Մ. Մ. ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ
Մշակոյթը ինքը հայ ժողովուրդն է։
Համաստեղ
Ազգը կրնայ հզօր բանակներ ունենալ եւ սակայն պարտուիլ
ու անցնիլ, երբ զօրաւոր չէ հոգեպէս։ Մեր գոյութեան գաղտնիքը
այդ հոգեկան մշակոյթին ուժն է, որուն ոչ մէկ թշնամի կրցաւ հասնիլ։
Համաստեղ
Համաստեղի (Համբարձում Կելենեան, 1895-1966) «Շրջանը եւ Րաֆֆի» ծաւալուն ուսումնասիրութիւնը ներկայացնելու առիթ ունեցել եմ(1)։ Փորձեմ «Համաստեղ. Մոռացուած էջեր» քառահատորի Դ. գրքում (Երեւան, 2007) հրատարակածս ձեռագրերի եւ յօդուածների միջոցով (էջ 131-267) ներկայացնել գրողի կարծիքը մեր մշակույթի նշանաւոր դէմքերից մէկի՝ Գրիգոր Արծրունու (1845-1892) եւ ոչ պակաս նշանաւոր «Մշակ» հասարակական-քաղաքական, գրական օրաթերթի մասին, որ լույս է տեսել 1872-1921 թթ.՝ ընդհատումով։
Այդ ձեռագրերում եւ Ռուբէն Դարբինեանին (Արտաշէս Չիլինգարեան, 1883-1968), Աւետիս Ահարոնեանին (1866-1948) նուիրուած յօդուածներում Համաստեղը քննում է նաեւ 1850-1890-ական թուականների հայ մտաւորականութեան, հասարակական-քաղաքական կեանքի, հայ մշակոյթի, յատկապէս՝ գրականութեան զարգացման, գրականութեան լեզուի ու յարակից մի քանի խնդիրներ։ Ճիշտ է, գրողի եզրակացութիւնները տասնամեակներ անց երբեմն լրացուցիչ քննութեան կարիք կարող են ունենալ, բայց նա ոչ միայն յետադարձ հայեացքով եւ ձեռքի տակ եղած նիւթերի բարեխիղճ մեկնութեամբ ներկայացնում է վերը թուարկածս հարցերը, այլեւ դրանց մէջ յամառօրէն փնտռում ու գտնում է այն ոսկէ հատիկը, որը կ՚օգնի ոչ միայն պարզ ընթերցողին, այլեւ գրականութեան մասնագէտին լաւ հասկանալ կատարուածի պատճառահետեւանքային կապերը։
Համաստեղն անցեալում փնտռում է այն ամեն լաւը, առաջաւորը, որը կարող էր ծառայել մեր ազգային շահերին ոչ միայն գրողի կենդանութեան օրերին, այլեւ կարող է ծառայել մեր օրերում, յատկապէս՝ սփիւռքահայութեանը։
Այսպէս, Համաստեղը հայ մշակոյթի, գրականութեան զարգացման հիմնական պայման է անուանում հայ մարդու, հայ ժողովրդի կենդանի ներկայութիւնը, ազգային կեանքի խոր իմացութիւնը եւ ազգային նկարագրի գեղարուեստական ճշմարիտ արտացոլումը։
«Մշակոյթը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ զգայարանքը ազգերու գոյութեան պաշտպանման։ Այլ խօսքով` մշակոյթը ազգերու ֆիզիքական գոյութիւնն է, որ կը պաշպանէ եւ բանակներէն աւելի ուժեղ է։ Առաւելապէս այդ ուժով պաշտպանուած է հայ ժողովուրդը հակառակ դասապայքարներուն եւ պատմութեան մէջ չտեսնուած հալածանքներուն։ Հալածանքներուն մէջ կեանքը աւելի գործօն կը դառնայ, եւ աւելի գործօն կը դառնայ մշակոյթը իր վերելքով։ Այդ ուժը, շարժումը կու գան աւանդութեան հետ ժառանգական օրէնքով, յաճախ մեզմէ անկախ։ Այժմ հոգեբանութիւնը կ՚ընդունի, որ մարդը ոչ միայն կը ժառանգէ ֆիզիքական որոշ գծեր, այլեւ նոյն օրէնքով կը ժառանգէ հոգեկանը» (էջ 146), — սա Համաստեղի համոզումն է։ Նա ռոմանտիկ է անուանում որոնումների այն շրջանը, երբ չկար հայ մարդու, հայ ժողովրդի, հայ իրականութեան իրական ճանաչողութիւնը, չկար նաեւ այդ ամենի անհրաժեշտութեան գիտակցումը։
«Անհատը, ազգը կենսաբանական գոյութիւն է, հետեւաբար` առողջութիւն։ Առողջութիւն է ձգտիլ ազատութեան, ձգտիլ նպատակի մը», — գրում է Համաստեղը (էջ 131)։ Ճիշտ է, «անհատի մը եւ կամ ազգի մը նկարագիրը առաւելապէս ազատութեան մէջ է, որ կը դարբնուի», բայց արձանագրուած է միւս ծայրայեղութիւնը՝ «ստորագնահատել ինչ որ հայկական է» (էջ 134)։ Ափսո՜ս, որ 21-րդ դարում մենք ազգովին դեռ չենք հասկացել այս երեւոյթի բուն էութիւնը եւ փորձում ենք յարմարուել դրսից փչող վտանգաւոր հովերին։ Համաստեղը յատուկ թուարկում է մեզ սպառնացող վտանգները՝ «յարձակիլ կրօնքի վրայ, մեր բարքերուն, մեր աւանդութիւններուն վրայ» (էջ 134):
Ծանօ՞թ պատկեր է։
«Գրականութիւն մը երբեք հարազատ չէ, երբ ան արտայայտութիւն չէ նոյն ժողովուրդի ոգիին» (էջ 161), — բանաձեւում է Համաստեղը եւ քննում 19-րդ դարի երկրորդ կէսին տիրող իրավիճակը։
«Լեզուն «ջուր» կամ «հաց» չէ, լեզուն խորհուրդն է հողին, քարին, հացին, տունին, թոնիրին, ծխնելոյզին։ Խորհուրդը մեր բարքերուն, մեր տրտմութեան եւ ուրախութեան։ Լեզուն նախնական մարդուն մէջ իսկ արուեստի առաջին արտայայտութիւնն է։ Այլ խօսքով՝ բառերը իրենց խորհուրդն առած են առարկաներէն» (էջ 147-148), — այս հիմնաւորումով է բացատրւում աշխարհաբարի մուտքը հայ գրականութիւն։
«Ի՞նչ է գրականութիւնը» վերնագրուած ձեռագրում Համաստեղը քննում է աշխարհաբարի նշանակութիւնը մեր մշակոյթի պատմութեան մէջ. «Մեր գրականութիւնը աւելի իրական դարձաւ, ըսել կ՚ուզեմ՝ աւելի [մօտեցաւ] կեանքին, երբ առաջին անգամ ժողովուրդին մօտեցաւ ժողովուրդի բարբառով։ Գրաբարը փակուած էր վանքերուն մէջ, կեանքէն ու ժողովուրդէն հեռու ու խառնուած եկեղեցական ծէսերուն հետ, ինչպէս սկիհն էր եւ կամ տաճարը Աստուածածնի նկարով» (էջ 173)։
Աշխարհաբարով «Ժողովուրդն էր, որ կու գար, եւ այդ ցնցումը ազդեց մեր մշակոյթի երկու կարեւոր կեդրոններուն, որ Հայաստանէ ու ժողովուրդէ դուրս գաղթաքաղաքներ էին՝ Պոլիսը ու Թիֆլիսը» (էջ 183)։ Համաստեղն առանձին-առանձին ներկայացնում է 19-րդ դարի հայ մշակոյթի այդ երկու նշանաւոր կենտրոնները հիմնական դէմքերով՝ Թիֆլիսում՝ «Ստեփան Նազարեանով, Նալպանտեանով, Արծրունիներով, իսկ Պոլսոյ մէջ՝ Գրիգոր Օտեանով, Մինաս Չերազով, Դուրեան պատանի բանաստեղծով եւ սքանչելի Յակոբ Պարոնեանով» (էջ 183)։
