ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԹՈՓՉԵԱՆ
Հատուած «Բանկ Օտոման» վէպէն
Կոստանդնուպոլիս, Ելդըզ, յուլիս, 1896թ.
Երեք զամբիւղ դրուեց նրա առջեւ. իւրաքանչիւրի մէջ հարիւրական ձու: Նրան ասել էին, թէ ձուերն անկարելի է թունաւորել: Այնուհանդերձ պահանջում էր, որ ամեն առաւօտ Քիլարջի բաշիի՝ մառանապետի գլխաւորութեամբ զամբիւղները բերուեն իր սենեակ: Այնուհետեւ, երեք զամբիւղներից ընտրում էին 10-12 ձու, իր ներկայութեամբ խաշում, կճպում եւ երկու կէս անում: Ձուերի մի կէսը, ուշադիր զննելուց եւ իրար հետ համեմատելուց յետոյ, պահում էր իրեն, միւս կէսը պահանջում, որ խոհարարն ու Քիլարջի բաշին ուտեն իր ներկայութեամբ: Այնուհետեւ, համոզուելով, որ թունաւորուած չէ, սկսում էր իր համեստ նախաճաշը. խաշած ձու, մածուն եւ սուրճ, որն իր ներկայութեամբ եփում էր պալատի սրճապետ Ալի էֆենդին: Սրա հանդէպ բացարձակ վստահութիւն ունէր, բայց դարձեալ, ժամանակ առ ժամանակ, ներկաներից որեւէ մէկին ստիպում էր համտեսել սուրճը. արդեօք շատ դառը չէ՞ կամ շատ քաղցր չէ՞: Համոզուելով, որ սուրճն «իր ուզածն է», անգլիական ծխախոտի հետ դանդաղ վայելում էր:
Այսօր սակայն նախաճաշի աւարտական ծէսն աւելի կարճ տեւեց. շտապում էր նախորդ օրը տրուած յանձնարարութիւնների արդիւնքներին ծանօթանալ: Երկու օր առաջ Կահիրէից մի մատնագիր ստացաւ: Ուղարկողն իր ամենասիրելի լրտեսներից մէկն էր, նշանաւոր ռեստորանի տէր, որը թուրքերէն գրելու մէջ վարժ չէր, ուստի իր մատնագրերը շարադրում էր արաբերէն: Այդ մարդու ռեստորանում էին հաւաքւում երիտթուրքերի մի քանի ականաւոր դէմքեր եւ ազատ ու անկաշկանդ խօսում ամեն ինչի մասին, առանց իմանալու, որ շրջապատուած են լրտեսներով՝ դռնապանից ու մատուցողներից մինչեւ ճաշարանատէրը:
Մատնագրի առաջին թարգմանութիւնը կասկածներ առաջացրեց: Թւում էր, թէ թարգմանիչը, ինչ-ինչ բառեր մեղմելով, խնայել է «իթթիհաթականներին». նրանք, որ սովորաբար փողոցային հայհոյանքներով էին որակում իրեն՝ փադիշահին (եւ ինքը հրաշալի գիտէր այդ մասին, քանզի խստօրէն պահանջել էր Ահմեդ Ջելալէդդին փաշայից՝ գլխաւոր լրտեսապետից, որ ոչինչ չթաքցուի, ամեն ինչ գրուի այնպէս, ինչպէս ասուել է), այժմ կարծես աւելի զուսպ էին, նոյնիսկ բարեկիրթ: Ասես գիտէին, որ իրենց ամեն մի բառը խնամքով գրանցւում է: Ուստի պատուիրեց երկրորդ անգամ թարգմանել: Աւա՜ղ, տպաւորութիւնը նոյնն էր: Կասկածները փարատուելու փոխարէն, շատացան: Որոշեց միաժամանակ երեք տարբեր թարգմանիչների տալ:
Հիմա նստած հինգ թարգմանութիւնները համեմատում էր: Սակայն որեւէ լուրջ տարբերութիւն այդպէս էլ չգտաւ: Միակ բանը, որն ինչ-որ չափով արդարացրեց նրա չափազանցուած բծախնդրութիւնը, «դահիճ» բառն էր, որը միայն հինգերորդ թարգմանութեան մէջ կարդաց: Միւս չորսը չէին թարգմանել. բառը ջնջուած էր եւ փոխարինուած «դեսպոտ» բառով:
Վերջապէս թեթեւացած շունչ քաշեց. քաղաքական իր հակառակորդներն այսպէս աւելի համոզիչ էին: Անշուշտ, կ՚ուզէր կեղտոտ հայհոյանքներ կարդալ իր հասցէին, սակայն ստիպուած էր բաւարարուել «դահիճ»-ով: Գտաւ, որ անհրաժեշտ է լրտես կարգել ռեստորանի տիրոջ վրայ: Իր թշնամիների խօսելակերպի կտրուկ փոփոխութիւնը դուրը չեկաւ:
Միւս մատնագրերը կարդաց եւ, առանձնապէս ուշագրաւ բան չգտնելով, աւելի սրտնեղեց: Այդպէս չպիտի լինէր, իր թշնամիներին լաւ գիտէր, հրաշալի՜ գիտէր, որ ատում են իրեն, հայհոյում, իր մահը երազում, որ դաւեր են նիւթում, բոլորը՝ պալատում, պալատից դուրս, թուրքերը, ալբանացիք, արաբները, քրիստոնեաները, եւրոպական տէրութիւնները, որ անհամբեր սպասում են իր մահուան… Մինչդեռ մատնագրերը ոչ մի դաւադրութեան, ոչ մի մահափորձի, ոչ մի լուրջ դժգոհութեան մասին չէին խօսում: Ինչո՞ւ, այդ ի՞նչ պատահեց, որ սկսեցին քաղաքավարի արտայայտուել իր անձի մասին: Նրանք չէին կարող այդպէս հեշտութեամբ եւ միանգամից հրաժարուել իրենց ծրագրերից: Ուրեմն, մի լուրջ նախապատրաստութիւն է գնում, վտանգաւոր մի դաւ են նիւթում իր դէմ… Ովքե՞ր, որտե՞ղ եւ ե՞րբ պիտի իրագործուի…
Լուռ, նոթերը կիտած, ձեռքի կտրուկ շարժումով արձակեց Ահմեդ Ջելալէդդին փաշային եւ կարգադրեց, որ իրեն առաջնորդեն գնչուհի Սաֆիրաբի մօտ: Ըստ որում դա արեց լրտեսապետի ներկայութեամբ՝ հասկացնելով, որ ոչ մի ստոյգ տեղեկութիւն չի ստանում պետութեան գանձարանը դատարկող տասնեակ հազարաւոր լրտեսներից, ուստի ստիպուած է դիմել գուշակուհու օգնութեանը:
Սաֆիրաբին գիտէր վաղուց, երբ ընդամենը թագաժառանգ էր: Նրա գուշակութեամբ էր, որ քսան տարի առաջ դարձաւ սուլթան, իսկ դառնալուն պէս, աղջկան բերեց հարեմ, որպէսզի մշտապէս կողքին լինի:
Կողքին ունենալով, սակայն, նրա ծառայութիւններից յաճախ չէր օգտւում: Մի թաքուն վախ ունէր, որ շատ հարցնելուց «ղսմաթը» կը կտրուի: Ուստի ջանում էր ծայրայեղ դէպքերում դիմել նրան: Յիշեց, որ վերջին անգամ երկու ամիս առաջ էր հանդիպել: Իսկապէս, ժամանակն է, մանաւանդ որ դրութիւնն էլ չափազանց մտահոգիչ էր:
Անհամբերութիւնից դողալով, զգեստների տակ թաքցրած զէնքերն ստուգեց. երկու ատրճանակ եւ մէկ ռեվոլվեր: Դրանցից ամենասիրելին, ամենահարազատը աւստրիական ինը հարուածանի «Մանլիխեր»-ն էր, որ պահում էր սրտին մօտ, ծոցագրպանում:
Սուլթանի ցերեկային այցը կատարեալ անակնկալ էր Սաֆիրաբի համար: Փորձառու գնչուհին անմիջապէս հասկացաւ, որ իր տիրոջը մի մտահոգութիւն է տանջում: Նա ծնկի իջաւ եւ, ճակատը մետաքսեայ գորգին հպելով, սպասեց կարգադրութեան:
— Վեր կա՛ց, Սաֆիրաբ, — հնչեց ձայնը՝ տիրական, բայց եւ փոքր-ինչ մեղմ: — Վեր կաց… Պիտի բախտս նայես:
Գնչուհին միանգամից չբարձրացաւ: Նա մնաց ծնկաչոք, պարզապէս իրանը շտկեց եւ գլխահակ ասաց.
— Փադիշահս, մի ասա, թէ ինչն է քեզ տանջում, թղթերն իրենք կ՚ասեն… Ես ընդամենը մէկ բան կ՚ուզէի իմանալ. մտահոգութեանդ պատճառը դրսի՞ց է, թէ ներսից:
Սուլթանը սկզբում չհասկացաւ հարցի իմաստը, յետոյ, գնչուհու խորաթափանցութեամբ հիացած, ասես խոստովանեց.
