ՆԱՆԱՐ ՍԻՄՈՆԵԱՆ
Արցախի Գրիգոր Նարեկացի համալսարանի դասախօս
ԳԼՈՒԽ ԵՐԿՐՈՐԴ (Ա.)
ՅԱԿՈԲ ԿԱՐԱՊԵՆՑԻ ԱՐՁԱԿԸ, ՆՐԱ ՆՈՐԱՐԱՐԱԿԱՆ ՄԻՏՈՒՄՆԵՐԸ ԵՒ ԳԵՂԱՐՈՒԵՍՏԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՅԱՏԿՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ
Միացեալ Նահանգներ անցնելուց յետոյ Յակոբ Կարապենցի համար 1950-60-ական թուականները բեղմնաւոր դարձան. երիտասարդ էր, գրական ճանաչողութեան ներուժով: Նրա պատմուածքների առաջին հատորը՝ «Անծանօթ հոգիները», ըստ էութեան ամփոփեց ստեղծագործական առաջին երկու տասնամեակների արդիւնքները: Շփումը քաղաքակրթութեան նոր որակների հետ էր, ուր միջավայրն ու մարդիկ՝ «հոգիները», անհաղորդ էին: Ո՞րն է նրա համար հինը՝ «ազգայի՞նը»… Եւ եթէ այո, ապա ո՞րն է նորը՝ «ամերիկեա՞նը», որը գայթակղում, տանում է իր ետեւից, բայց եւ զգալի չափով հեռացնում է ազգային աւանդոյթի աւազանից:
1972-ին Կարապենցն ընթերցողի սեղանին դրեց ստեղծագործական երկրորդ ժողովածուն՝ «Կարթագէնի դուստրը» խորագրով առաջին վէպը՝ միջավայրի, ներքին հոգեբանական հետաքրքրութիւնների, օտարի եւ ազգայինի խաչադիր խառնուածքների եւ դրամային ներյատուկ բախումների հարուստ ներկապնակով: Վերջինս, ի դէպ, հէնց նոյն թուականին արժանացաւ «Հայկաշէն Ուզունեան» գրական մրցանակին:
Դրանից ընդամենը երեք տարի անց՝ 1975-ին, Յ. Կարապենցն իր մասնակցութիւնն է բերում «խօսակցական- արեւելահայերէն» խորագիրը կրող երկլեզու՝ հայերէն-անգլերէն հատորի խմբագրման աշխատանքներին: Եօթանասունական թուականների ճիշտ կէսին նա տպագրում է իր նոր հատորը՝ «Նոր աշխարհի հին սերմնացանները»: Ճիշտ քսան տարի անց, արդէն գրողի մահից յետոյ, 1995 թուականին «Նաիրի» հրատարակչութիւնը լոյս է ընծայում «Երկեր» երկհատոր ժողովածուի առաջին գիրքը, որի մէջ զետեղուած էին պատմուածքներ հեղինակի առաջին երեք ժողովածուներից: Գրողի մեծ ցանկութիւնն էր` տպագրուել Հայաստանում(60), հասկանալի լինել հայրենի ընթերցողին, բայց դա իրականացաւ միայն նրա մահուանից յետոյ: Մահն ակամայ փութացրեց նրա մուտքը, ճիշտ այնպէս, ինչպէս Համաստեղի պարագայում։
Ամերիկահայ գրականութիւնը հարուստ աւանդոյթներ ունէր դեռ Յ. Կարապենցի մուտքից քառորդ դար առաջ (Վահէ Հայկ, Բենիամին Նուրիկեան, Համաստեղ, Արամ Հայկազ, Յակոբ Ասատուրեան, Անդրանիկ Անդրէասեան եւ ուրիշներ)։ Գրողները ձեւաւորել էին Կարօտի գրական շարժումը, որը նպատակ էր դրել ոգեկոչել կորսուած հայրենիքի տեսլականը, ասել է թէ՝ պահել ազգային դիմագիծը: Դա գրականութեանը պարտադրուած ռոմանտիկ թելադրական վարքագիծ էր՝ բնաբուխ ու տաք շնչով։ Հիմնականում ինքնակենսագրական անմիջականութեամբ ու խորը յուզական գրչով նրանք լծուել էին բնաշխարհի գեղարուեստական վերակերտման գերխնդրին, երբ այլեւս այդ բնաշխարհից մնացել էր զուտ աշխարհագրական կեղեքող յիշողութիւնը։ Կարօտի այս կարգի ճանապարհն արեւմտահայ գրականութեան նորագոյն շրջանի զարգացման առաջին փուլն էր, որի յաջողութեան բարձրակէտը դարձաւ հայրենի եզերքի գեղարուեստական տարեգրութեան ժանրային յայտնութիւնը՝ կորուսեալ ժամանակի եւ կորուսեալ երկրի մանրակրկիտ վերակազմութեան անդուլ ջանքը: Եւ դա կայանում էր սովորոյթի, հողին կառչած հերոսի բացառիկութեան, տոհմիկ խորհրդանիշների վերաիմաստաւորման ու վերարժեւորման, աշխատանքի պաշտամունքի եւ յատկանշական այլ գծերի համակցութեամբ:
Յ. Կարապենցը մերժում է ժամանակին հայապահպան դիտուած, յուսալի թուացող մեկնական նման ուղու կրկնութիւնը՝ հրաժարուելով գրական բնագրերում ազգային ողբերգական գերիշխող շեշտադրութիւններից։ Նա աւելի հակուած է այդ ամենի հետեւանքների, նոր սերնդի, մտածող անհատի հոգէաշխարհի տեղաշարժերի քննութեանը։ Սա հաւատամքի ներքին պահանջ է իր համար, իսկ ինքը մնում է «նոյն անուղղայ փորձնապաշտը»։
Մահուան տարում իր հրատարակած «Մի մարդ ու մի երկիր եւ այլ պատմուածքներ» գրքի առաջաբանում Յ. Կարապենցը խոստովանում է, որ ունի պատմուածքներ, որոնք «…փաստօրէն հրապարագրական շունչ ունեն կամ մօտենում են քնարական մենագրութեան»(61): Բայց նա դա չի համարում ոճային առանձնայատկութիւն, այլ գրական «փորձերի» անվերջանալի շարան, որոնք ինքը բացում է տարբեր պատուհաններից։ Ինքը, այո՛, մնում է նոյն անուղղելի փորձապաշտը, եւ այն աստիճանի, որ «…ինձ թւում է, թէ այս գրքում (իմա՝ բոլոր գրքերում — Ն.Ս.) մէկտեղուած պատմուածքներից իւրաքանչիւրը տարբեր մարդ է գրել՝ երբեմն մնալով դասականի սահմաններում, երբեմն քանդելով բոլոր ամբարտակները, իսկ յաճախ նաւարկելով անծանօթ ջրերում» (Նոյն տեղում)։
Բէյրութում 1970-ին լոյս տեսած առաջին՝ «Անծանօթ հոգիներ» պատմուածքների ժողովածուն, որտեղ զետեղուած էր 13 պատմուածք, Յ. Կարապենցը որակում է որպէս քսան տարիների ընթացքում իր մէջ կուտակած գրական փորձառութեան անմիջական արդիւնք: Սկզբից եւեթ նա յուշում է իր գրական նախասիրութիւնը որպէս «փորձնական» ու նաեւ «փորձնապաշտ» արձակագիր։ Մեր գնահատմամբ, «փորձնականը» գրողը դիտում է իբրեւ սկսնակի հոմանիշ, մինչդեռ «փորձնապաշտը» գրական փորձարկումների հակում է։ «Հասունութի՞ւն, — հարցնում է նա «Գրողը եւ իր ճամբան» փորձագրութիւնում ու խոստովանում վաղուայ իր ընթերցողին, — քա՜ւ լիցի: Պարզապէս հասել էր պահը դրսեւորելու ներաշխարհիս քարանձաւներում թաքնուած անծանօթներին, որոնք օրն ի բուն ինքնութիւն էին պահանջում» («Երկու աշխարհ», էջ 75):
