ՍՈՆԱ ԹԻԹԻԶԵԱՆ ԿԷՏԻԿԵԱՆ
— Այս վերջին հարցումն ալ տեղական լեզուով պիտի հարցնենք եւ կը խնդրենք, որ դուն ալ տեղական լեզուով պատասխանես, — ըսաւ հայկական վարժարանի տնօրէնուհին՝ դպրոցին մէջ պաշտօնավարելու համար դիմում ներկայացնող թեկնածուին:
— Փորձե՛մ, — պատասխանեց թեկնածուն:
Հարցումը հասկնալի էր. քանի մը բառ հասկնալով, փորձեց հետեւցնել նախադասութիւնը, սակայն ինչպէ՞ս գտնել հարցումին պատասխանը… ինք հոն հաստատուելէն ետք յաճախած էր տեղական լեզուն սորվելու յատուկ դպրոց, բոլոր գաղթականներուն նման, ուր իրենց կը դասաւանդուէր անմիջական խօսակցական լեզուն, տարրական բառեր, որոնցմով առօրեայ կեանքին ընթացքին հազիւ թէ կարենային հասկնալ-հասկցուելու հարցը լուծել: Իսկ հիմա, նման պաշտօնական տեսակցութեան մը, որուն ներկայ էին դպրոցի տնօրէնն ու Ուսումնական Խորհուրդէն անդամ մը, ինչպէ՞ս ըսել խստութիւն, ընկերային վերաբերում կամ պարտաճանաչութիւն՝ տեղական լեզուով:
Չկրցաւ պատասխանել… տեսակցութենէն ելաւ յուսաբեկ, քաջ գիտնալով որ չորրորդ անգամ ըլլալով պիտի չընդունուէր… Ի՞նչ կը զգար այդ վայրկեանին, ընդվզո՞ւմ, բարկութի՞ւն, յուսահատութի՞ւն, տխրութի՞ւն… չէր գիտեր, պարզապէս կը զգար, որ բոլոր դռները մէկ առ մէկ կը գոցուէին իր դիմաց: Դառն էր այս փորձառութիւնը, 18 տարուան ուսուցչական փորձառութենէ ետք, 18 տարի հայերէն սորվելէ եւ դասաւանդելէ ետք…
* * *
Հալէպի պատերազմէն փախած էր, շրջան մը մնացած էր Լիբանան, ապա՝ Գանատա: Եօթը տարի է, որ հեռու էր իր ծննդավայրէն: Հայերէնի ուսուցչուհի էր հոն, տասնհինգ տարի ծառայած էր որպէս կրթական մշակ հայկական վարժարանի մը մէջ, որուն հանդէպ կարօտը անբացատրելի էր… Լիբանան գտնուած երեք տարիներուն եւս կրցած էր ուսուցչութիւն ընել, երկու վարժարաններու մէջ, դասաւանդած էր հայերէն եւ հայոց պատմութիւն:
Երեք տարիէ ի վեր հաստատուած էր Գանատա, տակնուվրայ եղած էր ամբողջ կեանքը, կորսնցուցած էր հոգիին անդորրութիւնը: Դիմած էր տեղւոյն հայկական վարժարանները, բացատրած էին, թէ հոս Հալէպ կամ Լիբանան չէ, թէ հոս օրէնքները տարբեր են, եւ թէ չեն կրնար զինք պաշտօնի հրաւիրել, տեղական լեզուի իմացութիւնն ու տեղական վկայականը ունենալը պայման է եւ այլն, եւ այլն: Առաջին վերամուտին չկրցաւ խռովքը զսպել եւ հետեւեալ գրառումը ըրաւ իր դիմատետրի էջին վրայ.
