ՅԱԿՈԲ ՉՈԼԱՔԵԱՆ
Արտագնայ աշխատանքի մեկնած հայրերուն
Օրերը կ՚անցնէին, բայց հօրս կարօտը չէր հատներ: Առտուն կ՚արթննայինք պապային պէս՝ կանուխ, մամային կ՚օգնէինք պապային թելադրածին պէս, շունին, հաւուն, հորթին, ուլին կը գուրգարայինք պապային ոճով։ Առտուընէ մինչեւ իրիկուն պապան մեզի հետ էր ու մեզի հետ չէր. բայց մութը որ կոխէր՝ պապային կարօտը կ՚ահագնանար;
Դռան ետեւ դրուած կը մնար պապային մոյկը՝ հողագործի կաշիէ ճտաւոր կօշիկը, որ արտ ու հող կը բուրէր։
Պապան ե՞րբ պիտի գայ։
Չէ՞ որ շուտով պիտի դառնար։
Պապան ոչ միայն չէր վերադառնար, այլ ուրիշներն ալ կը տանէր իր ետեւէն։ Հօրս մեկնելէն քանի մը ամիս ետք հօրեղբօրս մեծ տղան՝ Հաննէս եղբայրը, գնաց հօրս քով աշխատելու։ Անցաւ շաբաթ մը, ամիս մը, երկու, օր մըն ալ Մանճա հարսը Ներքի գիւղէն եկաւ մեզի. մէկ ձեռքին աղջնակը բռնած էր, կռնակին՝ ծրարի մէջ մանուկը՝ Սարգիսը;
Մայրս վազեց. փաթթուեցան։ Մայրս լուռ կու լար, իսկ Մանճա հարսը հեկեկալով կ՚ըսէր.
— Աղբրկի՛ն, ալ չեմ դիմանար, այս ըլլալիք բան չէ. ահա մէկ-երկու ամիսէն երրորդս աշխարհ պիտի գայ, ես մարդս կ՚ուզեմ, ես որբեր մեծցնելու համար հարս չգացի Ներքի գիւղ…
Մայրս տէ՜ Պէյրութէն եկեր էր Գարատուրան, հինգ զաւակներ առանձին կը պահէր, չէր դժգոհեր, բայց կու լար:
Հանդարտեցան: Մեծ քոյրիկս Ծաղկանին հետ զբաղիլ սկսաւ: Սարգիսը դրինք մեր օրօրոցին մէջ ու քնացուցինք:
— Տե՛ս, աղբրկին, — ըսաւ Մանճա հարսը, — եկեր եմ, որ մարդուս նամակ գրես։ Հիմա կը գրես, վերադարձին նամակատուն կը յանձնեմ:
Մայրս երեւի զգաց, որ Մանճա հարսը յատուկ նամակ մը գրել կ՚ուզէ, այլապէս գրող-կարդացող մէկը կը գտնէր Ներքի գիւղ։
— Գրեմ, — պատասխանեց մայրս։
— Գրէ. «Հաննէս, գիտցած եղիր, որ ինծի ոչ մէկ բան պէտք է, ինծի միայն դուն պէտք ես, այս նամակս առնելուդ պէս կ՚ելլես կու գաս, կը նստիս ընտանիքիդ գլուխը, քարէն հողէն հաց կը հանենք, զաւակները հայրով մայրով կը մեծցնենք, մարդ ես՝ կնկանդ կողքը կեցիր: Նամակը առնելուդ պէս ճամբայ կ՚ելլես: Եկար՝ եկար, չեկար՝ դուն ոչ կին ունիս, ոչ զաւակներ»:
Մայրս նամակը գրեց, կարդաց, բառացի նոյնը: Քոյրս նամակի պահարան բերաւ, հասցէն գրեց, գոցեց ու յանձնեց Մանճա հարսին:
Տարիներ ետք, մեր բակին մէջ իրարու հանդիպեցան Հանէս աղբարը եւ Վարի թաղի Ճըտտոն, որ նոր վերադարձեր էր Զուիցերիայէն։
— Հը, — ըսաւ, — ես ալ ինկայ կնկայ խաղին…