— Ամենուր է, Սաֆիրաբ… Հասկանո՞ւմ ես, ամենուր…
Գնչուհին գլխով արեց, արագօրէն վեր կացաւ եւ մի ցածրիկ, սադափածածկ սեղան բերելով, դրեց սուլթանի առջեւ, գրեթէ ոտքերի տակ: Այնուհետեւ մոգական շարժումներ արեց, ինչ-որ բառեր արտասանեց եւ թուխ ու հսկայական կրծքերի արանքից հանեց մաշած խաղաթղթերը, որ քսան տարի առաջ հետը բերել էր պալատ եւ ոչ մի դէպքում չէր համաձայնում դրանք փոխել նորերով:
Երկար խառնելուց յետոյ սուլթանին առաջարկեց պատահական մի թուղթ հանել եւ առանց նայելու դնել սեղանի ծայրին: Մի թուղթ էլ ինքը հանեց եւ դարձեալ առանց նայելու դրեց հակառակ ծայրին: Մնացած թղթերը սեղանին սփռելով սկսեց սեւը սեւի հետ, կարմիրը կարմիրի հետ զոյգ-զոյգ առանձնացնել: Սեղանին մնացին ագռաւի ու սրտի արքաները եւ աղիւսի տասնոցը: Արքաների զոյգերը, հաւանաբար, շրջուած դրուած էին սեղանին: Հապա որտե՞ղ էր սրտի տասնոցը: Մի թուղթ կորել էր մէջտեղից: Ուշադիր ստուգեց զոյգ-զոյգ դարսուած կոյտը, ձեռքը նորից կրծքերի արանքը տարաւ, սեղանի տակը նայեց, շուրջը, եւ պակասող թուղթը վերջապէս տեսաւ բառացիօրէն փադիշահի ոտքերի տակ: Հաւանաբար, առանց զգալու, մէկի փոխարէն երկու հատ էր քաշել եւ միւսն աննկատ ընկել էր յատակին: Դա սրտի տասնոցն էր:
Գնչուհին բարձրացրեց, դրեց սեղանին, ծայրերի երկու փակ թղթերը բացեց: Ստացվեց չորս արքայ, երկու կարմիր տասնոց:
— Արդեօք կարո՞ղ եմ մի հարց տալ փադիշահիս:
— Ասա:
— Փադիշահս մասնաւո՞ր երկու թուղթ քաշեց, թէ պատահաբար:
— Ինձնից անկախ եղաւ, բայց երբ մօտեցրի, մէկը ձեռքիցս ընկաւ… Մտածեցի՝ մէկ թուղթ աւել-պակաս, ի՞նչ կարեւոր է:
— Իսկ յիշո՞ւմ ես, սեղանին այդ երկուսից վերեւի՞, թէ տակի թուղթը դրեցիր:
— Վերեւի թուղթը, — առանց վարանելու պատասխանեց սուլթանը:
Գնչուհին մի պահ կենտրոնացած վեց թղթերին նայեց եւ խորհրդաւորութեամբ ասաց.
— Փադիշահս, շատ, շատ, շա՜տ մեծ իրարանցում է լինելու… Չորս թագաւոր, գլուխ-գլխի եկած, դաւադրութիւն են պատրաստում քո դէմ… Աշխարհի ամենաուժեղները…
Գնչուհին չորս թագաւորները մի կողմ դրեց եւ տասնոցները բերեց առաջ.
— Բայց հանգիստ կաց, փադիշահս, քո կեանքին ոչ մի վտանգ չի սպառնում… Նրանք աչքներն ուրիշ բանի վրայ են դրել… Որ ասեմ, չես հաւատայ…, — նա առանձնացրեց աղիւսի տասնոցը: — Քո հարստութեան, քո ունեցուածքի… Քո փողերի վրայ… Այս թուղթը հարստութիւն է նշանակում… Մնացել էր մենակ, չորս թագաւորների առաջ… Նրանք էլ կարծեցին, թէ անտէր է, անմիջապէս ձեռքները գցեցին, որ իւղոտ պատառը մէջ-մէջ անեն, բայց փադիշահս…
Գնչուհին հաճոյակատար ժպիտով, սրտի տասնոցն ափի մէջ առած ցոյց տուեց սուլթանին.
