միախառնուելով ցաւին:
Սա ոչ թէ ճակատագրական բախում է կերպարի ու հոգեւոր ուժի, այլ իրար շարունակող ընթացքի ու բարձրակէտի: Սրան զուգահեռ պէտք է ընդգծել նրա մտածող-պահպանողական տեսակը, որը բազմիցս երեւում է կատարած քայլերում եւ խօսքում: Ներկայացման ընթացքում նաեւ լեզուի առոգանութիւնն էր աչքի ընկնում՝ պահպանելով ռուսերէն լեզուի մշակոյթը:
Սեդայի կերպարը մարմնաւորող Մարիա Սարգսեանը հասարակ եւ անցողիկ երեւոյթների, կեանքի հետագայ ընթացքի եւ յիշողութեան գաղափարաբանութիւնը խտացրել էր յոյզերում: Ինքնադրսեւորուելու ճանապարհի խոչընդոտները յաղթահարելով՝ նա կարողացաւ պահպանել ու ճիշտ ներկայացնել զրկանքներ կրած հայի ամուր տեսակն ու ցոյց տալ, որ ցաւից բաբախող սիրտը դեռ կարող է ապրել:
Խօսելով արդէն պարոնի կերպարի մասին, որը Քաջիկ Յարութիւնեանն էր մարմնաւորում՝ պէտք է նշել հետեւեալը. պատմութիւնը տանել-բերելը ընդամենը մէկ ընտանեկան լուսանկարի հետ միասին, այն էլ թատերաբեմում՝ դիւրին չէ: Եւ այստեղ պատահականութիւններ չկան, որովհետեւ կերպարն աստիճանաբար զարգանում էր՝ մէկ-մէկ դիմախաղով ասելով աւելին, քան բառերն են:
Փոքրիկ Վինսենթին մարմնաւորող Արման Յարութիւնեանի կարողութիւնների վրայ անգամ զարմանալ կարելի է: Ինչպէ՞ս է յիշել պիեսի՝ իրեն բաժին հասած հատուածները, այն էլ ռուսերէնով՝ միայն ողջունելի է: Փոքրիկ դերակատարը կարողացաւ իրեն հաստատուն պահել կերպարում, գրեթէ ներկայացման կէսը հաւասարաչափ գտնուելով թատերաբեմում, անցնելով տարբեր տրամադրութիւնների միջով:
Դրամայի երկու հերոսները՝ ցեղասպանութիւնից մազապուրծ եղած Արամն ու Սեդան, կարողացան իրենց անձնական, ինչու չէ նաեւ համամարդկային ողբերգութիւնը վերապրել՝ ցոյց տալով պատմութեան ընթացքը, անձնական տրամադրութիւններն ու կեանքի ընթացքը: Արամը վստահ էր, որ կը կարողանայ կեանքի նոր էջ սկսել տասնհինգամեայ Սեդայի հետ, վերջինս էլ իր հերթին մեծ ձգտումներ ունի, բայց պատանեկութեան մտքերը, կարծես, հաւատ չեն ներշնչում, որ նա արդեն ամուսնացած կին է եւ պէտք է ապրի Արամի հետ՝ յարմարուելով բոլոր խոչընդոտներին:
Պատահական չէ, որ ներկայացումը ռեժիսորը համեմել է կոմիտասեան մեղեդիներով, որոնք փաստում են ողբերգութիւն տեսած ու իրենց ճակատագրերը վերապրող երկու հերոսների կեանքի շարունակականութեան մասին:
Դերասանախաղը յաջողուած կարող ենք համարել յատկապէս կերպարների մէջ նոր դիրք ու կայունութիւն ձեւաւորելու տեսանկիւնից, երբ ռեժիսորը փորձել է ոչ թէ պարզապէս ներկայացնել այն, ինչ կայ գրական գործում, այլ այն, թէ ինչքան կարող են ազատ ստեղծագործել դերասաններն իրենց կերպարների մէջ՝ հոգեբանական խիստ ծանր վիճակում, սահմանափակումների մէջ, ուրախ եւ տխուր նոտաներով հանդերձ:
Քանի որ ներկայացումը ռուսալեզու է բեմադրուել, այստեղ նաեւ լեզուի կարեւորութեան հարցն է առաջ գալիս: Բայց պէտք է նշեմ, որ դերասաններն այնքան էին սուզուել իրենց կերպարներում, որ լեզուն դարձրել էին ոչ միայն ինքնաարտայայտվելու միջոց, այլ նաեւ մի նոր երանգաւորում էին տուել, թէ ինչպէս կարելի է ցաւի մէջ լեզուի միջոցով վերարժեւորել ապրածն ու կորցրածը: Մի՞թէ ճիշտ է այս ձեւակերպումս: Կարծում եմ՝ այն նաեւ նշանակէտ է, որովհետեւ հայի ապրած կեանքին, կրած տառապանքին ու կորուստների մասին պէտք է իրազեկ լինի աշխարհը:
Սահուն լուծում ստացած վերջին տեսարանը, երբ հերոսները պատմում են իրենց ողբերգական պատմութիւնն ու ապրում անձնական դրամա, այդժամ ճակատագրական արահետների բախումը մի ուրիշ կեանք են բացում՝ նոր հոգեբանութեամբ ու օրինաչափութիւններով: Համոզիչ էր ներկայացման ե՛ւ դերասանական խաղը, ե՛ւ ռեժիսորական մօտեցումը:
Ներկայացման ընթացքում գործողութիւններն ընթանում էին մի ֆոտոլուսանկարի եւ խաչի շուրջ, որը հիմնական գաղափարն է եւ ասելիքի հիմնարար աղբիւրը: Արամն ու Սեդան այդ լուսանկարի մէջ բանտարկուել ու ապրում են երկուսով: Նրանց միայն այդ երկու բանն էր մնացել՝ խաչն ու լուսանկարը, իսկ յետոյ նաեւ տիկնիկը, որը Սեդան խաչեց: Եւ պատահական չէ, որ բեմադրիչը փորձել է ամբողջ բեմը ստանալ որպէս ֆոտոկադր եւ այն լիովին յաջողուել է: Ստեփանակերտի Վահրամ Փափազեանի անուան դրամատիկական թատրոնը կրկին ապացուցում է, որ ունի իր սեփական ձեռագիրը, ձեւաչափն ու գեղագիտութիւնը:
Արարիչը մարդուն ստեղծեց բանականութեամբ օժտուած։ Սա հաստատումն է այն բանի, որ անհատը գործելուց առաջ կարող է մտածել։ Իսկ արուեստում, յատկապէս թատերարուեստում իրապէս մտածուած գործելը դիւրին չէ։ Չմոռանանք, որ թատրոնի բնութիւնը խաղն է։ Իսկ անհատի գիտակցութիւնը գաղափարապէս սնելու ճանապարհը ապահովում է որակապէս բարձր դրամատուրգիան։ Խաղի հմայքը բարդ է հասկանալը։ Այն իր մէջ մի բնութիւն էլ ունի, որի ներսում խտացուած են ինքնաճանաչման հայեացքները: Հէնց այդտեղից է արմատը մխրճւում հողի մէջ՝ որպէս նուաճման փայլուն օրինակ, կիրք հաղորդում բնաւորութեանը՝ գաղտնիքներ վերծանելու յատկութեամբ օժտուած: Եւ ամենակարեւորը՝ մարդու բուն խնդիրը ժամանակի մէջ ցոյց տալն է՝ դրական ու բացասական կողմերով, գիտակցութեան վերին աստիճանին յենուած: Թատրոնը մարդու միտքն արմատից կտրելու փորձն է կանխում, որով բացում է մի նոր աշխարհ՝ իրականի ու թուացեալի միջանցքում, որտեղ նաեւ մարդկային կեանքի վերաձեւակերպուած տարբերակն է` երկրից երկինք եւ հակառակը։ Այն անհատի որոնումների համար նոր ուղի է մատնանշում:
Սա ազատասէր արուեստ է, որը խիզախում է դժուար իրավիճակում։ Այն հոգատար արուեստ է, որ ամոքում է հոգու ցաւն ու տառապանքը։ Վերջ ի վերջոյ, թատրոնն արժէքներով վերաիմաստաւորուած հոգու տաճար է։ Սա արուեստ է, որը սիրում է ազնւութիւն։ Եկէք մեզանով փրկենք ազնւութիւնը…
Ստեփանակերտ