«Ներաշխարհի քարանձաւները» հոգու տառապանքի քարեղէն վկայութիւններ-տիպարներ են, որոնք ուղեկցել են գրողին ստեղծագործական բոլոր կեռմաններում։ Ամերիկեան, արդէն կրկնակի օտարութեան մէջ է ապրում ու տառապում նաեւ «Որեւէ տեղից մինչեւ այստեղ» պատմուածքի հերոս Արտաշէս Սրմաքեշխանլեանը կամ Արտաւը, ով իր ողբերգականութեամբ ու մահով շատ նման է «Վերջերս ո՞վ է գնացել Հալիֆաքս» ինքնակենսագրական գծով առանձնացող պատմուածքի հերոս Արմէնին: Արտաւը ծնունդով Էջմիածնից է, ապրել է Երեւանում, կնոջ եւ զաւակի հետ աքսորուել Սիբիր, ապա բռնել պանդխտութեան նոր ճամբան՝ դէպի Ամերիկա: Եկել է, բայց դա իր վերջնական հանգրուանը չէ։ Մենութեան խորհուրդը, թւում է, նրան մերձեցնում է Ուիլեամ Սարոյեանի «Հէ՜յ, ով կայ այդտեղ» մէկ գործողութեամբ դրամայի հերոսներին, ինչի յուշարար բանալին կարծես երկուսի խորագրերի նմանութիւնն է։
Ասես Ու. Սարոյեանի աշխարհից «իջած» Արտաւը յստակ լսում է հողի տնքոցը եւ իր հետ զրոյցի բռնուած գրողին հարցնում, թէ արդեօք վերջինս զգո՞ւմ է այդ տնքոցը: «Մի՞թէ հոգիների տնքոցը բաւական չէ», («Անծանօթ հոգիներ», էջ 61), — հետեւում է «սարոյեանական» պատասխանը: Հարցադրումը մեզ ակամայ տանում է դէպի Համաստեղի «Միջոն», որի հերոսը նոյնպէս ապշում էր հողի ներսից եկող եւ իրեն հասանելի ձայների արձագանգից:
«Իր ուղին կորցրած, մոլորուած անցորդին»` Արտաւին, կեանքի յորձանուտ ալիքը նետել է մի օտար աշխարհ, սակայն նրա ականջներում տակաւին շարունակում են հնչել հայրենի հողի, հայրենի ջրերի խոլ կանչերը: Նա չի դիմանում օրեցօր ուժգնացող ցաւին: Եւ անձրեւոտ մի գիշեր Արտաւը շտապում է դէպի փոթորկուած լիճը` հոգում կուտակուած տառապանքը ջրի մէջ թաղելու համար:
«Փայտէ նժոյգը» պատմուածքի երկու հայ հերոսներն անծանօթ հոգիներ են՝ տարբեր աշխարհների ծնունդ։ Նրանք հանդիպում են Նիւ Եորքի ցուցահանդէսներից մէկում. աղջիկը՝ մանրէաբան Սոնան, Հայաստանից եկած զբօսաշրջիկ, իսկ Հրանտը՝ արդիւնաբերական նկարչութեան որոնումներում դեգերող ամերիկահայ, ով արժանապատուօրէն ձգտում է ամերիկեան կեցութեան հետ հաշտութեան եզրեր գտնել: Մինչ Սոնային հանդիպելը նա՝ «ըմբոստ ամերիկացին», չէր գիտակցում, որ իր էութեան մէջ հայեցիութեան տարրալուծումն արժանապատւութեան կորուստ է: Անակնկալ այդ հանդիպումից առաջ ո՞վ կարող էր նրան համոզել, թէ Խորհրդային Հայաստանում ապրում են նաեւ «չռուսացած», ազգայինի ու մարդկայինի սահմաններում «դեգերող» հրաշալի մարդիկ։ Իսկ Սոնան նիւեորքեան իր ներկայութեամբ համոզում է միշտ կասկածամիտ Հրանտին, որ «Երեւանը տուն է, օջախ, ուր մարդիկ ու տները, փողոցներն ու հրապարակները ձուլուած են իրար: …Երեւանը մի մեծ ընտանիք է, միանգամայն մարդկային ու բաբախուն» («Անծանօթ հոգիներ», էջ 19-20)։ Իսկ ինչո՞ւ ազգային նոյն «յամառութիւնը» ինքը չի տեսնում Ամերիկայում ծնուած լեհի, իտալացու կամ իռլանդացու մէջ։ «Այդ ինչպէ՞ս պատահեց, որ Արարատը դարձաւ իմ հոգեկան մտասեւեռումների զենիթը եւ իմ գիտակցական կեանքի ովասիսը: Եւ ինչո՞ւ է հայն այսքան յամառօրէն հայ» («Անծանօթ հոգիներ», էջ 47), — հարցնում է ինքն իրեն Հրանտը՝ փարատելով երբեմնի այն ինքնավստահութիւնը, թէ իր մէջ անթեղուած ազգային խլրտումները չեն վերարթնանայ: Մինչդեռ «յամառութիւնը» հէնց ի՛ր մէջ է։
Հայրենիք վերադառնալուց առաջ Սոնան հասկանում է, որ ինքը եւ Հրանտը զգայական աշխարհից վերադառնում են իրական աշխարհ՝ դէն նետելով բոլոր դիմակները, պաշտամունքների փոխարէն նախընտրելով մարդուն, նրա յոյզերի բնականութիւնը: Իր դիմաց տեսնել մարդուն` թէկուզ իբրեւ «փայտէ նժոյգ», այլ ո՛չ թէ իդէալ կամ սրբութեան սրբոց: Մեր տպաւորութեամբ՝ փայտէ նժոյգը կամ «տրոյական» ձին խորհրդանշում է 20-րդ դարում դաւը, մարդկութեան, մարդկանց ու քաղաքակրթութիւնների միջեւ բացուած վիհն ու կասկածամտութիւնը, որը գալիս է հնադարից եւ խորացնում է միմեանց դէմ լարուած ականները:
Բայց եւ անժխտելի է, որ արագութիւնները կարող են տեղ չհասցնել, անգամ եթէ «հրեղէն ձի» ես նստել: Հէքեաթներից ճառագած «հրեղէն ձիու»(62) կրկներեւոյթը վիպային գրականութիւնից մնացած խաբկանք է նոր շրջանի հեղինակների ու նրանց գաղափարատիպ հերոսների համար: Պէտք չէ անտեսել մտքի կառուցման այս խաղը, ըստ որի բնաշխարհից, թէկուզ դա լինի Հայաստանը, հեռանալով Սոնան կամ եօթնամեայ Ժիրայրի պապը հասնում են մօտեցող ու հեռացող երազի մեծութեանը:
Մէկ այլ դիտարկում եւս. յաճախ գրապատմական եւ առաւելապէս ազգային-բարոյաբանական հարցադրումները Յ. Կարապենցի հարուստ ժառանգութեան մէջ «օրինական» կրկնութիւններ են ունենում: «Անծանօթ հոգիներ» առաջին եւ «Մի մարդ ու մի երկիր» վերջին ժողովածուներում մենք առանձնացրել ենք ինքնութեան նախապատւութեան նոյնական մէկական պատկեր, որը խորքային ուժգնութիւն ունի։ Առաջինը ստեղծագործական կեանքի արշալոյսին գրուած «Փայտէ նժոյգն» է, ուր հաստատում է իր հերոսի՝ Սան Ֆրանցիսկոյից Նիւ Եորք ժամանած Հրանտ Սիսեանի ինքնութեան հպարտութիւնը, իսկ երկրորդը գրական եզրագիծ հասած հեղինակի «Դաւադրութիւն» պատմուածքն է: Այստեղ վերստին յառնում է նոյն հարցադրումը հերոսի ինքնութեան շուրջ, նոյն ելակէտային խոհը, թէ ամերիկաներում ծուարած հայերի մէջ ինքնութեան տեղաշարժ կայ, որից խուսափել անհնար է։ «Դուք հա՞յ էք, թէ ամերիկացի» հարցին հնչող պատասխանը թւում է անակնկալ՝ «Թէ հայ, թէ ամերիկացի»։ Հերոսին՝ Մինաս Մինասեանին, յաջողւում է «երկու ինքնութիւնները պահպանել», աւելին՝ «Մէկը միւսի շարունակութիւնն է…, մէկը միւսին լրացնում է։ Միասին դառնում ենք ամբողջութիւն» («Մի մարդ ու մի երկիր», էջ 25)։ Մինասը նախորդ պատմուածքից Հրանտ Սիսեանի ուղղագիծ շարունակութիւնն է։ Այսինքն՝ նոյնական «հին» կռիւ կայ տարբեր հերոսների միջեւ՝ «յամառ» հայի եւ, թւում է, վերադարձ չհանդուրժող անկախ ամերիկացու բախում: Նա սիրում է Սոնային, բայց ամբողջութեամբ հաշտ չէ վերջինիս այն կարգախօսին, թէ «Մենք երկուսս էլ միեւնոյն մօր զաւակներն ենք, անդամները նոյն գերդաստանի» («Անծանօթ հոգիներ», էջ 57): Մեր առջեւ նորից նոյն Յակոբ Կարապենցն է, թերեւս 24 տարիների ժողովածուների ձգողութեան հեռաւորութիւնից նրա համոզումը մնում է նոյնը՝ մարդը մէկն է, երկիրը մէկն է, գաղափարը՝ ամբողջական։ Խորագիրը հարցադրումների խորքով բացում է «հին» խորհուրդը՝ արդեօ՞ք սա է դաւադրութիւնը։ Ո՛չ, տեղաշարժ կայ «մտածելակերպի» ու «ներհայեաց» ըմբռնումների միջեւ, որը շարունակում է բախել ազգային ամրոցների երբեմնի անառիկ դարպասները։ Յ. Կարապենցի հայ թէ օտար հերոսներն ընդվզում են ընկերային կարծրատիպերի դէմ՝ հաստատելով իրենց հայեացքի, անհատականութեան նկարագրից բխող գծերի անմիջականութիւնը:
Մենութիւնից եւ ակամայ ինքն իրենից փախչող, բայցեւ ինքն իրեն որոնող Արմէն Վահանեանը յայտնւում է մի այլ քաղաքում («Մի այլ քաղաքում»): «Ինչո՞ւ եմ եկել, — խորհրդածում է նա: Հարցականը կրկին կախուեց նրա պղտորուած մտքից ու ակնթարթի մէջ ենթագիտակցութիւնն իր յորձանքների մէջ առաւ նրա ողջ էութիւնը, երեկը, բիւրաւոր երեկները» («Անծանօթ հոգիներ», էջ 94): Իրեն պարտադրուած նոր միջավայրում Արմէնը փորձում է վանել տհաճ յիշողութիւնները, ըստ էութեան՝ վերագտնել իրեն: Բայց կեանքն ամենուր նոյն հրամայականն ունի: Պանդոկի իր սենեակն է մտնում անծանօթ մի կին` սպասուհին, ով պատրաստ է առանց նախնական պայմանաւորուածութեան տրուել նրան: Կինը խուսափում է իր մասին խօսել, նախընտրում է, որ երկուսով մնան «անծանօթ հոգիներ», առօրեայ փնտռտուքով չփչացնեն իրենց այս կարճ, բայց հաճելի մտերմիկ շունչը: Կայ անակնկալը, որը բորբոքում, զայրացնում է կնոջը, ծայրայեղութեան հասցնում նրան: «Դուք բոլորդ էլ նո՛յնն էք, նո՛յն գազանը, միայն թէ տարբեր դիմակներ էք կրում» («Անծանօթ հոգիներ», էջ 100): Հերոսին դարձեալ պաշարում է մենութեան զգացումը, որին անհաղորդ է պարզ կինը՝ Քարոլը. «—Մենա՞կ …Քաղաքը վխտում է պէս-պէս կանանցով…», — առարկում է նա:
«— Ես այլ մենութեան մասին եմ խօսում», — փորձում է անկեղծութեամբ բացատրել էժանագին փոխյարաբերութիւններից ձանձրացած տղամարդը:
Երկուսի միջեւ հոգեկան մերձեցումն ստացւում է, բայց՝ ոչ աւելին։ Արմէն Վահանեանը գիտակցում է, թէ որքան մենաւոր հոգիներ են կինը եւ ինքը: Կինն էլ իր ապրումների սահմանն է հատել, որ ստիպում է կիսամերկ ու շփոթուած հեռանալ սենեակից, քանի որ իր դիմաց ոչ թէ հերթական յաճախորդ էր, այլ հոգեկան հարուստ կերտուածքով մարդ, ում հետ կարելի է ապրել, կենակցել, երեխաներ ունենալ, լցուել զգայական աշխարհով: Այդ ցանկութիւնը կարող էր ամբողջութեամբ փոխել կնոջ կեանքը, ով պատրաստ չէր դրան: Ահա եւ կնոջ կտրուկ հեռացումի բացատրութիւնը, որը տալիս է նոյնքան շուարած հեղինակը։
«Սոնա» պատմուածքն ուշ շրջանի ստեղծագործութիւն է. «դրսում» արդէն Հայաստանն անկախացել է, սիւժետային այլընթաց զարգացումներ են, բայց ինքնութեան հարցադրումները դարձեալ գերակայ են: Ինքնութեան շնորհիւ Սփիւռքն անկախ կառոյց է այլեւս՝ Հայաստանից առերեւոյթ պոկուած։ Այն պիտի շարունակի յարատեւել որպէս ինքնուրոյն, յարաբերական գոյավիճակ։ Այստեղ սրուած իրավիճակ է ազգային, հոգեբանական, ինչու չէ, նաեւ ֆիզիկական-առարկայական առումներով։ Հետաքրքիր է այս առումով գրող Թորոս Թորանեանի՝ այս խնդրի շուրջ կատարած զուգահեռը. «Շահան Շահնուր երեք քառորդ դար առաջ ըսած էր՝ գաղթականը իր հայրենիքը կը փնտռէ։ Մենք այժմ դադրած ենք գաղթական ըլլալէ։ Հիմա մենք Սփիւռք ենք։ Սփիւռքը չի փնտռեր իր հայրենիքը։ Շահնուր ըսած էր, նախատեսած։ Կարապենցը կ՚ապրէր այդ պահը։ Եւ չկարծէք, թէ դիւրին պահ մըն է այդ պահը»(63)։ Դիպուկ է նկատուած Շ. Շահնուրից Յ. Կարապենց ձգուող կորագծերի շարունակականութեան միասնութիւնը։
Բոստոնի մէջ հայոց լեզուի եւ գրականութեան ուսուցչուհի Սոնան ամուսնացել է օտար Մարք Սմիթի հետ. կայ տարիքային մեծ տարբերութիւն՝ հայուհին տասներկու տարով մեծ է ամուսնուց։ Սա դեռ բաւական չէ, Մարքը համոզուած է՝ «որ իրենցից իւրաքանչիւրը ճախրում է իր ուրոյն ուղեծիրի մէջ, որ ամեն օր միմեանց սիրելով հանդերձ՝ իրենցից իւրաքանչիւրը մնալու է մենակ ու անծանօթ։ …Այլապէս պարապ խօսքեր են ազգային պատիւ, ազգապահպանում ու ազգահաւաքում։ Դու ի՞նձ հետ ես ամուսնացել, թէ Ամերիկայի։ Ես քե՞զ հետ եմ ամուսնացել, թէ Հայաստանի։ Այնքան զբաղուած ենք միմեանց ազգային պատկանելութեան խորխորատները զննելով, որ այլեւս կորցրել ենք մեր մաքուր բնազդները, մեր մարդկայնութիւնը։ Քարացած աւանդութիւնները (մեր կարծիքով՝ ճշգրիտ բառի իմաստը «աւանդոյթն» է — Ն.Ս.) ու ցեղային հիւանդութիւնները հաւաքել, պատնէշ ենք դարձրել մեր ազգային ստորակայութեան յիմար ու անտեղի զգացումները թաքցնելու համար» («Մի մարդ ու մի երկիր», էջ 37)։
Մարքի համար Սոնան կին է, «մարդ ու անհատականութիւն». նրա հայուհու «բարդոյթն» աւելորդ բեռ է ամուսնական եւ միջավայրի հետ յարաբերութիւններում։ Նա Սոնային դրդում է ամերիկացի դառնալ, ուր «ամերիկացին» ազգային պատկանելութիւն չէ, այլ կեցութեան ձեւ։ Մարքն է, որ Սոնայի մէջ բացայայտում է հայութեան երկփեղկումը, որտեղ Սոնայի ներքին բախումը Հայաստանի հետ է։