— Բայց փադիշահս մատի մի շարժումով չորս թագաւորներին հասկացրեց, որ իր հետ կատակ անել չի լինի…
Սրտի տասնոցն առաւ, աւելացրեց չորս թագաւորներին, ջանասիրաբար խառնեց եւ հինգ թուղթը փակ շարեց սեղանին: Այնուհետեւ, ձեռքի ծիսական շարժումով թղթերն իրար ետեւից բացեց: Սրտի տասնոցը յայտնուել էր ճիշտ մէջտեղում, սեւ արքաների միջեւ: Գնչուհին սարսափած ճչաց.
— Արիւնահեղութիւն պիտի լինի, փադիշահս… Անմեղ արիւն է թափուելու ահագին…
Սուլթանը ցնցուեց.
— Որտե՞ղ պիտի թափուի… Ե՞րբ… Ո՞ւմ արիւնը…, — վրայ տալով հարցրեց նա:
Գնչուհին մատնացոյց արեց այն տեղը, ուր տասնոցն էր ընկել.
— Քո ոտքերի տակ, փադիշահս:
Զմրուխտակուռ ապարանջաններով զարդարուած ձեռքը տասնոցը նորից իր տեղը դրեց՝ սեւ արքաների միջեւ:
— Ուշ չէ… Բայց շուտ էլ չէ…
— Ե՞րբ, — գոռաց սուլթանը:
— Մի հինգ-վեց շաբաթ յետոյ… Գուցէ եօթ-ութ:
— Իսկ այդ ի՞նչ անմեղ զոհեր են:
— Քո հպատակները, փադիշահս:
Ձեռքը նորից զէնքին տարաւ. իր սիրելի, իր հարազատ ատրճանակին: Ո՛չ, վախ չունէր Սաֆիրաբից, համոզուած էր, որ անսահման նուիրուած է ու հաւատարիմ, ինչպէս աւստրիական այս ատրճանակը: Պարզապէս ձեռքը տարաւ, որպէսզի անսպասելիօրէն յայտնուած տագնապը մեղմի:
— Ուրեմն, ասում ես, որ պիտի յաղթե՞մ թշնամի թագաւորներին… Վստա՞հ ես:
— Ես չեմ ասում, փադիշահս, թղթերն են ասում:
— Բայց ի՞նչ յաղթանակ, եթէ իմ հպատակները պիտի զոհուեն: Դա է՞լ են թղթերն ասում…
Գնչուհին վարանեց.
— Դա էլ թուղթն ասաց: Եւ յետոյ…
— Եւ յետոյ՞:
— Եւ յետոյ, փադիշահս, դու այդպէս ցանկացար, թուղթը քո ձեռքից ընկաւ ոտքերիդ տակ:
Նա նորից սրտի տասնոցը ցոյց տուեց:
Տրամադրութիւնն իսպառ փչացաւ: Իսկապէս որ վատ օր էր: Ձեռքը հեռացրեց զէնքից եւ թզբեհը խաղացնելով ետուառաջ արեց սենեակում: Ցաւն այն էր, որ հաւատում էր գնչուհու գուշակութեանը:
— Իսկ թուղթը չի՞ ասում. հնարաւո՞ր է արիւնահեղութիւնից խուսափել:
— Թուղթն այդ մասին չի ասում, փադիշահս:
Գնչուհին գլուխը խոնարհաբար հակեց կրծքին.
— Աշխարհում շատ բան պիտի փոխուի, որպէսզի այդ արիւնահեղութիւնը չլինի:
Սուլթանը ցնցուեց եւ կտրուկ դարձաւ նրան.
— Դա է՞լ է թուղթն ասում:
— Ոչ, փադիշահս, սիրտս է ասում:
Սուլթանը սեւեռուն նայեց նրան եւ մի պահ մտորելուց յետոյ հարցրեց.
— Իսկ թուղթը չի ասի՞, թէ ինչպէս խուսափենք արիւնահեղութիւնից:
— Փադիշահս, չի կարելի նոյն բանի մասին երկու անգամ իրար վրայ հարցնել, թուղթը կը խռովի…
Նա մի պահ վարանեց, յետոյ խորհրդաւորութեամբ աւելացրեց.