Ու խնդաց: Ճըտտոն ալ երկու աղջիկ զաւակները մօրը վրայ ձգած՝ ելեր գացեր էր Զուիցերիա… Ուրկէ ուր… Կարեւորը տեղ մը երթալ, դրամ վաստկիլ, տունուտեղին հասցնել էր։ Օր մըն ալ նամակ ստացեր էր կնոջմէն, թէ՝ «Կիրակո՛ս, պզտիկդ չի գիտեր, թէ ինչ է հայրը, մեծդ արդէն մոռցեր է քեզ, վեց ամիս ալ անցնի՝ ես ալ կը մոռնամ քեզ. հաշիւդ ըրէ»:
Իսկ մօրս նամակները ուրիշ էին: Ծալապատիկ կը նստէր մեր ցածկեկ կլոր սեղանին առջեւ, տետրակէ մը թերթ մը կը փրցնէր, մատիտը դանակով կը տաշէր ու բարձրաձայն կ՚ըսէր ու կը գրէր. «Սիրելի ամուսինս՝ Աբրամ, ստացայ ուղարկած նամակդ: Ղուկաս պապուկին միջոցով ղրկած գումարին մէկ մասով հագուստ-մագուստ առի պզտիկներուն: Կ’աշխատիմ ծայրը ծայրին բերել: Զաւակներդ լաւ են, կը մեծնան: Դպրոցէն գումար ուզեցին։ Վիքթորիան ընդունուեցաւ Կիպրոսի գիշերօթիկ դպրոց: Պէյրութէն օդանաւով կը մեկնի: Ճամբու ծախս ալ կայ: Սնունդիդ ուշադիր եղիր, առողջութենէ չիյնաս: Կինդ՝ Խաթուն»:
Այսքան անհոգի։
Մայրս կը ծալէր թուղթը, կը զետեղէր պահարանին մէջ։ Այդ պահուն մայրս գոգնոցով կը սրբէր աչքերը, ու մենք ալ կը սեղմուէինք իրեն։
Մայրս թոնիրը լուացք կ՚ընէր, մեծ լականին մէջ փրփրոտ ջուրին մէջ լաթերը կը ճրկէր ու կը ճրկէր։ Մենք քիչ մը հեռուէն կը լրտեսէինք, թէ մայրս յանկարծ ի՛նչ պիտի ըսէ ինքիրեն. հօրս անունը կը լսէինք՝ «Աբրամ… Աբրամ…», բայց մնացեալը կը մնար լեզուին ետեւ… Ինչ պիտի ըսէր, հաշուետուութիւն զաւակներուն մասին, ծախսերուն մասին, մեր Զէյթուն կովուն մասին, խնձորի տնկիներուն, արտին ու ձմեռուան փայտին մասին…
Պապային կարօտը արդէն անդիմադրելի կը դառնար: Հաննէս աղբարը եկաւ, պապան չեկաւ: Խեղճ մայրս գիշերը գալուն պէս կ՚աշխատէր մեր մտածումները շեղելու մասին: Կ’ուզէր, որ միասին երգենք, արտասանենք, բարձրաձայն գիրք կարդանք։
Ս. Սիմոնեանի մեր դասագիրքը ես քանիերորդ անգամ ծայրէ ծայր կարդացած էի: Սասունցի Դաւիթի դասերը: Քոյրերս պայման դրած էին, որ գիրքը մատով կը բանամ, եւ բացուած էջը կը կարդամ, էջը այնպէս ծալեր էի, որ, ամէն պարագայի, գիրքը կը բացուէր այն էջին վրայ, ուր Փոքր Մհերը կ՚երթայ հօրը գերեզմանին:
Հերի՛կ, վե՛ր էլի, հերի՛կ, վե՛ր էլի,
Քո անուշ հոտուն փափաք մնացի,
Քո անուշ խօսքերուն կարօտ մնացի,
Էնքան մենակ աշխարք գնացի։
Օր մըն ալ, ինչպէս եղաւ՝ չեմ գիտեր, ըսի՝ «Ես կ՚երթամ պապային քով», ու ձգեցի տունէն ելայ: Մութը կոխեց, քոյրերս տանիք ելան, մայրս դէս ու դէն վազեց «Յակոբ, Յակոբ» կանչելէն:
— Մի՛ մօտենաք, ես պապային քով կ՚երթամ, — կ՚ըսէի մեր տան ետեւի հսկայ կաղնիի բունին մէջ նստած:
Ու ծառէն չէի իջներ:
Գնտըր նանարը մեզի էր, եկաւ մօրս քով, բաներ մը խօսեցան: Մայրս հանդարտեցաւ:
Նանարը եկաւ ծառին տակ ու ամոքիչ ձայնով ըսաւ.