«Այսօր վերամուտ է: Ամեն տարուան պէս բոլոր աշակերտներն ու ուսուցիչները քիչ մը դժգոհելով, քիչ մըն ալ նոր թափով ու եռանդով կը պատրաստուին դպրոց երթալու… Ե՛ս ալ, ամեն տարի, այսօրուան պէս նոր ծրագրերով եւ նոր եռանդով կը պատրաստուէի եւ զաւակներուս հետ դպրոց կ՚երթայի: Այսօր սակայն, զաւակներս ուղղուեցան դէպի նոր վարժարան, այս անգամ՝ ոչ հայկական… իսկ ես՝ մնացի առանձին, տան չորս պատերուն մէջ փակուած… Սուր կսկիծ մը կը խայթէ հոգիս: Այսօր ես պիտի չլսեմ աշակերտներուս անմեղ դժգոհանքները, պիտի չլսեմ անոնց ամառնային արձակուրդի անվերջանալի պատմութիւնները, պիտի չապրիմ անոնց հոգիի խռովքը նոր տարեշրջանի մը սեմին, պիտի չկիսեմ անոնց ընկերներուն միանալու բերկրանքը եւ պիտի չլսեմ «Օրիո՛րդ, ձեզի շա՜տ կարօտցանք»-ը… Անոնց հետ կ՚երիտասարդանար հոգիս ու կը վերագտնէր իր անմեղութիւնը…
Սիրելի՛ պաշտօնակից ընկեր-ընկերուհիներ եւ սիրելի՛ աշակերտներ, այսօր ես առանց ձեզի ՈՐԲԱՑԱԾ զգացի…»:
Գրեց, յուզուեցաւ ու լացաւ, յուսահատ լաց մը, սակայն ներքուստ ձայն մը կը փորձէր մխիթարել զինք, թէ եթէ այս տարի չկրցաւ՝ յառաջիկայ տարիներուն անպայման դուռ մը պիտի բացուէր, ձեւ մը պիտի գտնուէր կրկին վերադառնալու դպրոց, կրկի՛ն շարունակելու տասնութը տարուան երթը…
Անցան մէկ, երկու տարիներ, ոչ մէկ փոփոխութիւն, բոլոր ջանքերը ապարդիւն մնացին, իւրաքանչիւր տարեմուտէ առաջ կրկի՛ն կ՚այցելէր հայկական վարժարանները, դիմում կը ներկայացնէր, տնօրէններուն հետ հանդիպում կ՚ունենար, եւ… նո՛յնը, նո՛յն պատասխանը, մերժո՛ւմ: Ամեն տարի վիհը կը լայննար սրտին մէջ, վէրքը կը խորանար, կամաց-կամաց երազը կը պղտորէր ու կ՚անհետանար հորիզոններու ետին…
* * *
Այս անգամ ալ տեղ չգտաւ հայկական վարժարանին մէջ, ուր յաճախ կը խօսուէր հայագիտական դասընթացք աւարտած ուսուցիչներու կարիքի մասին. չկրցա՞ն միջոց մը գտնել, թէ՞ չկամեցան, չգիտցաւ, չուզեց գիտնալ՝ խնայելու համար նոր յուսախաբութիւններ… Այս մէկը արդէն չորրորդ անգամն էր. որոշե՛ց, չորրորդ բայց վերջի՛ն անգամն էր, ալ բնա՛ւ պիտի չդիմէր:
Ու պահ մը մտածեց, թէ հսկայ դպրոցի մը մէջ, ուր կը գործեն ութսունէ աւելի պաշտօնեաներ, արդեօ՞ք մեր աշակերտներուն տեղական լեզուի իմացութիւնը ուղղակի պիտի վտանգուէր, եթէ մէկ պաշտօնեայ տեղական լեզուն լաւ չգիտնար… բայց փոխարէնը կրնար աշակերտներուն հետ հայերէ՛ն խօսիլ. յաւակնութիւնը չունէր, թէ ինք բացառիկ ուսուցչուհի մըն էր, բայց գոնէ քաջ գիտէր, որ իրենց առօրեայ գործածած օտար բառերուն փոխարէն մի՛շտ պիտի կրկնէր հայերէ՛նը, որքան ալ անգործածելի կարծուէին անոնք, երբ յամառօրէն հայերէ՛ն տարբերակները ըսէր ամե՛ն օր, անպայման աշակերտներուն մտքին մէջ պիտի տպաւորուէին անոնք… Այդպէս ըրած էր տարիներ շարունակ իր աշակերտներուն հետ, յամառութեա՛մբ կրկնած էր հայերէ՛ն տարբերակները ու կրկնել տուած էր իրենց… Ո՜հ, որքա՜ն կարօտցեր էր աշակերտներուն հետ բաժնեկցիլ իրենց մտահոգութիւնները, լսել ու խրատել զիրենք, սորվեցնել ու սորվիլ իրենցմէ, ձեռնարկներ կազմակերպել, խանդավառութիւնն ու տագնապը ապրիլ միասին, կարօտցած էր հայերէնի եւ հայոց պատմութեան պահերը, մեր գրագէտներուն մասին խօսիլը, ամեն, ամե՛ն ինչ, ամե՛ն մանրամասնութիւն… Կը մտաբերէր, թէ ինչպէ՛ս կը զրուցէին հայոց պատմութեան մեր թագաւորութիւններուն մասին՝ Արշակունեաց, Ռուբինեանց…