Սոնայի համար Մարքը հայութեան կենցաղի ու կեցութեան պատուհան է։ Տարակուսանքները մէկից աւելի են՝ ինչո՞ւ օրինակ, հայ աշակերտների թիւը 700-ից չի անցնում 70 հազար հայութեան յարաբերակցութեան մէջ։ Մենք էլ մեր հերթին փորձենք նորովի բորբոքել Յ. Կարապենցի մտահոգութիւնը. արդեօ՞ք 21-րդ դարի երկու տասնամեակներին աւելի սրուած չէ հայեցի կրթութեան խնդիրն Ամերիկայում, Սփիւռքում առհասարակ։ Շարունակենք օտար Մարքի, իրականում՝ Յ. Կարապենցի հարցադրումները. ինչո՞ւ բոստոնահայերը ո՛չ կարգին հայերէն գիտեն, ո՛չ՝ անգլերէն, կղզիացած մնալով՝ տեղեակ չեն ո՛չ հայկական, ո՛չ ամերիկեան պատմութեանն ու մշակոյթին։ Բոստոնի հայութեան մէջ Սոնան Յ. Կարապենցի աշխարհի բարդոյթների հաւատարիմ կրողն է։ Իսկ բարդոյթները, ըստ ամուսինների վէճերի յայտարարի, նախապաշարումների հետեւանք է, որին ենթակայ են բոլորը. «Որովհետեւ բոլորս նախապաշարուած ենք։ Ես, դու, հայերը, ամերիկացիները, ամբողջ մարդկութիւնը» («Մի մարդ ու մի երկիր», էջ 37)։
Ամերիկացի դառնալը հայի սրտի տառապանքի, երկփեղկ մենութեան վրայով՝ մարդկութեան գտած «արդարադատ» բանաձեւն է դառնում Յ. Կարապենցի պատմուածքներում («Վերջերս ո՞վ է գնացել Հալիֆաքս», «Անծանօթ հոգիներ»)։ Առաջինում նոր քաղաքակրթութեան շարունակականութեան մէջ ազգայինը թուլացնում է ուժի տիրապետման, իրաւունքի չափաբաժինն օտարների միջավայրում։ Երկփեղկ հայը նահանջում է, պատմութեամբ անպաշտպան մնացած հայն ինքնասպան կարող է լինել, ինչպէս ներաշխարհը հոգեհան ալիքի յորդումի դիմաց կորցրած Արմէնը, ում տիպարի մէջ իր կենսագրական գծի հնարաւոր տարբերակն է ներկայացնում հեղինակը՝ կարծես յուշելով ընթերցողին՝ այդպիսին կարող էր լինել հէնց ինքը։ Սփիւռքում հայն ու հայկականը յարաբերական շղթայ են։ Ի՜նչ օգուտ, որ առեւտրական Ջորջը դեռ յարատեւում է. նա իր բնոյթով արդէն մարտնչող տիպ չէ, նա համակերպուածի բարդոյթ ունի:
Մեր թուարկածներից երկրորդի հերոսը Սուրէնեանն է՝ «վիթխարի ու անվախճան» Նիւ Եորքում միայնակ ու ներքնապէս անհանգիստ: Եւ միայն նա չէ, որ ապրում է առանձնութեան ողբերգութիւնը. հեղինակը դուրս է բերում կերպարներն ազգային պատուհաններից։ Ողջ Ամերիկայի մայրուղիների, երկնաքերների ժխորային աղմուկի մէջ Յ. Կարապենցն անսում է նախ եւ առաջ «պզտիկ մարդոց» մենութեան արձագանգին։
Այստեղ նա գրեթէ նոյն ժամանակամիջոցում՝ անցեալ դարի 50-60-ական թուականներին, ստամբուլահայ Զահրատի պէս վերստեղծում է մեծ քաղաքի ու փոքր մարդկանց հակադրական ելագծերը։ Ընդ որում` Զահրատի մօտ նրանք ժողովրդական խենթերն են՝ կիկոները, խարալամպոսները, «թաղիս բնակիչները» (դա ակնառու է յատկապէս «Թաղ»(64) քերթուածում, որի աշխարհագրական ծաւալները թաղից հասնում են համայնք, համայնքից անցնում պոլսահայութեան խտացուած կերպարին, իսկ վերջնական ընդգրկումով` հայ ժողովրդի հաւաքական տեսակին: Նոյն գեղարուեստական եղանակով է կառուցուած նաեւ Զահրատի «Չար բաներ» քերթուածը:
Իսկ ահա Յ. Կարապենցի ոճաւորման մէջ առանձնանում են իրենց ողբերգականութիւնը խորութեամբ գիտակցող եւ վերապրող տառապեալները, որոնք չեն հաշտւում եւ երազը խառնում են շարունակուող կեանքին։ Պայմանականօրէն կարելի է այս ընկալմամբ բնութագրել նրանց «անծանօթ հոգիների» հմայքն ու զօրութիւնը, որն արձակագրի համար գեղարուեստական կայուն յատկանիշ է։
Սուրէնեանը փորձում է սատար կանգնել ճակատագրի հարուածից կքած, խեղճացած ռուս Վլադիմիր Պիվավարովին, ում առջեւ գոց են Պետերբուրգի դարձի ճամբաները։ Ինքը կնոջ հետ երազում էր այդ դարձը, իսկ հիմա կսկծում է կնոջ մահը Նիւ Եորքում։ Երկու տարագիրներ են՝ Սուրէնեանը եւ միշտ գինով Վլադիմիրը, ով անել վշտի մէջ ապաւինում է իր Հայաստան երկիրը գտնող ու չգտնող ընկերոջ պարզած ձեռքին։
Ուրուականի նման տարեց Մարգարին հետապնդում է գերեզմանների հողավաճառ այցելուն համանուն պատմուածքից, մինչդեռ հայը մեռնելու ցանկութիւն չունի. կեանքի համար նա մաքառում է նաեւ ամերիկաներում։ Ապաքինուելով, Մարգարը լքում է դատապարտուածի, «պզտիկ» մարդկանց դրոշմը կրելու խաչը եւ վերահաստատում հայի ապրելու անկոտրում կամքը, որտեղ էլ որ լինի ինքը։ Ի վերջոյ, նա ինքն է «ճանապարհում» օտար գերեզմաններում իր տեղն ապահովելու պատրաստ այցելուին։
Յ. Կարապենցի պատմուածքներում բոլորովին նոր տեսանկիւնից է բացւում միայնակ ու փոքր, դժբախտ վիճակներն իզուր շրջանցել փորձող, բայց եւ ներքին ազատագրման քայլին ընդառաջ գնացող մարդու հոգեկան դրաման («Կարմիր շրջազգեստով կինը»):
Ստեփան Զօրեանի՝ անցեալ դարասկզբի տասական թուականներին գրուած «Տխուր մարդիկ» շարքի հերոսները յար եւ նման չեխովեան խեղճութեան բարդոյթով յատկանշուող տիպերին, յուշում էին մեր ազգային միապաղաղ ու ծանծաղ կեանքի առօրէականութիւնը։ Եթէ նրանք Ստ. Զօրեանի գրչի տակ չունէին իրենց մանր-մունր հետաքրքրութիւնները համաշխարհային ահեղաշունչ իրադարձութիւնների բովում բաւարարելու կամք եւ հնարաւորութիւն, ապա Յ. Կարապենցի պարագայում, ընդամենը 40-50 տարի անց, երբ լոռեցի արձակագիրը դեռեւս ստեղծագործական կայուն ընթացքի մէջ էր, միջավայրի կտրուկ փոփոխութեան թելադրութեամբ, Ամերիկայում յայտնուած ազգային հաւաքական նկարագիր պահող փոքր հերոսները յանդգնում են դուրս գալ, թէպէտ ժամանակի առումով փոքր-ինչ պայմանական յապաղումով, խեղճութեան վիհից ու վերստեղծել իրենց աշխարհը:
Որքանո՞վ է դա յաջողւում «Կարմիր շրջազգեստով կինը» պատմուածքի հերոսներին, արդէն անհատականութեան տիպաբանական մեկնութիւնից բխող խնդիր է, որը լուծում է ամերիկահայ արձակագիրը պատմուածքների սիւժետային հոգեբանական քննութեամբ՝ ըստ խառնուածքի իւրայատկութեան եւ ըստ բնաւորութեան գծերի։ Արդէն 70-ական թթ. գրուած այս պատմուածքը տեղ է գտնում նաեւ «Հին աշխարհի նոր սերմնացանները» ժողովածուի մէջ։ Իսկ նիւթը նրա համար Ամերիկա հասած տառապանքի հայ ճգնաւորների արմատների կորսուող պատմութիւնն է։ Ահա նրանցից մէկը՝ 26 տարի Ամերիկայում ապրող, բայց այդպէս էլ ամերիկացի չդարձող Կիւրեղ Աթանոսեանը, ում Ջեֆերսոնի մէջ տեղաբնակները «միստըր Աթանէշըն» են կոչում, Հարրի, աշխատանքում նրան գնահատում են, աշխատավարձն ու պաշտօնը պարբերաբար բարձրացնում։ Կերպարը ստեղծուած է գրեթէ համաստեղեան կերպարի ոճով՝ հեգնանքի ու կարեկցանքի համադրմամբ, անհամակերպութեան ու միապաղաղութեան խուլ ձանձրոյթի ատաղձով: Նա գործուածքեղէնի բարգաւաճ հաստատութեան երկարամեայ հաշուապահն էր՝ անթերի ու անբասիր, բարեխիղճ ու նուիրեալ, ինչպէս կինն է շրջուն իմաստով շարունակ հեգնում՝ «աֆիսի մուկ», ասել է թէ՝ գրասենեակում թուղթ կրծող։
Անձնական կեանք չունէր Կիւրեղը. կնոջ բոլոր քմահաճոյքներն անմռունչ կատարող, նիւթական առօրեայ պահանջների մէջ դժգոհութիւնները համբերատար կուլ տուող եւ մարսող այս հայն իսկապէս ցանկանում էր վայելել ընտանեկան ջերմութիւն ու քնքշանք, բայց գնահատութեան փոխարէն միշտ ստանում էր քամահրանք ու ատելութիւն: Որդին էլ, զուտ ամերիկեան բարքին հարազատ քայլով, հեշտ հարստանալու տենդով բռնուած, վաղուց լքել է ծնողներին, հեռացել Ֆիլադելֆիա, յաջողակ բիզնես բացել։ Կիւրեղը խորհում է, բայց բացատրութիւն չի գտնում. «Ի՞նչ պատահեց այդ տղային: Ինչո՞ւ միանգամից այնպէս օտարացաւ: Չէ՞ որ իր նպատակն էր նրան համալսարան ուղարկել… Իր ամբողջ կեանքը զոհեց Ելենի ու Արամիկի համար, եւ հիմա, կինն իր օրն էր թունաւորում, իսկ զաւակը երախտամոռ թափառում էր ո՜վ գիտէ ո՞ր քաղաքի ո՛ր փողոցներում» («Նոր աշխարհի հին սերմնացանները», էջ 160): Կնոջ վհուկային ձայնն ու քրքիջը, ամենօրեայ շահամոլ պահանջները` դիմել բոսին, հետապնդում էին նրան։ Միապաղաղ աշխատանքի արդիւնքում, ի վերջոյ, Կիւրեղը սկսում է գնահատուել արժանւոյն, նրան վստահում են, նշանակում գլխաւոր հաշուապահ, բայց «նոր աշխարհի հին սերմնացանի» մէջ արթնանում է մարդու ներքին ազատութեան յախուռն ձգտումը՝ ազատագրուելու նրանցից, ովքեր անհաղորդ են հոգէաշխարհի երջանկութեան իր բանաձեւին: Եւ նա դիմում է աշխատանքից, հարազատների օտարացած աշխարհից հեռացումի վճռական քայլին։ Այլ կերպ նա չէր կարող վարուել, քանզի «ահռելի մեծութեամբ մի բրդոտ սարդ կանացի գլխով հետապնդում էր…, վար քաշում եւ սպառնում ծծել իր կեանքի արիւնը՝ …կանաչ երախը բաց, մերկ ու զզուելի» («Նոր աշխարհի հին սերմնացանները», էջ 162-163):
Արգահատելի կինն իր հոգէաշխարհից դուրս է: Կինը նիւթականի դաշտում է, ամուսինը՝ հոգեւորի։ Կիւրեղի համար չկան համեմատութեան եզրեր «պարզ հոգի», «եղնիկի աչքերով» եւ «անհուն սիրով» փարուող նախկին Եղիսաբէթի եւ ներկայիս ընչաքաղց կնոջ միջեւ: Բայց եղե՞լ էր կինը երբեւէ այնպիսին, հաւկուր չի՞ եղել միթէ ինքը։ Ինչ է, նո՞ր տեսաւ, որ Ելենը համակ ծոյլ ու անբան է՝ ամբողջ օրը հեռատեսիլ նայող, գարեջուրն ու շոկոլադն՝ անպակաս եւ, ի հա՛րկէ, ծխախոտը միշտ մատների մէջ ծխալիս:
Գործընկեր Բիլի հետ ունեցած զրոյցներում աստիճանաբար բացւում են առերեւոյթ անճար թուացող Կիւրեղի հոգու գաղտնածածուկ գծերը: Նա հարուստ ներաշխարհ ունի, գրողական ձիրք, ուրեմն ինչո՞ւ իր կեանքը մաշի հաշուապահի տաղտուկի մէջ, թող մտնի ակտիւ կեանք, անսայ իր մէջ պատէպատ խփուող բանաստեղծի ձայնին։ Իրականում Կիւրեղն իր հոգու խորքերում անթեղուած տառապագին զգացումներն էր անուղղակի բացում Բիլի առջեւ։ Նրա ամերիկեան գործընկերը, բանաստեղծ լինելով հանդերձ, դոյզն ինչ չէր ճանաչել իրեն, չէր հասկացել, թէ այդ մագաղաթէ արտաքինի տակ զգայուն ու տառապող հոգի կարող էր լինել, հաշուապահ` բայց բանաստեղծի սրտով եւ առուակի պէս վճիտ երազներով:
Կիւրեղի յորդորն առաջին հերթին ուղղուած էր իրեն։ Այդ իրեն է, որ արթնացնել էր ուզում ձանձրոյթի ճահճից, կնոջ միահեծան իշխանութիւնից։ Ինչպէս Գր. Զոհրապի, Նար-Դոսի նովելներում, այնպէս էլ Յ. Կարապենցի պատմուածքներում, ընթերցողն ականատես է լինում հերոսների անակնկալ հոգեբանական վերափոխումներին ու գրողական նոյնքան անակնկալ եզրայանգումներին: Փոքր ու խեղճ հերոսի առաջացրած կարեկցանքն իր տեղը զիջում է ընթերցողի խոր համակրանքին` ճակատագրով դատապարտուած, բայց ճիշտ ինքնագնահատմամբ բոլորովին նոր կենսակերպ որդեգրած եւ անսպասելի վճիռ կայացրած Կիւրեղի նկատմամբ:
Ամերիկայում ապրող երկրորդ եւ երրորդ սերնդի հայ մարդու մէջ դեռ երազը շարունակում է յարատեւել. ամեն ինչ չէ, որ զոհաբերուած է ամենակուլ առօրեային։ Պատմուածքի գլխաւոր լեյտմոտիւը դա է, որը փորձում է առանձնացնել արձակագիրը՝ երազի մեծութիւնը հակադրելով գործողութիւնների ընթացքին։ Նա պատմուածքի խորագիրը կառուցում է, ելակէտ ընտրելով դիւթող, կանչող անիրականը: Դա օդանաւագնացութեան շէնքի երկայնքով տեղադրուած` կարմիր շրջազգեստով, ոտաբոբիկ, սպիտակ աւազների վրայ կանգնած ցորնագոյն կնոջ հսկայական գովազդային պաստառն է, որին հպատակւում է յիսունչորս տարի այլոց համար ապրած հերոսը: Եւ նա որոշում է ընդառաջ գնալ անծանօթին, գնալ դէպի երազը, կտրել անցեալի ու ներկայի միջեւ առկայ բոլոր կապերը։ Իրաւունք ունի՞։ Հեղինակն ընթերցողին համոզում է՝ այո՛, ունի։ Եւ ոչ միայն Կիւրեղը, ով մի կողմ է դրել գլխաւոր հաշուապահի պաշտօնի գայթակղիչ առաջարկը, սպասուող բարձր աշխատավարձը։ Այդ իրաւունքն ունեն բոլոր նրանք, ովքեր երջանկութեան ետեւից «գաղտնի ժամադրութեան դուրս ելնելու» յանդգնութիւնն ունեն:
Ամերիկայում երազի մեծութիւնը, թւում է, պիտի պահեն առաջինը հէնց արուեստագէտները։ Բայց իրականում գեղեցիկի ճանապարհին «արեւադարձային թռչունը» լքում է նաեւ ամենատաղանդաւորներին։ Տիպական օրինակ է համալսարանական շրջանից համանուն պատմուածքի հերոս բժիշկ Արսէնը, ում հանրակացարանային ընկերներն օտարներ են՝ չինացի, ֆինն, ամերիկացի եւ այլոք: Դա ազգային տարակարծութիւնների ուրոյն շքահանդէս է, կատարելութեան ձգտման անվերջանալի պայքար եւ առճակատում: Գեղեցիկի որոնումը տանում է դէպի փակուղի, որտեղ էլ կայանում է հրաշալի նկարիչ Ռիս Ջանսընի եւ Արսէնի մտերմութիւնը: Նրանց ամենօրեայ խորհրդածութիւնները կեանքի եւ մահուան, երազի փլուզման շուրջ են:
Բայց եւ նրանք խիստ տարբեր են. Արսէնն արտառոց նկարչի նոյնքան արտառոց վարքագծից ապշելու պատճառներ շատ ունի: Ասենք, երբ Ռիսը հանրակացարանի պարտէզում անակնկալ համբուրում է Արսէնի ընկերուհուն ու անխօս հեռանում։ Ի՞նչ է սա՝ «Գեղեցիկը կեանքն» է կարգախօսի առջեւ խուլ հպատակութի՞ւն։ Առանձնապէս բացատրութիւնների ետեւից չի ընկնում Արսէնը, այլ փորձում է ամփոփել, թէ նկարիչն իր հետ բերում է «փխրունի գիտակցութիւն, հոգեղինացած մարդկայնութիւն եւ, որ ամենակարեւորն էր, կեանքի, ողջ լինելու պարզ հաճոյքը եւ այդ՝ հակառակ իր հրաժարականութեան, նոյնիսկ յոռետես գաղափարների» («Անծանօթ հոգիներ», էջ 288)։
Ռիսի տարօրինակութիւններից է նաեւ, երբ հսկայ խարոյկ է վառում իր բոլոր նկարներից, հրաժարւում նախկին ստեղծագործական որոնումներից ու ձգտում նորովի փնտռել «արեւադարձային կապոյտ թռչունի» իր սահմանումը։ Երեք տարիների փնտռտուքի արդիւնքն աւելի քան ապշեցուցիչ է՝ նրա կինն է դառնում Սելման՝ գէր, տափակ գլխով, բաց կարմիր լնդերով, թորշոմած ձեռքերով, մոխրագոյն մազերով եւ արհեստական ատամներով այդ կինը։
Գեղեցիկի աղճատումը հասել էր մի սահմանի, «ուր տրամաբանութիւնս այլեւս որեւէ մեկնաբանութիւն չէր ընդունում։ Այս ի՞նչ է, դառը կատա՞կ թէ իրականութիւն։ Զաւե՞շտ թէ ողբերգութիւն» («Անծանօթ հոգիներ», էջ 297)։
Գո՞ւցէ բոլորը մէկտեղ… Գեղեցիկը` առաջուայ հին կանխազգացութեամբ փլուզուած, երբ այրել էր նկարները, գուշակելով կեանքի տգեղութեան հետ ինքնահաշտեցման իր համակերպումը։ Երբեմնի հայեցող Ռիսը մէկընդմիշտ կտրուել էր իրականութիւնից, ուրեմն նաեւ՝ գեղեցիկի ընկալման կարողութիւնից: Արեւադարձային թռչունը լքել է իրեն ու այս միջավայրը։
Երազի նրբին ու անտեսանելի թելերով արձակագիրը ստեղծում է փիլիսոփայական մի շերտ, փորձելով «անծանօթ» հոգիների յարաբերութեան մէջ ճշտել կեանքի ու պայքարի, անգամ մահուան անցումային հանգրուանները: Ահա, օրինակ, «Այստեղից մինչեւ յաւիտենականութիւն» պատմուածքի սիւժետային ընդհատումների կորագիծը, որն անցնում է գեղարուեստական տարածքների վրայով: Հեղինակը «միջամտում է»՝ ապաւինելով ընթերցողի հետ գիտակից շփումին. «Ես երբէք չեմ ցանկացել գրող դառնալ եւ ընդհանրապէս չգիտեմ, թէ ինչու եմ գրում: …Առանց ինձ էլ համաշխարհային եւ յատկապէս հայ գրականութիւնը բաւականին թւով գլխացաւանքներ ունի մարսելու: …Այս օրերիս տեղից վեր ելլողն իրեն գրող ու հեղինակ է անուանում: Այլեւս այսքան հանճարների մէջ ինչպէ՞ս կարելի է մի ԲԱՆ սովորել: …Իրականութիւնն այն է, որ ես երաժիշտ եմ ծնուել: Երգն իմ մէջ ֆիզիքական ու հոգեկան ամէնից կարող ու տիրական տարրն է» («Անծանօթ հոգիներ», էջ 83-84):
Ընթերցողի առջեւ գործողութիւններից վեր կանգնած արուեստագէտն է, ով յանդգնում է աշխարհին ասել, որ պէտք չէ վախենալ մահուան մշտական ու մշտնջենական ներկայութիւնից։ «Արեւի ջերմութիւնն զգալու», «հողի հեռաւոր, քաղցրալուր», Համաստեղի գտած բառով՝ «ջդջդոցին», ունկ դնելու երջանկութիւնը գրողի համար ստեղծագործական տարրի բնաբուխ առկայութիւնն ու հաստատումն է, իսկ ահա նրա հերոսի համար ճշմարտութեանն ու մահուանն ընդառաջ գնալու նախաքայլ է։
Ամերիկահայ արձակագիրը այնպիսի հարցադրումներ է անում, որոնք բաւարար չափով «գլխացաւանք» են մայր հողից կտրուած, ազգային գերխնդիրներով ծանրաբեռ սփիւռքահայ հեղինակների շրջանում։ Բառերի տակ դժգոհութիւն որսալ պէտք չէ, իսկապէս ազգային գրական յանձնառութիւնը, ուզես թէ չուզես, գալու եւ տիրաբար փաթաթուելու է գեղարուեստական քո ընկալմանը կամ եղանակին։
Եւ Յ. Կարապենցը ճիշտ է. մի՞թէ Շ. Շահնուրի «Նահանջ…»-ի հարցադրումների մէջ ազգային նիւթի մատուցումը բխում է գեղարուեստական մատուցման անխուսափելիութիւնից։ Ի հա՛րկէ, ո՛չ, պարտադրուա՛ծ է։
Իսկ ահա Եղիշէ Չարենցի բարդոյթը, որը շարունակաբար ապրում եւ վերապրում է Կոլումբիայի համալսարանում արդէն երկու տարի դոկտորայի թեզ գրող Վահէ Վահանեանը, գալիս աւերում է նորագոյն շրջանի բարոյահոգեբանական կարգաւորումները՝ Վաշինգտոնից մինչեւ Երեւան։
«Անծանօթ հոգիներ» ժողովածուն աւարտւում է խորհրդանշական «Մի մարդ եւ երկու շիրիմ» պատմուածքով՝ գրուած 1966 թուականին։ Այստեղ արդէն «անծանօթներն» առօրեայից պոկուած տարանջատ հոգիները չեն, ընդհակառակը, սիրոյ յորձանքն ընկած Վահէն, ազնուագոյն Ինգրիդը, այս ամենին գումարենք նաեւ անցեալ դարի վաթսունականների ամերիկեան դեմոկրատական բեկումնային պատմութեան դրուագների եւ խորհրդային ձնհալի հայկական գրամշակութային աշխարհի հպանցիկ, նկատելի չափով հրապարագրական մատուցման ձեւերը, որոնք Յ. Կարապենցի՝ մեզ քաջածանօթ ու հոգեհարազատ ոճաւորումներն են, յատկանիշներ, որ մեր տպաւորութեամբ անցել են Վազգէն Շուշանեանից։