Աշխարհաբարի դերը Համաստեղը համեմատում է գրերի գիւտի հետ. «Անոնք (Թիֆլիսի եւ Պոլսի հայ մտաւորականները — Մ. Մ. Խ.) սերտած էին, թէ ի՞նչ է ժողովուրդը ֆրանսական յեղափոխութիւնով։ Նոյն մտահոգութիւնը, ինչպէս ունէր Ս. Մեսրոպ, երբ քրիստոնէութիւն կը քարոզէր, որ ժողովուրդին հասկնալի լեզուով գիրքեր քարոզեր եւ կամ Աւետարանը հայերէնի թարգմաներ։ Ժողովուրդն էր, որ կու գար, եւ հետզհետէ մաքրուած էր աշխարհաբարը՝ ըլլայ Թիֆլիսի, ըլլայ Պոլսոյ մէջ» (էջ 250)։
Յատուկ արժեւորելով «տաղանդաւոր պատանի» Պետրոս Դուրեանի (Զմպայեան, 1851-1872), «սքանչելի» Պարոնեանի (1843-1891), Գրիգոր Զոհրապի (1861-1915) եւ «Պոլսոյ «Հայրենիք»ի ընտանիք»ի(2) դերը «թէ՛ լեզուին եւ թէ՛ գրականութեան մէջ», Համաստեղը շեշտում է Թիֆլիսի «նոյնպէս րոմանթիքներ», «առաւելապէս եւրոպականացած» Ստեփանոս Նազարեանցի (1812-1879), Միքայէլ Նալբանդեանի (1829-1866) եւ Գրիգոր Արծրունու «ճակատագրական դեր»ը հայ ժողովրդին քաղաքակրթելու գործում։ Գրողը այս պատկերն է կիրառում. «հայ ժողովուրդի չարըխը հանել եւ եւրոպական կօշիկ հագցնել»։
Նաեւ այս նշանաւոր մտաւորականների ջանքերի շնորհիւ «ժողովուրդը մէջտեղ բերաւ Խաչատուր Աբովեանը (1809-1848) շատ աւելի կանուխ, քան Պոլսոյ մէջ» (էջ 184)։ Հայ նոր գրականութեան այս նշանաւոր դէմքը «տեսակ մը յեղափոխութիւն էր, որ կատարեց ոչ անոր համար, որ աշխարհաբարին մէջ կարեւոր դեր կատարեց, այլ անոր համար, որ «Վէրք Հայաստանի» գործով մէջտեղ բերաւ իրական հայ ժողովուրդը իր խորտուբորտ ճակատով, լեզուով, մտածումներով եւ առակներով. ժողովուրդը, որ իր ծանօթ ու անծանօթ տենչերով կապուած էր հողին, վշտին ու կեանքին։ Քանաքեռի այդ բարբառը տուաւ նաեւ գեղարուեստական գոյն եւ իրապաշտութիւն մեր գրականութեան մէջ՝ հակառակ անոր, որ «Վէրք Հայաստանի»ն րոմանթիք թէքնիքով մշակուած է։ Իրականը այն է, որ այդ աշխատանքին մէջ ժողովուրդը ինքզինք է, որ կ՚արտայայտէ՝ որպէս հաւաքական պաշտպանութիւն։ Ժողովրդական բարբառը մինչեւ այդ «ռամիկ»՝ արհամարհուած բարբառն էր, եւ այդ բարբառին հետ արհամարհուած էր գիւղացին կամ գաւառացին։ Աբովեան հզօր բանակի դեր կատարեց որոշ գրաւումներով՝ այդ գրաւուած սահմաններուն մէջ բերելով հայ ժողովուրդը» (էջ 184)։
«Մշակ»ի ամենայայտնի աշխատակիցը՝ Րաֆֆին (Յակոբ Մելիք-Յակոբեան, 1835-1888), սկսեց գրաբարով գրուած «Սալբի» վէպով, բայց «Վէրք Հայաստանի» վէպի հետեւողութեամբ արագ անցաւ աշխարհաբարի։