— Այն, ինչ կատարուելու է, պիտի կատարուի, ալլահի կամքն է…
Սաֆիրաբի մօտ մտնելիս այդքան մտահոգ չէր, որքան դուրս գալիս: Այցելելու համար, սակայն, չէր փոշմանում: Կասկածներն այսպէս, թէ այնպէս հաստատուեցին: Նորից լրտեսների դատարկ մատնագրերը յիշեց: Եթէ կուրօրէն հաւատայ դրանց, ամեն ինչ հանգիստ է, իրեն ոչինչ չի սպառնում եւ նոյնիսկ երդուեալ թշնամիներն են դարձել բարեկամ: Ձրիակերնե՜ր… Աւելի ճիշտ կը լինէր դրանց բոլորին մէկ առ մէկ կախաղան հանել, իսկ այդ հսկայական դրամով թշնամիներին կաշառել… Ասում է՝ հինգ-վեց շաբաթ յետոյ… Դա ե՞րբ է… Օգոստոսի կէսերի՞ն… Բայց ասաց նաեւ՝ եօթ-ութ շաբաթ յետոյ, այսինքն՝ օգոստոսի վերջը:
Մարմինը մի սառը քրտինք պատեց: Ձեռքը նորից տարաւ ատրճանակին. ութ շաբաթ յետոյ, օգոստոսի երեսունին իր գահակալութեան քսաներորդ տարեդարձն է… Ահա թէ ի՜նչ… Ուրեմն, չորս թագաւորները նուէր են պատրաստում այդ առթիւ: Իսկ ովքե՞ր են այդ չորսը… Մի՞թէ պարզ չէ. Ռուսաստանը, նախ եւ առա՛ջ… յետոյ անպայման Ֆրանսիան եւ Անգլիան… Իսկ չորրորդն ո՞վ է… Բեռլի՞նը, թէ՞ Վիեննան… Ամեն ինչ սպասելի է: Բարեկամ կը ձեւանան, բայց յարմար առիթը չեն փախցնի, որպէսզի մէջքից դանակ խրեն:
Իսկ ի՞նչ է նշանակում՝ ոտքերիդ տակ… Այսինքն՝ մօտիկ տեղո՞ւմ… Պոլսո՞ւմ… Գուցէ եւ պալատում… Չէ որ ոտքերիս տակ «Ելդըզն» է…
Մի կատաղութիւն ցնցեց մարմինը: Արագ քայլերով դուրս եկաւ հարեմից եւ կարգադրեց գլխաւոր լրտեսապետին անյապաղ, թէկուզ գետնի տակից գտնեն ու կանչեն պալատ:
Ելդըզ, Կոստանդնուպոլիս, օգոստոս, 1896թ.
Սաֆիրաբի գուշակութիւնից յետոյ սուլթանը քուն ու դադար չունէր: Չնայած գնչուհու ասածների հանդէպ բացարձակ հաւատ էր տածում, այնուամենայնիւ մօտը կանչեց պալատի գուշակների պետին՝ Միւնեջջիմ բաշիին եւ պահանջեց, որ սուրճի գաւաթը նայի: Նրա վերջին երկու գուշակութիւնները սխալ էին դուրս եկել, եւ արդէն կէս տարի կը լինէր, ինչ սուլթանը լսում էր միայն գնչուհուն: Սուրճի գաւաթը շրջուած դրուած էր սեղանին: Գուշակապետը երկիւղածութեամբ վերցրեց եւ, ընդհանուր հայեացք նեուելուց յետոյ, սկսեց խոշորացոյցով մանրամասնօրէն զննել:
Սուլթանը լուռ եւ համբերատար սպասում էր: Գուշակապետն աչքի պոչով նկատեց, որ այդ ընթացքում նրա դէմքին ոչ մի մկան չշարժուեց: Լաւ գիտէր, թէ ինչ է նշանակում այդ հանգստութիւնը. սուլթանի ներսում մեծ տագնապ կար, ինչ-որ լուրջ խնդիր մտահոգում էր նրան: Միւնեջջիմ բաշին ուշադիր հետեւում էր երկրի անցուդարձին, տեղեակ էր նաեւ պալատական կեանքին, ջանում էր առաջինն իմանալ սուլթանի տրամադրութեան մասին: Լուրերը նրան հասնում էին տարբեր ճանապարհներով, սկսած ներքինիներից, վերջացրած նախարարներով, դեսպաններով ու զօրավարներով: Բարձրաստիճան պաշտօնեաներն շտապում էին թանկարժէք նուէրներով ու կլորիկ գումարներով սիրաշահել նրան եւ խնդրել, որ գուշակութիւնների ժամանակ իրենց անունը տայ՝ որպէս սուլթանի ամենանուիրուած անձանց:
Միւնեջջիմ բաշին իր վերջին գուշակութեան համար քիչ էր մնում գլխից զրկուէր: Աղա խանը մի հոյակապ նժոյգ էր նուիրել սուլթանին: Նրա ուրախութեանը չափ ու սահման չկար: Գուշակապետն շտապեց առիթն օգտագործել եւ հաճոյանալ: «Այդ ձին քո յաղթանակն է անհաւատների դէմ», — ասաց նրան: «Յաղթանակը», սակայն, յաջորդ օրը սատկեց: Թունաւոր խոտ էր կերել: Սուլթանը կատաղած էր: Ախոռապաններից երկուսը տանջամահ եղան, իսկ ինքը՝ Միւնեջջիմ բաշին, հրաշքով փրկուեց նրա պատիժներից:
Բաժակը ոչինչ չէր ասում: Իսկ սուլթանը համբերատար սպասում էր: Այդ լռութիւնը յղի էր վտանգներով: Գուշակապետը վերջապէս բարբառեց.