— Տղաս, Յակոբ, կ՚ըլլա՞յ պարապ ձեռքով երթաս, մաման վաղը կողով մը թող պատրաստէ, միւս օր հետդ կը տանիս, մաման քեզ մինչեւ Լաթաքիա ճամբու կը դնէ:
Այդպէս ալ եղաւ: Խոշորկեկ կողով մըն էր, քանի մը բաղարջ թոնիրի հաց, քանի մը ձէթով բոկեղ, երկու ափ չորթան, 10 հաւկիթ, սրուակ մը ձէթ, սրուակ մը խաղողի ռուպ:
Առաւօտ կանուխ, մութ ու լուսուն Գնտըր Նանարը արթնցուց մեզ:
— Լուսաստղը Տունակին դպաւ, — ըսաւ, — հազիւ կը հասնիք։
* * *
Ճամբայ ելանք դէպի Քեսապ: Մէկ-մէկուկէս ժամէն հասանք Գառնիկ ամոյի պասին, իջանք Լաթաքիա՝ ուղղակի մեր գիւղէն Անտրեան Մեսրոպի մեքենիքի խանութը: Մեսրոպ ծանօթ էր Դամասկոսի վարորդներուն, զիս յանձնեց մեկնող պասի վարորդին եւ անոր օգնականին՝ հազար անգամ թելադրելով, որ պզտիկը կ՚իջեցնէք Քապուն, Քաուչուքի ֆապրիքան, մայրուղիի աջին: Կողովը կը դնէք տանիք:
— Գիտենք, — ըսին, — Գապուն, Քաուչուքի ֆապրիքան, մեր ճամբու աջին, հօրը չյանձնած՝ չենք քալեր:
Ու շարունակեցին փողոցին մէջ պոռալով Դամասկոսի ճամբորդներ հրաւիրել. «Եալլա աշ-Շամ, եալլա աշ-Շամ»։
Առաջին երկար ճամբորդութիւնս էր ասիկա։ Խոշոր մարդատար էր, «հոփհոփ» կ՚ըսէին։ Բերնէ բերան լեցուեցաւ: Երեսը սեւ լաթով ծածկած կիներ կային. անոնցմէ երբեք չէի տեսած, բայց լսած էի, սիւննի կիներ էին. ասոնց ընկերացող մարդիկ երկար պարեգօտ հագած էին, պաս բարձրանալու ատեն մէկ կողմը վեր քաշելու ատեն նկատեցի, որ ճերմակ երկար ոտքով վարտիք ունէին, մարդիկ ալ կային սեւ շալվարով, լաթէ լայն գօտիով, բայց գլխու լաթին վրայ սեւ պարան մը, որ ակիլ կը կոչէին: Այդպիսիք տեսած էի նկարներու մէջ, Յիսուս մանկան այցելութեան եկած մոգերու գլխուն: Ոմանք իրենց գլխուն մեր սեղանին ծածկոցին չափ խոշոր ճերմակ սաւան կապեր էին, կա՛մ ալաուի էին, կա՛մ տիւրզի։ Ծաղկաւոր ֆստանով բոկոտն կին մըն ալ եկաւ՝ գիրկին մէջ, կռնակի ծրարին մէջ, ձեռքին բռնած հօտ մը մանուկներով. երեսին ու ձեռքերուն վրայ զանազան դաջուածքներ ունէր. գիտէի, ասոնք կը յայտնուէին մեր գիւղը՝ կաւէ ամաններ ծախելու համար, գնչու էին, ճինկանա..
Վարորդի օգնականը զիս նստեցուց վարորդի կողքին գտնուող հարթակին վրան, որ ծածկուած էր փոքրիկ օթոցով մը, բարձիկ մըն ալ տուաւ, որ պառկիմ։ Վարորդն ու օգնականը շատ հոգատար էին ինծի հանդէպ, փորձեցին հետս զրուցել, բայց երբ հասկցան, որ ես բան չեմ հասկնար իրենց արաբերէնէն՝ բաւարարուեցան ատենը մէյ մը գաւաթ մը ջուր հրամցնելով եւ գլուխս շոյելով: Վարորդը ատենը մէյ մը բաներ մը կ՚ուզէր հասկցնել ինծի, հասկցածս այն էր, որ հասանք Ճապլէ, յետոյ Պանիաս, յետոյ Թարթուս, ապա Հոմս, Նապըք, Գթէյֆէ…Վերջին անուններուն ծանօթ էի տարագրութեան պատմութիւններէն։ Հա, Նապըք կեցանք հանգստավայր մը, շալկելով զիս իջեցուցին իրենց հետ։ Անապատի պէս տեղ մըն էր։ Յիշեցի Ղուկաս պապուկին պատմածները տարագրութեան մասին. ձիւն-սառնամանիք, ծերպերու մէջ պատսպարուած գաղթականներ, գայլեր, որ ահագին վնգստոցներով ծերպէ մը դուրս կը քաշքշեն ծերունիի մը փայտացած դին…։
Խոշոր տապակ մը լեփ-լեցուն տապկուած հաւկիթ բերին։ Չէ, մեր տան ձուածեղը իւղով ու կարագով կ՚ըլլար, ասիկա ձէթով էր, թուշ-թուշ հրամցուցին. կերայ։
Վարորդը ինծի ձեռքով հասկցուց, թէ պապային մօտեցանք, Քապուն, Քաուչուքի գործարան։ Կեցանք, Վարորդը վար իջաւ, մօտեցաւ քիչ անդին երկաթեայ դարպասին` «Ապու Ակոբ»ը փնտռելով։ Գլխու ճերմակ փաթթոցով մարդ մը ելաւ դուրս, «Ապու Օմար» ըսին. Ապու Օմարը վազեց դէպի մեզի, գրկեց զիս, համբուրեց «Ապու Իպրահիմ, Ապու Իպրահիմ» կանչելով։ Հասկցայ, Ապու Ակոբը հայրս էր. իսկ Ապու Իպրահիմը՝ ես. Ապու Օմարը՝ Օմարի մը պապան։
Վարորդի օգնականը ինծի ձեռքով հասկցուց հարցնելով, թէ ապրանք ունի՞մ։ Գլուխս շարժեցի վեր-վար, «այո» ըսել ուզեցի, ինք երեւի «ոչ» հասկցաւ։ Ձգեցին գացին։ Ապու Օմարն ալ բան չհասկցաւ։ Ձեռքս բռնած մտաւ գործարան։ Կողովս, պապայիս կողովը… քանի մը բաղարջ թոնիրի հաց, քանի մը ձէթով բոկեղ, երկու ափ չորթան, 10 հաւկիթ, սրուակ մը ձէթ, սրուակ մը խաղողի ռուպ…
Այնքան անճարակ ու ապուշ ինչպէս կրցած էի ըլլալ…
Գործարանը՝ հսկայ սրահ մը ու ահագին աղմուկով դարձող գլաններ, մեքենաներ։ Քրոջս կարդացած «Զոհը Կար ամուն էր» պատմուածքը յիշեցի։ Հայրս հիմա նոյն դերին մէջ կը գտնուէր։
Ապու Օմարը «Ապու Ակոբ, Ապու Ակոբ» կը պոռար, բայց գլաններու հռնդիւնէն մարդ չէր լսեր։ Կեցանք սեւ, հսկայ մեքենայի մը առջեւ, մարդ մը սեւ զանգուած մը կը հրէր գլաններուն միջեւ։ Ապու Օմար մարդուն ուսին զարկաւ։ Դարձաւ։ Մուգ շրջազգեստ մը ունէր, թղթեայ գլխարկ, բայց երեսը՝ մրոտած, սեփ-սեւ, մինչեւ իսկ պեխերը, թարթիչները մուր ու մրոտ.. Այդ սեւին ու մուրին մէջ միայն աչքերը ճանաչելի էին։ Հայրս էր։ Հօրս այտերէն, ուսերէն, ձեռքերէն այդ ծանր հոտը կու գար։ Հօրս գիրկին մէջ էի, բայց չէի կրնար պատկերացնել, որ հայրս այդ վիճակին մատնուած ըլլայ։
Գիշերը մինչեւ լոյս չեմ կրցած քնանալ հօրս կուշտին։ Հայրս երկարօրէն օճառած էր ձեռքերը, դէմքը, վիզը, բայց նորէն ալ ձեռքերուն վրայ, երեսին վրայ, վիզին՝ մուրի նստած գիծեր կային, յատնապէս լաւ լուացուած բարձի երեսէն, սաւանէն, վերմակէն քաուչուքի հոտ կու գար։
Հասկցած էի, թէ սեւ քաուչուկի մրոտ ու աղմկոտ գործարանին մէջ մեզի ճերմակ հաց ճարելը ի՛նչպէս կ՚ըլլար։
Յանցաւոր կը զգայի հօրս ճակատագիրին համար։ Կ՚ուզէի, որ հիմա, հիմա հայրս տանիմ պարտէզ, ցոյց տամ իր տնկած խնձորի այգին ու առատ բերքը եւ ըսեմ,
— Հայրի՛կ, կը բաւէ, տուն վերադարձիր։
Ես ինչեր կ՚ընէի, որ հայրս չտառապէր մեզի համար, մինչ ես կողովի մը իսկ տէր ըլլալ չէի կրցած, ու խնձորի այգին մեզի չէր ժպտար առանց հօրս մոյկերուն։
Երեւան
(ՓԼՈՂ ԴՊՐՈՑՆԵՐԸ ՇԱՐՔԷՆ)