Համաստեղը չի մոռանում նաեւ իր գրական ուսուցիչներին՝ Թլկատինցուն (Յովհաննէս Յարութիւնեան, 1860-1915) եւ Ռուբէն Զարդարեանին (1874-1915). «Այդ շրջանին էր, որ իր խոշոր կօշիկներով, գաւառի տարազով պոլսական դահլիճէն ներս մտաւ խարբերդցի Թլկատինցին իր ժողովուրդի բարբառով, ոճի հարազատութեամբ, արուեստի եւ հիւմօրի աղուոր գոյներով՝ նոյնիսկ իր քրոնիկներուն մէջ։ Ու յետոյ անոր աշակերտը՝ Զարդարեան, ծանօթ ֆրանսական լեզուին եւ գրականութեան, իր լեզուն աւելի նրբացուց, ուժեղացուց նաեւ թէքնիքը վիպակին։ Եւ արդէն ժողովուրդն էր, որ կու գար՝ իր հէքեաթներով, իր աւանդութիւններով, իր հարուստ գանձերով նոր թափ տալու մեր իրական գրականութեան։ Կու գար՝ այդ գրականութիւնով ինքզինք պաշտպանելու՝ որպէս ամուր բերդ, տալու ինքնուրոյն դրոշմ, մէջտեղ բերելու իսկական հայեցի գոյնն ու գրականութիւնը» (էջ 185)։
«Շատ չանցաւ, երբ մէջտեղ եկաւ բոլորովին ինքնուրոյն գրականութիւնը Խարբերդէն, — գրում է Համաստեղը։ — Թլկատինցին էր այդ` իր խոպան լեզուով եւ իրապաշտ ոճով։ Ան կեղծ պիտի ըլլար, եթէ այդ շրջանի գրական լեզուի ծեքծեքուն ձեւին երթար։ Իր բառերը առաւ ժողովուրդէն եւ այդպէս ալ կերտեց իր նկարագիրները՝ չյղկուած գծերով, եւ ուր կար անկեղծութիւն եւ արուեստ։ Առաւելապէս քրոնիկի բնոյթ ունէին Թլկատինցիի գրածները՝ քիչ մը աւելի բարենորոգչական բնոյթ եւ սակայն մեծ գեղեցկութիւններ մէջ բերաւ՝ եւրոպական գիծ մը։ Յետոյ իր աշակերտը՝ Զարդարեանը, պիտի գար իր գունագեղ, լրիւ հայերէնով՝ գեղարուեստական բնոյթ տալու գաւառի գրականութեան եւ իր նկարագիրներուն» (էջ 251)։
Շեշտեմ՝ հայ մշակոյթի նշանաւոր դէմքերի շարքում Համաստեղը չի մոռանում յիշատակել Կոմիտաս վարդապետին (Սողոմոն Սողոմոնեան, 1869-1935)։ Նա գրում է. «Այդ գրական զարթօնքին հետ ուրիշ շատ կարեւոր վարագոյր մը բացաւ անմահն Կոմիտասը՝ մէջտեղ բերելով զուտ հայկական երաժշտութիւն. խաղաղ աշխատանքի, հողի, գութանի երգը, որ խաթարուած էր թրքական գերիշխանութեան ընթացքին» (էջ 185)։
Ուշադրութիւն հրաւիրեմ մի կարեւոր հանգամանքի վրայ՝ թուարկումը սկսւում է «խաղաղ աշխատանքի» երգերով. թուրքը, քուրդը աշխատանքի երգեր չունեն։
Գր. Արծրունու եւ «Մշակ»ի շուրջ համախմբուած մտաւորականութեանը Համաստեղը բնորոշում է «րոմանթիք» բառով:
Յիշեցնեմ քիչ վերեւում իմ բացատրութիւնը. ռոմանտիզմ ասելով՝ գրողը հասկանում է իրականութեան ոչ լիարժէք ճանաչողութիւնը, եւրոպական, յատկապէս՝ գերմանական մշակոյթի իմացութեան վրայ յենուած հովերով տարուած լինելը։ Գրողը իրականութիւնից կտրուած ու եւրոպական գաղափարաբանութեան հետքն է տեսնում անգամ այս մտաւորականների հայրենասիրութեան մէջ, քանի դեռ նրանց գործունէութեան հեռանկարում չկար հայ ժողովրդի լիարժէք ճանաչողութիւնը։