Գրողը բացայայտում է ազգային եւ համազգային ծայրակէտերի քննութեան երկու դաշտ. առաջինը քաղաքականն է։ 1963-ին Միացեալ Նահանգները ցնցեց դեմոկրատ Նախագահ Ջոն Քենեդու սպանութիւնը. մարդ, ով ամենից առաջ տառապանքի խորհրդանիշն էր։ Ինքը ջանում էր «… ամոքել այդ ցաւը, … խինդ բերել մանուկների աչքերին եւ երջանկութեամբ ողողել ապագայի ճանապարհը» («Անծանօթ հոգիներ», էջ 342): Գրողին թւում էր, որ այդ Նախագահը միշտ մենակ էր իր տառապանքի մէջ։ Նրա մահով բարութեան հունտը պակասեց մարդկութեան միջից։
Համազգային որոնումի մէջ երկրորդ ծայրակէտը բանաստեղծութիւնն ու նրա քուրմ Ե. Չարենցն է։ Եթէ Քենեդին բարութեան ուժն է, ապա բանաստեղծութիւնը միայն չարիք ծնող ուժի հակակշիռն է։ Ընդունենք, որ կապակցման այս երկու ծայրակէտերի միջեւ սպրդել է արհեստական ընկալման ծայրայեղութիւնը։ Բայց տպաւորում է երկու գերեզման-շիրիմների խաղարկումը. վաղուայ գիտնականը գալիս է Հայաստան։ Չարութեան ուժը Հայաստանում շարունակում է աւեր տեսնել բանաստեղծների գլխին։
Ե. Չարենցը ճշմարտութեան մասունքն է, նա աւելի կենսական ուժ է, քան սէրը, նրա հզօր շնչից նահանջում է Ինգրիդը: Գուցէ դրա համար էլ Ե. Չարենցը գերեզման չունի. Չարենցը ներկայութիւն է։ Մշտակա՛ն ներկայութիւն։ Յ. Կարապենցը խուսափում է գլխաւոր հարցից. եթէ Ինգրիդը եւ իր ներաշխարհը սնուցող Վահէն Կոլումբիայի համալսարանի շրջանաւարտներ են, նշանակում է՝ նրանք պատկանում են ամերիկեան քաղաքակրթութեանը։
Ռոմանտիկան եւ վերացարկուած համոզումը թերակատար բաղադրիչներ են մնում այս պատմուածքում։ Եւ դա գիտակցում է Յ. Կարապենցը։
«Վերջին կայարանը» պատմուածքում ամերիկահայ գրողը գրեթէ չարենցեան տիպի «ազգային երազ»-երազանքի յաճախանքն ապրում է պատանի Վաչիկ Արամեանի շնորհիւ: Վաչիկի համար Երեւանը հրապոյր է, ձգողական կոյր ներուժ, արեան հեռակայ թուացող վազք։ Ժամանակին ծնողների գորովագութ պատմութիւնները Հայաստանի, Արարատ-Մասիսի ու Արաքսի մասին այնքան էին բորբոքել տասնամեայ պատանու երեւակայութիւնը, որ նա համոզում է սեւամորթ ընկերոջը, որի անունը շարունակուող երազի յանդուգն ու հեգնական տրամաբանութեամբ Ջորջ Վաշինգտոն էր, թռցնել «մինչեւ վերջին կայարան» նշումով երկու տոմս, անցնել կամուրջներ ու ծովեր, հասնել հեքիաթի Երեւան: Բայց գնացքը պատանիներին հասցնում է ընդամենը «վերջին կայարան», ոչ աւելին: Երազն աւարտւում է ամերիկեան տիրական ռէալութեամբ, բայց առանց ցնցումի, առանց փիլիսոփայական գունաւորումի։ Նրանք հասել են Ջեֆերսոն, — ըստ Յ. Կարապենցի՝ «Հայկական Ամերիկայի» գեղարուեստական միջնաբերդը, — այստեղից զանգահարել են հայ պատանու մօրը, որ գայ զաւակի ետեւից. արկածն աւարտուած է, տառապանքը՝ յաղթահարուած։ Սակայն Երեւանը մնում է այդպէս էլ «չնուաճուած»։
Թախիծը հազարաւոր մղոններ կտրելու տարածական պատրանք է ձեւաւորել, բայց այն աւելի է թանձրանում, երբ չենք յաղթահարում միջքաղաքային տարածքներ բաժանող սրտերի հանգրուանները։ Դա բխում է առաջին ժողովածուի՝ ընդհանուր առմամբ հայրենական կարօտի կսկիծը խորքերում թաքցնող հերոսների ընդհանրական դարձած վարքագծից, որոնք որոնում են իրենց այսքան բարդ Նոր Աշխարհում ու այդպէս էլ չեն գտնում, քանի որ թաքցնում են իրենց անհանգրուան ներաշխարհը, երբ փորձում են ամերիկեան գրամշակութային աշխարհի հետ համընթաց քայլել։ Ուղղակի Յ. Կարապենցը հայ ընթերցողի վախուորած ականջին փորձում է հասցնել նրանց անկարեկիր հառաչանքի չերեւացող նստուածքների ծանրութիւնը։
Ինչ վերաբերում է ամերիկեան այս գողտրիկ նիւթին, ընդգծենք, որ այն հաճելիօրէն յիշեցնում է Ուիլեամ Սարոյեանի՝ անհամեմատ վաղ գրուած նշանաւոր «Գեղեցիկ, սպիտակ ձիու ամառը» պատմուածքը՝ «Իմ անունն Արամ է» ժողովածուից, ուր պատանեկան խանդավառութեան նոյն ազգային խորքն է՝ հպանցիկ, բայց հետք ձգած սիւժետային կառուցումով։ Արթնութեան ոգին է ընդհանուր ելակէտ երկու այս գործերում. Ու. Սարոյեանի պատանիներին յաջողւում է գրաստ դարձած ձիու առաւօտներին տենչ հաղորդել, այն, ինչ ենթագիտակցօրէն իրենց ռունգերում է, իրենց հայկականութեան խորքերում։ Ենթագիտակցական է նաեւ Յ. Կարապենցի պատանու հայկականութեան հաստատման նոյնքան բորբոք քայլը, բնազդներն են առաջնորդում նրան, նախորդ սերնդից մնացած կոչնակները, որոնց ակամայ արձագանգում է որդին՝ վաղը զտարիւն ամերիկացի դառնալու ճանապարհին։
Գրականագէտ Դ. Գասպարեանը բարձր գնահատելով արձակագրի «Վերջին կայարանը» պատմուածքը, առաջարկում է այն զետեղել Հայաստանի հանրակրթական հիմնական դպրոցի գրականութեան դասագրքերում` «…դրանով իսկ Յակոբ Կարապենցի համար էջ բացելով գրականութեան ուսուցման մեր ծրագրերի մէջ»(65): Պահանջը, թւում է, տեղին է, միայն պիտի նկատի ունենալ ամերիկեան միջավայրի երկու խոշոր արձակագիրներ Ու. Սարոյեանի եւ Յ. Կարապենցի գրական նիւթի մատուցման միասնական եղանակը. եթէ խօսքն աշակերտների մէջ ազգային բնաբուխ խնկարկման խնդիրն է, ազգային հպարտութեան ձեւաւորման պահանջը, ապա աւելի նախընտրելի է համադրական քննութեան մէկ պատուհանը, որով հնարաւոր է դառնում հայրենիքի տեսլականը ներկայացնել անմիջական շնչով, առարկայացուած ու հասկանալի՝ տարիքային գործօնով պայմանաւորուած, ընդ որում՝ Յ. Կարապենցից ընդգրկելով նաեւ «Հրեղէն ձին»։
Երազի անկատարութեան փիլիսոփայութիւնը չի սահմանափակւում այս երկու օրինակներով։ Մարդկանց միջեւ շարունակական հեռացումի, կեանքում տեղ նուաճելու, ձգտումի ու անմատչելիութեան խաղարկումի գեղարուեստական բարձր մի վկայութիւն է Զարեհ Խրախունու «Հանրակառք» բանաստեղծութիւնը։ Այն աւարտւում է խորիմաստ պատկերով։ Թւում է՝ նպատակիդ հասնում ես խճողուած հանրակառքում, որը մեր ամենօրեայ հեւքի խորհրդանիշներից է, նստելու «տեղդ» խլել ես այլեւս, բայց տոմսավաճառի ձայնը սթափեցնելու է քեզ.
— Մինչեւ հո՛ս, պարոննե՛ր, մինչեւ հոս…(66)։
Աւարտուել է մանկութիւնը. Յ. Կարապենցի տասնամեայ երեխային նոյնպէս «սթափեցնում են», ուրիշների թւում` նաեւ հանրակառքի տոմսավաճառը: Նոյն դժուարին կացութիւնն է՝ ինչպէ՞ս յայտնել, որ Երեւան հասնելն անհնար բան է։ Դէպի սկզբնակէտ վերադա՜րձն է դժուարը։ Ինչպէ՞ս յայտնել, որ մանկական երազի փակուղին իրականութեան դառը մուտքն է։ Վաչիկն ինչպէ՞ս պիտի հրաժեշտ տայ իր մանկութեանը։ Մանկութեան «բիւրեղեայ դղեակի» պէս (Գեղամ Սեւան) արագահոս է նաեւ մեր կեանքը, յուշում է մեզ պոլսահայ նշանաւոր բանաստեղծը.
Մի՛ հոգ ըներ, մա՛նչս, հարկաւ տեղ մը կը գտնես,
ի վերջոյ,
Ճամբուն վերջին մօտ դուն ալ հանգի՜ստ մը
կը նստիս,
Բայց ի՛նչ օգուտ որ քիչ կը տեւէ ատիկա…(67)։
«Անծանօթ հոգիներ» պատմուածքների ժողովածուն գերազանց մեկնարկ էր, հզօր սկիզբ 20-րդ դարի երկրորդ կէսի հայ արձակում։ Յատկանշական է, որ գրողը հակուած չէր նկարագրելու անցեալի եղերական սարսափները, սակայն 40-60-ականների սերնդի՝ ամերիկեան նոր բարքերին աստիճանաբար մերուող, ազգային նստուածքները խորքում անթեղած տարբեր սերունդների ամերիկանացումի դանդաղ ընթացքը, նրա վայրընթաց զարգացումները Յ. Կարապենցը նախ ներկայացնում է իբրեւ պատմական-վաւերագրական, ապա արդէն՝ գեղարուեստական գրական իրողութիւններ։
Առջեւում նոր նուաճումներ էին նրան սպասում։ Ակնյայտ էր. այլեւս ասպարէզ էր իջել պայծառ գրական միտք, որը փնտռում էր ազգային հոգեբանութեան նոր փոփոխուող շերտերը, «հոգիների»՝ նոր, «անծանօթ» մայրուղի մտնելու պատրաստ գրական տիպեր՝ հին աշխարհի նոր սերմնացաններ, որոնք ոչ այնքան կառչած են հնին, պատմական կաշկանդիչ յիշողութիւններին, որքան փորձում են փախչել անցեալից։
Դա արդէն նոր ճանաչողութեան փորձառութիւնն էր, որ ձեռք էր բերում Կարապենց արձակագիրն «Անծանօթ հոգիներ»-ից անմիջապէս յետոյ։
(Շար. 4)
ՅՂՈՒՄՆԵՐ ԵՒ ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ
60) Արժէ այստեղ մէջբերել մի հատուած «Ամերիկեան շուրջպար» փորձագրութիւն-պատմուածքից, որը համանուն գրքից է, որտեղ էպիկական հանդարտութեամբ քննում է իր «Միջնարար» գրքի վաշինգտոնեան շնորհանդէսին մասնակից տարբեր, բայց իրեն հոգեհարազատ դարձած գրողների հետ ունեցած շահեկան զրոյցից պատառիկներ։ Հեղինակը Մերի Ահարոնեանին ակնյայտ վերապահութեամբ ներկայացնում է, թէ Հայաստանում, ի հաԲրկէ, տպագրւում են ամերիկահայ եւ սփիւռքահայ գրողների գործեր, որոնց մակարդակը ու տաղանդի կշիռը, ընտրութիւնն առհասարակ, ամբողջական բարձր տպաւորութիւն թողնելուց առաջ պիտի համապատասխանէին պաշտօնական գրաքննութեան համայնավար պատկերացումներին, ինչի հետեւանքով «…դուրս են թողնուած ականաւոր շատ գրողներ» (Կարապենց Յ., Ամերիկեան շուրջպար, Նիւ Եորք, «Ոսկետառ», 1986, էջ 108), ինչի հետեւանքով ինքը շարունակում է մնալ անտեսուած խորհրդային գրական միջավայրում եւ ընթերցողների մէջ՝ աններելիօրէն անճանաչ։
61) Կարապենց Յ., Մի մարդ ու մի երկիր եւ այլ պատմուածքներ, Ուոթերթաուն, Մասաչուսեթս, Blue Crane Books, 1994, էջ 1։
62) «Հրեղէն ձին» պատմուածքը մանկական հոգեբանութիւն թրծող, աշխոյժ, դինամիկ սիւժէով պատմուածք է։ Վերնագիրը բնորոշ է հէքեաթին, մինչդեռ մեր առջեւ Նիւ Եորքի Ռուզվելտի փողոցի երեխաների աշխարհն է, որոնց մէջ է Արեւելքի հէքեաթներից, պապի պատմութիւնների միջից հրեղէն ձին փնտռող Ժիրայրը։ Կաղանդի օրերին Արարատի գագաթից պիտի գայ, ասել էր Սահակ պապը, բայց ամերիկահայերին լքած երազի պէս ուշանում է ձին։ Պապը «հին երկրի» հրեղէն հէքեաթներով է սնուցել, թեւաւորել երեխային, մասունքների յիշատակումը դիտել օտար ափերին հայասիրութեան, հայութեան ամրագրման ուղիղ ճանապարհ։ Մի դէպքում այն Մհերի դռան պատմութիւնն է՝ դրոշմուած Վաչիկի տպաւորուած զգայութիւններում («Վերջին կայարանը»), միւսում՝ ազգային ուժի ներարկման պահանջը։ Երկու դէպքում էլ հարցադրումների ծանրութիւնը «մեծերի» համար հիւսուած շրջանակն է, մինչդեռ «մանկականը» մնում է իբրեւ դիպաշարի աշխոյժ մատուցման վարպետ գրչի արդիւնք։ Այս առումով լաւ են տրուած ամերիկեան երեխաների, եւ յատկապէս Ռիկարդոյի հետ հակակշիռների դրուագները, որոնց շնորհիւ Ժիրայրը կոտրում է բիրտ ուժի դիմաց իր խեղճութեան թերարժէքութիւնը՝ հէնց հրեղէն ձիու նկատմամբ պապի համոզիչ խօսքի, զօրութեան, հաւատի վերադարձի թելադրութեամբ, ապաւինելով իր ուժի ֆիզիկական ցուցադրութեանը, յաղթահարելով վախի, ազգային պատմութեան խորքում յետահայեաց երկուութիւնը։
63) Թորանեան Թ., Հայ գրականութեան խշշացող բարտին..., էջ 202։
64) Զարմացնում է մեծ քաղաքի զահրատեան բնութագրումով թշուառ հերոսների կերպարակերտման ընդհանուր հետեւողական ուրուագծի պաշտպանութիւնը, որոնց սիրով փարուած է հոգով ստամբուլահայ երգիչը.
Կը սիրեմ թաղիս բնակիչները.
Անոնք լիալուսինը չտեսնելու չափ կոյր
Զեփիւռին երգը չիմանալու չափ խուլ են
Համր են անոնք
Իրենց ապագայի մասին խօսիլ չկարենալու չափ,
Իսկ ես աղքատ լեզուովս կրնամ երգել Որփէոսի նման,
Որովհետեւ պատկերներս ունին թաղեցիներուս երազները`
Գոյն գոյն երազները
Լոյս լոյս երազները…
(Զահրատ, Բանաստեղծութիւններ, հատոր Ա., (1960-1990), Ստամբուլ, «Արաս», 2006, էջ 15)։
65) Գասպարեան Դ., Հայ գրականութիւն, գիրք երկրորդ, էջ 259:
66) Խրախունի Զ., Տօնազանգ, Եր., Զանգակ, 2007, էջ 60։
67) Խրախունի Զ., Ես եւ ուրիշներ, Իսթանպուլ, 1964, էջ 38։