Հասած էր դեղարանին դուռը, երկար շունչ մը առաւ, Արշակունեաց եւ Ռուբինեանց մրմնջեց ու մտաւ, փորձեց կեղծ ժպիտ մը գծել յոգնած դէմքին վրայ… Բարի լոյս ըսաւ մտքէն, ինչպէս կ՚ըսէր, երբ դասարան կը մտնէր եւ աշակերտները ոտքի կը տեսնէր, ապա՝ հրամեցէք, որպէսզի նստին:
— Պոնժուր, — դեղարանի շպարի բաժնի աշխատող աղջիկներէն մէկն էր, որ կը դիմաւորէր զինք, սեւ նեղ տաբատով եւ գրեթէ կիսամերկ վերնամասով, ցայտուն շպարով եւ կաս կարմիր շրթնաներկով…
— Պոնժուր, — պատասխանեց եւ աճապարեց զուգարան, որպէսզի քիչ մը շպարուելով ծածկէր յոգնութիւնը, եւ որ ընելու ալ գրեթէ պարտաւոր էր գործին բերումով:
Առաւ կառքը, որուն վրայ զետեղուած էին շպարի առարկաներն ու զգլխիչ անուշահոտերու այլազան տեսակները, սկսաւ գործի, բոլորին տրամադրութիւնը բարձր էր, բոլորը ժպտուն կը դիմաւորէին եկուորները, մինչ ինք հազիւ իր թախիծը կրնար զսպել, սկսաւ տեղադրել ապրանքը, գոյնզգոյն ու պսպղուն տեսնուած ու չտեսնուած գոյներու երանգներով քառակուսի ու կլոր պզտիկ շիշերը, եղունգի ներկերը, տեսակաւո՜ր, տեսակաւո՜ր՝ մտքին մէջ սակայն Արշակունեաց ու Ռուբինեանց հարստութեանց թագաւորներուն անունները յիշելով…
* * *
Յուզումը կը կրկնապատկուէր, երբ ամեն տարի ուսուցչաց տօնին իր նախկին (Հալէպի թէ Լիբանանի) աշակերտները կը շնորհաւորէին իր տօնը եւ այդ առթիւ այնքան անկեղծ արտայայտութիւններ կ՚ունենային: Անոնցմէ մէկը Յարութն էր, որուն միայն մէկ տարի հայերէն դասաւանդած էր Պէյրութի մէջ, երկրորդականի աւարտական տարիին: Յարութ գրած էր.
«Տիկի՛ն Սոնա, հակառակ որ միայն մէկ տարի բախտը ունեցայ ձեզի հետ հայերէնի պահ ունենալու, բայց այդ պահերը եղան իմ ամենասիրած պահերս: Կարօտցած եմ այդ օրերը, երբ գործածած իւրաքանչիւր սխալ բառս կը ճշդէիք: Մեղմօրէն կը յանդիմանէիք մեզ, երբ դասարանին մէջ գաղտնի ուտէինք կամ ուրիշ անկարգութիւն մը ընէինք: Երբ հարց մը ունենայինք, շուտով մեր կողքին կ՚ըլլայիք եւ ոչ միայն ուսուցիչի, այլ` մայրակա՛ն խրատ կու տայիք: Մէկ խօսքով կարօտցած եմ ձեզի հետ անցուցած իւրաքանչիւր վայրկեան: Շնորհաւոր Ուսուցչաց տօն»:
Իսկ ինչպէ՞ս չյուզուիլ այս տողերը կարդալով…
Ուսուցչաց տօն էր նորէն, եւ առաջնորդ Սրբազան հայրը այդ շաբթուան կիրակի օրը հրաւիրած էր բոլոր, հին թէ նոր, կրթական մշակները, ներկայ գտնուելու Սուրբ պատարագին, որմէ ետք տեղի պիտի ունենար ուսուցիչներու եւ կրթական մշակներու օրհնութիւն:
Ինքն ալ, ինչպէս ամեն կիրակի, եկեղեցին էր այդ օրը, նստած էր ետեւի նստարաններէն մէկուն վրայ, խճողուած էր եկեղեցին, ամենօրեայ, շաբաթօրեայ ու կիրակնօրեայ դպրոցներու ուսուցչական կազմերն ու պաշտօնէութիւնը ներկայ էին պատարագին: Քովը, ոտքի, պատին յենած էր նախկին աշակերտներէն մէկը, գլուխով բարեւեց, քիչ մը անդին՝ դպրոցի հսկիչներէն մէկը, որուն հետ ծանօթացեր էր նախապէս՝ Լիբանան գտնուած օրերուն, ան ալ վերջերս Լիբանանէն Գանատա հաստատուած էր: Պատարագի աւարտին Սրբազան հայրը բոլոր կրթական մշակները, հրաւիրեց եկեղեցւոյ դաս՝ կատարելու օրհնութեան արարողութիւնը: Անասելի կսկիծ մը կը զգար արդէն: Հսկիչն ու նախկին աշակերտը իրեն դառնալով նշան ըրին, որ ի՛նք ալ միանայ ուսուցչական այդ հպա՛րտ փաղանգին, յուզումէն դողդղացին շրթունքները, ուզեց ըսել՝ թէ ինք այլեւս ուսուցչուհի չէ, բայց ձայնը խեղդուեցաւ կոկորդին մէջ, եւ հազիւ կրցաւ գլուխը անդին դարձնել՝ պահելու համար այտերը այրող արցունքները:
Այո՛, ինք այլեւս ուսուցչուհի չէր…