«Եւրոպական մտածողութիւնով բարենորոգիչներ էին անոնք, ինչպէս եղան Նալպանտեան, Ս. Նազարեան, Արծրունի։ Եւ ճերմակ ձեռնոցներու այդ աշխատանքը գուցէ տեւէր երկար, եթէ Աբովեան չբանար իրական եւ լուսաւոր ճամբայ։ Հայ ժողովուրդէն ձգուած ճամբան էր այդ, ուր երեւցաւ Րաֆֆի» (էջ 132-133): Սա այն յայտնութիւնն է, որն ինքն իրենով իմաստաւորում է նաեւ «Մշակ»ի դերը մեր մշակոյթի պատմութեան մէջ։
Հայ ժողովրդի իրական պատկերի, նրա հերոսական ներկայի, նաեւ ազգային նկարագրի բացասական դրսեւորումների բացայայտումը ոչ պակաս սխրագործութիւն էր, երբ Րաֆֆին թղթին յանձնեց բազմաթիւ բացասական երեւոյթներ ու տիպական դէմքեր, որոնց իմացութիւնը միայն օգնում է ազգային մեր ինքնութեան ճանաչողութեանը։ Ուրիշ հարց, որ մենք միշտ չէ, որ օգտագործում ենք գրողի՝ մեզ տուած այդ հնարաւորութիւնը։ Որպէս ՀՀ «Տարուայ Ուսուցիչ», նաեւ՝ տոհմիկ Ուսուցիչ, երկարամեայ դասախօս՝ վկայում եմ՝ Րաֆֆու «Խաչագողի յիշատակարան»ը, մանաւանդ նշանաւոր ֆիլմը նկարահանելուց հետո, շատ հետաքրքիր քննութեան նիւթ է դառնում. ապացոյց, որ «Մշակ»ի էջերում համաժողովրդական ճանաչում ձեռք բերած գրողը շատ բան ունի ասելու հայութեան ներկայ ու յաջորդ սերունդներին։
Համոզուած եմ՝ Գր. Արծրունու եւ «Մշակ» երեւոյթի դերը հէնց միայն Րաֆֆու, որպէս գրողի եւ սերունդների դաստիարակութեան գործի նուիրեալի, գոյութեան փաստով լիուլի կը բաւարարէր մեր մշակոյթի պատմութեան էջերում տեղ գտնելու համար։
Որպէս հաստատում՝ Համաստեղի խօսքից մի հատուած. «Մեր պատմութիւնը ցոյց կու տայ, որ մեր բանակները կրցած չեն պահել մեզ։ Մեզ պահողը ու յաւիտենական դարձնողը եղած է մշակոյթը, որուն մէջ շրջանի բերումով կարեւոր գործ կատարած է գրականութիւնը։
Ճիգով եղած չէ լաւ գրականութիւնը։ Ըսել կ՚ուզեմ՝ հայ գրագէտը գրած չէ վաստակ ընելու եւ, ընդհակառակը, առանց ակնկալութեան։ Բանուոր, ուսուցիչ, խմբագիր դառնալով՝ տարած է այդ աշխատանքը՝ հաւատալով, որ բան մը կը պաշտպանէ, եւ առանց այդ հաւատքի չկայ ստեղծագործութիւն» (էջ 186)։
Հայ մշակոյթի գործիչներից շատ-շատերին, եթե ոչ բոլորին կարելի է բնորոշել Համաստեղի այս բանաձեւումով՝ «գրած չէ վաստակ ընելու», այլ անսասան այն հաւատով, որ «բան մը կը պաշտպանէ»։
Համաստեղը հետաքրքիր «կամուրջ» է կառուցում՝ 19-րդ դարի իրականութիւնից մինչեւ հայ սփիւռք՝ յատուկ արժեւորելով հայոց լեզուի կարեւորութիւնը հայութեան գոյութեան հարցում։ «Մանաւանդ Սփիւռքի մէջ վտանգի տակ է մեր գոյութիւնը, որովհետեւ վտանգի տակ է մեր լեզուն» (էջ 148), — սա Համաստեղի տագնապն է, որ, դժբախտաբար, այսօր էլ արդիական է։ «Պահենք մեր սքանչելի լեզուն, որովհետեւ լեզուն պատմութիւն է, շունչ է ու արիւն։ Եւ մեր նոր սերունդը ա՛յն ատեն, ա՛յն ատեն հայ ապրելու մեծագոյն հաճոյքը կ՚ունենայ, երբ հմտանայ հայ լեզուին», — սա էլ գրողի կոչն է հայութեան իրեն ժամանակակից ու յաջորդ սերունդներին։
«Գրականութիւնը երբեք գրականութեան համար չէ, եւ ոչ ալ արուեստը՝ արուեստի համար։ Գրականութիւնը ֆիզիքական կամք է եւ պաշտպանութիւն» (էջ 147). այս սկզբունքով ապրեցին ու գործեցին հայ մտաւորականութեան բազմաթիւ սերունդներ, որոնց ստեղծած արժէքների մէջ առանձնանում է «Մշակ» համեստ խորագրով օրաթերթը, որի էջերը թերթելը այսօր էլ հաճելի ու հետաքրքիր բանասիրական աշխատանք է։
Վերջում մի դիտարկում. «Այսօր մէկ աղաղակ մը կայ ժողովուրդէն. «Պահենք մեր լեզուն»։ Եթէ պահենք մեր լեզուն, պահած կ՚ըլլանք մեր ազգային գոյութիւնը։ Ոմանք նոյնիսկ այն միամտութիւնը ունին հաւատալու, որ անգլերէնով ալ կարելի է պահել մեր շունչը։ Այդ մտածումը ինքնին պարտութիւն է արդէն։ Բաւարար չէ նոյնիսկ կէս-կիսատ հայերէն մը։ Պէտք է այնքան լաւ ըլլայ, որ խառնուի արեան հետ ու տարրերը շարժման մէջ դնէ։ Այն ատեն անոնք պիտի կրնան ըմբռնել Վարուժան մը, Չարենց մը, Պարոնեան մը եւ ժողովուրդը։ Այստեղ (ԱՄՆ-ում — Մ. Մ. Խ.) ծնած եւ մեծցած սերունդի թերութիւններէն մէկն ալ այդ է, որ նոյնիսկ կը փորձուին ստորագնահատել հայ գրականութիւնը, եւ ճիշդ անոր համար, որ իրենց մէջ պակաս է հայ լեզուի նկարագիրը, որ ինքը ժողովուրդն է», — սա Համաստեղի յորդորն է։
Մենք այսօր, դժբախտաբար, ոչ միայն բաւարարւում ենք «կէս-կիսատ հայերէն»ով, այլեւ արհեստական կռիւ ենք ստեղծում գրական հայերէնի երկու ճիւղերի միջեւ՝ չմտածելով, որ վտանգում ենք երկուսի գոյութիւնն էլ։
Երեւան
ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ
1. «Հորիզոն գրական» (Մոնթրէալ, Կանադա) հանդէսի 2016 թ. նոյեմբերի համարում տե՛ս իմ «Համաստեղը Րաֆֆու մասին» յօդուածը։
2. Ակնարկը 1891-1896 թթ. լոյս տեսած «Հայրենիք» օրաթերթի մասին է, որի խմբագրապետն էր Արփիար Արփիարեանը (1851-1908), խմբագիրներից էին Լեւոն Բաշալեանը (1868-1943) եւ Երուանդ Օտեանը (1869-1926)։ «Ընտանիք» ասելով՝ Համաստեղը նկատի ունի թերթի շուրջ համախմբուած մտաւորականներին՝ Գրիգոր Զոհրապ, Տիգրան Կամսարական (1866-1941), Մելքոն Կիւրճեան (1878-1915), Թլկատինցի, Լեւոն Շանթ (Նահաշպետեան, Սեղբոսեան, 1869-1951), Արշակ Չոպանեան (1872-1954) եւ այլք։