— Փադիշահս, սիրտդ շատ անհանգիստ է:
— Ճիշտ ես, — անմիջապէս համաձայնեց Աբդուլ Համիդը: — Բայց ինչո՞ւ… Ի՞նչ պիտի անեմ, որ սիրտս հանգստանայ:
Միւնեջջիմ բաշին ամբողջ մարմնով դողաց, զգաց, թէ ինչպէս քրտինքն սկսեց հոսել մէջքն ի վար՝ քորուելու անդիմադրելի պահանջ առաջացնելով: Սակայն չէր կարող ձեռքը տանել մէջքին, քորել ու հանգստանալ: Սուլթանը պիտի կարծէր, թէ թաքցրած զէնք է հանում (չնայած ներս մտնելիս հիմնովին ստուգել էին), եւ տեղնուտեղը կը կրակէր:
— Փադիշահս, բաժակն այդ մասին ոչինչ չի ասում:
Լռութիւն: Միւնեջջիմ բաշիին թուաց, թէ սիրտը հիմա կը մարի: Քրտինքն արդէն առուակներով էր հոսում: Սուլթանն սպասում էր պատասխանի: Բաժակը դրեց սեղանին: Գուշակի իր սեւ արկղիկը բացեց, որ դրուած էր յատակին, սուլթանի դիմաց: Ի՜նչ ասես չկար այնտեղ: Ձեռքը տարաւ կաշվէ փոքրիկ տոպրակին, խառնեց եւ պարունակութիւնը պարպեց սեղանին: Սեւ ու սպիտակ լոբիներ թափուեցին, խառնուեցին իրար: Ուշադիր նայեց, հաշուեց: Խառնեց, նորից հաշուեց եւ ասես ինչ-որ մէկն իր բերանով խօսեց.
— Փադիշահս, տունդ գող է մտել:
Աբդուլ Համիդը տեղից կտրուկ վեր կացաւ, իսկ գուշակապետը սարսափած ծնկի իջավ եւ ճակատը յատակին հպելով աղաղակեց.
— Խնայի՛ր, փադիշահս:
— Վեր կաց, — հնչեց ձայնը, որ տիրական էր, սակայն սարսափազդու չէր: Նոյնիսկ բարի էր:
Միւնեջջիմ բաշին ականջներին չէր հաւատում: Նա գլուխը բարձրացրեց, սակայն մնաց ծնկաչոք:
— Մօտիկ արի, — կարգադրեց սուլթանը եւ, ձեռքը տանելով գրպանը, երկու ոսկեդրամ հանեց, յետոյ եւս երկուսը, հաշուեց եւ բաշխելուց առաջ դրամներից մէկը նորից գրպանը դրեց:
Գուշակապետին արձակելով հրամայեց Խազնադար փաշային՝ գանձապետին կանչել: Պալատում պահուող հարստութիւնների ճշգրիտ թիւը ոչ ոք չգիտէր: Պաշտօնական ցուցակից զատ, բազմաթիւ սենեակներում ու խորշերում, պահարաններում ու դարակներում անհամար հարստութիւն կար պահուած, որոնց մասին ոչ ոք պատկերացում չունէր: Դրանք պատկառելի գումարներ էին, բարձրարժէք իրեր ու զարդեր, որ զանազան ճանապարհներով (հիմնականում որպէս կաշառք) հասնում էին սուլթանին եւ շատ յաճախ առանց հաշուի ու ցուցակի փակի տակ դրւում ու… մոռացւում: Թաքստոցների բանալիները սուլթանը պահում էր իր մօտ եւ պատահում էր, որ անքնութեան պահերին, Ջաֆէր աղասիին ետեւը գցած, այցելէր այդ անկիւնները, զանազան երկրների թղթադրամների կոյտերն ու ոսկիները փռէր առջեւը եւ ժլատ ասպետի պէս ժամերով լուռ հիանար: Երբէք չէր մտածել դրանք իմի բերել, հաշուել ու ցուցակագրել: Գուշակութիւնները նրան հասկացրին, որ վերջապէս ժամանակն է այդ ամենը կարգի բերելու:
Սակայն մինչեւ թաքստոցների բանալիները յանձնելը, գանձապետի հաշուետւութիւնը լսեց: Նրա ասելով ամեն ինչ կարգին էր: Փոքր-ինչ հանգստանալով, որոշեց, այնուամենայնիւ, իր աչքով տեսնել, ուստի պահանջեց, որ Խազնադար փաշան առաջնորդի պալատի նկուղները, որտեղ պահւում էր հարստութեան մի մասը:
Տաճարականների առասպելական գանձերը կը խամրէին այն ամենի առջեւ, ինչ պահւում էր այստեղ. սելջուկների եւ Օսմանի ժամանակներից կողոպուտով ու բռնութեամբ խլուած այս բացառիկ արժէքներն իրենց ետեւից միլիոնաւոր զոհեր ու արեան գետեր էին թողել: Մի պահարանի մօտ կանգնեց: Կաղնեփայտի վրայ հմուտ վարպետը նրբին նախշեր էր փորագրել:
— Հինգ հարիւր տարուայ ապրանք է, — շտապեց բացատրել Խազնադար փաշան: — Հոլանդիայից է:
— Ի՞նչ կա ներսը:
— Ոսկեայ զարդեր են, փադիշահս:
— Բաց տեսնեմ:
Գանձապետը բանալիների խրձի միջից անմիջապէս զատեց մէկը եւ պահարանի առաջին դարակը բացեց. հարիւրաւոր մատանիներ՝ թավշապատ գլանների վրայ հագցրած: Միւս դարակներում նոյն պատկերն էր:
— Քանի՞ հատ կայ:
— Այս պահարանում միայն հազար վեց հարիւր ութսունհինգ, փադիշահս:
— Գուցէ ութսունչո՞րս…
— Հազար վեց հարիւր ութսունհինգ, փադիշահս: Եթէ կասկածում ես, հրամայիր թող ստուգեն, գլխովս պատասխանատու եմ:
Սուլթանը ոչինչ չասաց: Շարունակեց այցը, մտաւ հին զենքերի սրահը եւ ուշադիր զննեց: Գրեթէ ամեն ինչ դիտելուց յետոյ արդէն որոշել էր դուրս գալ, երբ նկուղի խորքում պողպատեայ մի պահարան գրաւեց նրա ուշադրութիւնը: Կանգ առաւ, մի քանի վայրկեան աչքերը կկոցած նայեց, յետոյ վճռական քայլեց այդ կողմը: Գերմանական հրակայուն պահարան էր՝ մուգ շագանակագոյն ներկած, որպէսզի փայտի նմանուի:
— Իսկ այստե՞ղ:
Խազնադար փաշան մի պահ վարանեց, յետոյ կարծես արդարանալով ասաց.
— Բայց փադիշահս կարծեմ գիտի, որ…
— Բաց տեսնեմ, — կտրուկ պահանջեց նա:
Բանալի փնտռելու հարկ չեղաւ. Խազնադար փաշան թեթեւակի կռացաւ, ծանր բռնակը դարձրեց եւ հաստ ու զանգուածեղ դուռը ճռնչոցով բացեց: Ներսը կատարեալ դատարկութիւն էր:
— Ինչո՞ւ է դատարկ:
— Փադիշահս հաւանաբար մոռացել է, որ…
— Ես չեմ մոռացել, — ընդհատեց սուլթանը: — Քեզ հարցնում եմ, թէ ինչու է դատարկ:
Դժուար էր ասել, թէ սուլթանն ինքն իրենից էր դժգոհ, թէ Խազնադար փաշայից: Այնտեղ, ուր հիմա դատարկութիւն էր, վեց ամիս առաջ պահւում էր սուլթանի թանկարժէք քարերի հաւաքածուն՝ թերեւս ամենահարուստն աշխարհում: Դրա ամենատպաւորիչ մասն ադամանդներն էին, որոնց մէջ, ի թիւս մի շարք հազուագիւտ քարերի, շողշողում էր Hope Diamond-ը, քառասունհինգ կարատանոց երկնագոյն ադամանդը, որը դժբախտութիւն էր բերել իր նախկին բոլոր տէրերին:
Այդ հաւաքածուն սուլթանի հպարտութիւնն էր, նրա գուրգուրանքի առարկան: Շատ էր սիրում ժամանակ առ ժամանակ իջնել նկուղ, պահարանից հանել եւ ժամերով հիանալ, շօշափել, յետոյ տեղը դնել եւ բանալին սեփական գրպանում ապահով դրած հեռանալ: Սակայն անսալով ֆրանսիացի մի լրագրողի խորհրդին, համաձայնեց, որ տանեն եւ ի պահ դնեն «Բանկ օտոմանին»: Այդ լրագրողն առաջինն էր, որ ոչ միայն իրաւունք ստացաւ մտնելու Ելդըզ, զրուցելու սուլթանի հետ, այլեւ նրա ուղեկցութեամբ իջաւ գանձարան եւ այս քարերը տեսաւ: «Եւրոպայում վաղուց այդպէս են անում, Sir, — նկատեց լրագրողը: — Նոյնիսկ թագուհիները հանդիսութիւնների ժամանակ պճնւում են պատճենուած զարդերով, իսկ բնօրինակը պահւում է բանկերի յատուկ խցիկներում, այդպէս աւելի ապահով է»: «Իսկ այստեղ ինչո՞վ է վատ: Այս պահարանը երկու բանալի ունի՝ մէկն ինձ մօտ է, միւսը՝ Խազնադար փաշայի»: «Ես չեմ ուզում ասել, թէ այստեղ ապահով չէ, — բացատրեց ֆրանսիացին, — այլ, իմ կարծիքով, վեհապետին այդպէս աւելի պատշաճ կը լինի… Ձեր հաւաքածուն իր արժէքով մի քանի անգամ աւելի թանկ է, քան այս նկուղում գտնվող բոլոր գանձերը միասին վերցուած… Մանաւանդ այս հազուագիւտ, այս երկնագոյն քարը, — լրագրողը մատը մօտեցրեց Hope Diamond-ին եւ տեղնուտեղը հետ քաշեց, ասես շիկացած երկաթ լինէր: — Ձեր ամբողջ հարստութիւնը չէք կարող բանկին վստահել եւ պէտք էլ չէ, բայց այս քարերը վստահելով, օրինակ կը ծառայէք ձեր հպատակներին, որպէսզի նրանք էլ տներում պահուող մեռած կապիտալը բերեն եւ շրջանառութեան մէջ դնեն: Աւելին կ՚ասեմ, Եւրոպայում շատերն են ուզում ներդրումներ անել ձեր երկրում, սակայն զգուշանում են: Այդ քայլով դուք նրանց վստահութիւն կը հաղորդէք, եւ երկիրը կը հարստանայ… Յանձնէք բանկին, Sir, եւ թող թերթերը գրեն այդ մասին, թող աշխարհն իմանայ, թէ դուք ինչպիսի հաւատ էք ընծայում ձեր բանկին»:
Սուլթանն իր կասկածամտութեանը հաւատարիմ, նոյնիսկ իր հաւանած գաղափարները միանգամից չէր ընդունում, շարունակում էր մտմտալ, խորհրդակցել: Լրագրողի առաջարկը երկար-բարակ որոճալուց եւ մանաւանդ Խազնադար փաշայի դրական կարծիքը լսելուց յետոյ նոր որոշեց հետեւել խորհրդին: Միայն մի հոգի կար, որ կտրականապէս դէմ էր թանկարժէք քարերը պալատից հանելուն՝ Արթին աղան, պալատի գլխաւոր ոսկերիչը: «Փադիշահս, մի համաձայնիր, կարող է քարերը փոխեն», — ասում էր նա: Սակայն նրան լսող չկար, եւ հաւաքածուն ի պահ դրուեց «Բանկ օտոմանին»: Սուլթանի բարոյական եւ մանաւանդ դրամական յորդորներով թերթերն այդ մասին շռնդալից նիւթեր տպագրեցին:
— Դատարկ պահարաններ չեմ սիրում, — յանդիմանելու պէս ասաց սուլթանը:
— Փադիշահս ի՞նչ կը կամենար, որ այնտեղ դրուէր:
— Իմ հաւաքածուն, — անսպասելի շպրտեց սուլթանը:
— Փադիշահս ցանկանում է, որ քարերը ե՞տ բերենք:
— Չգիտեմ:
— Թոյլ տուր ասել, փադիշահս, ընդամենը վեց ամիս է, ինչ տարել ենք այնտեղ… Եթէ հիմա յետ բերենք, սոսկալի հարուած կը հասցնենք բանկի հեղինակութեանը… Գուցէ մի քիչ էլ համբերենք, յետոյ որեւէ լուրջ պատրուակով…
Խազնադար փաշայի խօսքերը կախուեցին օդում: Սուլթանը ոչինչ չասաց: Նա, ձեռքերը մէջքին, լուռ քայլեց դէպի ելքը եւ դուրս գալուց առաջ ազդարարեց.
— Արթին աղային կ՚ասէք թող գնայ քարերն ստուգի եւ անմիջապէս ինձ զեկուցի: