ՊԱՐՈՅՐԸ ԵՒ ՊԱՂՈՅՂԸ

ՎԵՀԱՆՈՅՇ ԹԵՔԵԱՆ

Չի հալածեր, չի պահանջեր, չ՚ստիպեր. կը տխրեցնէ՛։ Իր մասին տխրիլը սակայն անյարիր է որովհետեւ կը ղրկէ անհատնում ճառագայթներ ծիծաղի եւ հանդարտ կապոյտ աչքերէն ցայտող նշանակալից ժպիտով, ժպիտներով, կը ցոլացնէ իրականութեան իսկական պատկերը։

Ամառը Պէյրութի մէջ հազիւ թեւակոխած՝ մօտակայ արաբական երկիրներէն, քիչ մըն ալ Եւրոպայէն, հայ գրականութեան մշակներ, հնձողներ ու համտեսողներ ոտք կը դնէին «Սիմոնեանին տպարանը»։ Պաշտօնապէս կը կոչուէր Սեւան հրատարակչատուն, պաշտօնապէս խմբագրատուն էր, ուր պէտք է յարգուէր խմբագիրին ժամանակը. սակայն իրականութիւնը ի՛ր պահանջները ստեղծած էր, ո՛վ կ՚ուզէր կու գար, ե՛րբ կ՚ուզէր կու գար։ Սիմոն Սիմոնեան անմիջապէս սուրճ կ՚ապսպրէր իր քիւրտ պաշտօնեաներէն մէկուն միջոցով եւ տպարանի դռնէն գրասենեակ կ՚երթեւեկէր։ Իրար կպած լայնածաւալ զոյգ գրասեղաններուն վրայ ձեռքը սաւառնակի պէս կը պտտցնէր եւ ամենայն անկանոնութեամբ սփռուած թուղթերէն, գիրքերէն, նամակներէն, թղթածրարներէն, սեղանին խուռներամ թաղէն իր փնտռած մէկ հատիկ էջը աճպարարի ճարտարութեամբ դուրս կը քաշէր։

Գրիչը աջ ականջին զետեղած, ակնոցները քիչ մը կախ, անոնց ետեւէն զոյգ մը աչքեր, միշտ հիւմըրով առլի՝ նոյնիսկ եթէ բարկացած էր, նախադասութեան վերջաւորութեան կը ժպտէր քովնտի. եւ մուճակները թփթփացնելով կ՚անցնէր յարաբերաբար խաղաղութեան մասը , այսինքն տպարանին ահագոռգոռ սրահը։ Հոն կեանք կը ստանային մէկ կողմէ խմբագրական, մէկ կողմէ տպագրական, մէկ կողմէ վարչական որոշումներ՝ պաշտօնեաներէն ո՛վ ինչ պէտք է ընէր այդ պահուն (հոն կը լուծուէին նաեւ պաշտօնեաներուն անձնական ընտանեկան նիւթական խնդիրները)։ Ժամը վեցին երբ խաղաղէր աղմուկը, անհետացած ըլլային գրականութեան կամաւոր զինուորները, Սիմոնեան առանձնութեան մէջ կր գրէր պատմուածքներ, վէպեր, կը ստեղծէր անմոռանալի տիպարներ. ակնախտիղ մթնոլորտը Սասունի, Պարսկաստանի, Լիբանանի, անոնց հանդէպ զուսպ սիրով ու յորդուն երգիծանքով։ Յոգնիլ չէր գիտեր, բայց երբ իրիկունը հասնէր, Սիմոնեան անձամբ վար կը քաշէր հսկայ փեղկը տպարանին, աջ ծռելով, ձախ ծռելով երկու խոշոր կղպանքներ կ՚ամրացնէր, մինչ քովի միզահոտ սրճարաններէն դուրս կկուզ ըրած մուրացիկներն ու հաշիշամոլները իրենց հնամենի նայուածքով կը հետեւէին Մաթպաաթ Սեւանի պարոնին՝ «Ըսթէզ Սիմոն»-ին եւ իր անհետացող թաքսիին։

Սիմոն Սիմոնեանի գերազնուութեան մարմնացում կինը՝ Մարին ստեղծած էր ամենատաքուկ բոյն մը իրենց հինգ զաւակներով — Յովիկ, Մարալ, Վարդան, Տարօն եւ Սասուն։ Սիմոնեանի գուրգուրանքը անոնց՝ անսահման էր, բայց թեւին տակ շալկած «տոսիէ»-ները հո՛ն ալ կը բանար ու դարձեալ — իր բառով — կ՚աշխատէր։

Առտու կանուխ, ժամը վեցին տպարանը բացուելու էր. ուշ մնար՝ ուղուրը կ՚երթար։ Վեցը վեց էր։ Կ՚երեւի թէ Անթիլիասէն մինչեւ Պասթա երկարող ճամբան առտուան թարմ օդին թարմ գաղափարներ կը ներշնչէր։ Այդ թաքսիին մէջ է, որ իր գուրգուրանքը այժմու հայ գրականութեան նկատմամբ երփներանգ պատմուճաններու մէջ կը յայտնուէր. եւ ի՜նչ պատմուճաններ։

Այդ տարուան խանդավառութիւնը երեք գրողներու վրայ կեդրոնացած էր, անոնց նորայայտ գիրքերուն։ Գուտցի Միքայէլեանի «Արեւը մար չի մտներ», Գէորգ Աճեմեանի «Ակամայ ծաղրածուն եւ այլ դերասաններ», եւ իմ «Կապոյտ Ապրիլ»ը։

Կը նախընտրէր գիւտ կոչել ինչ որ նոր կը յղանար . այս մէկն ալ գիւտ էր։ Ձեռնարկը ոչ թէ Գինեձօն պիտի կոչուէր, այլ՝ Քացախաձօն։ «Քրիստոս Փրկիչ խաչին վրայ էր, բայց քացա՛խ խմցուցին։ Գինեձօնը խաբկա՛նք է. ձեր խաչելութիւնը պիտի ընթանայ քացախո՛վ. պատրաստուեցէք»։

Ինչպէ՜ս ալ գիտէր։

Այնպիսի բծախնդրութեամբ մօտեցաւ մեր գործին պաշտպան փաստաբան մը գտնելու, որ յաջողեցաւ իսկական փաստաբան մը ապահովել՝ յանձին Պարոյր Մասիկեանի — երգիծագիր, արուեստագէտ, ջութակահար, հանրածանօթ իրաւաբան։ «Մեր օրերու Գրիգոր Զօհրապը», կը կրկնէր Սիմոնեան, «դատ չէ եղած որ շահած չէ՛»։

Պարոյր Մասիկեան հասաւ իր Եգիպտոսէն, եւ քաղաքին կեդրոնական հրապարակին վրայ բազմած Հայ կաթողիկէ եկեղեցիի սրահին մէջ, գրասէրներու եւ բարեկամասէրներու ներկայութեան, քացախը վերածուեցաւ գինիի։

Մասիկեան խորապէս ներշնչուած էր։ Հոն գտնուող բոլոր գրագէտները պատուեց յարգանքով։ Ապա իր խօսքի գինին հեղեց օրուան գիրքերուն ու զանոնք ծնողներուն վրայ։ Զարմացած մտիկ կ՚ընէի թէ ինչպէս զիս թռչող գորգին վրայ նստեցուցած կը տարուբերէր Շոփէնէն Շուման, Մոցարտէն Պէթհովէն։ Առաքելութիւնը աւարտած, հանդէսը փակուած է, բայց մարդիկ կը տնտնան։ Մասիկեան պայծառ դէմքով մտիկ կ՚ընէ անոնց, որոնք քովնտի զինք կը զգուշացնեն «այսքան շփացնելու չես սկսնակ բանաստեղծը»։ Յետոյ կ՚իջեցնէ փաստացի տուեալներու վրայ յենած փաստաբանի իր համոզումը՝ «դուք եթէ բարիք մը պիտի ընէք, կոտրեցէ՛ք ձեր գրիչները»։

Այսուհանդերձ յարգուած էր, որովհետեւ մեծահամբաւ իրաւաբան էր Եգիպտոսի մէջ, հարուստ էր թէ հոգեպէս, թէ նիւթապէս։ Հետագային հասկցայ որ մեծ դեր ունէր նաեւ իր ամուրիի համբաւը։

Շաբաթ մը ետք տպարանին մէջ Մասիկեան սուրճը զգուշութեամբ դրաւ գրասեղանի սահմաններէն ներս իր ստեղծած պտըտիկ պարապ ապակիին վրայ եւ դարձաւ ինծի՝ «Հախերնէն եկա՛յ»։

* * *

Բայց շատ չանցած՝ ե՛ս իր հախէն եկայ։

Բանաստեղծութիւնս հրատարակուած էր Սփիւռք-Գարունի մէջ։ Աս ալ Սիմոնեանին գիւտն էր. երկու ամիսը անգամ մը Սփիւռք շաբաթաթերթը կը հրատարկուէր Սփիւռք-Գարուն անունով։ Այդ գարունը մենք էինք, երիտասարդ գրողները։ Սեւ մելանի տեղ միջերկրականեան կապոյտ էր տպագրութիւնը։ Կապո՛յտ բառը այնպիսի երանութեամբ կը կրկնէր, կարծես թէ վէտվէտուն լճակի մը գիւտը ըրած էր։

Այդ բանաստեղծութիւնը, որուն խորագիրը բարեբախտաբար չեմ յիշեր, Պարոյր Մասիկեանին ջիղերը թո՛ւնդ հանած էր։ Լայնածաւալ էջին լայնքին շեղակի հսկայ տառերով գրած էր. «Չեղա՛ւ։ Չեղա՛ւ։ Չեղա՜ւ։ Ինծի ասանկ մասխարա՞ պիտի ընէիր։ Ես որ ամեն տեղ, ամենուն, Վեհանո՜յշ Վեհանո՜յշ կը պոռամ, քեզի ի՛նչ ըրեր էի որ խերս անիծեցիր։ Շուտ պատռէ ասիկա։ Միայն ինքզինքդ եղիր»։

Պատուիրած էր որ անպայման յանձնեն ինծի այդ էջը եւ թռեր գացեր էր։ Այո, յիշեցի «Դպրոց տանող ճամբուն վրայ … լալալա…»։ Իրաւ ալ, զոռով գրուած բանաստեղծութիւն էր։ Մասիկեանը ինչպէ՞ս գիտէր։

* * *

Մեր գիւղը՝ Մազրաա Քֆէրզըպյէն նշանաւոր էր իր մաքրամաքուր օդով։ Պէյրութի բժիշկները իրենց սրտի հիւանդներուն կը յանձնարարէին այս գիւղը անցընել ամառնային օդափոխութեան ամիսները։ Սիմոնեան գէթ ժամանակաւոր դարմանում կը նկատէր Մազրաա այցելել երբեմն կիրակի օրերը, միշտ շքախումբով մը։

Այդ օր կ՚ընկերանային Պարոյր Մասիկեան եւ Ալեքսանտր Սարուխան։ Վերջինին հետ թղթակցութիւն ունէի. քաջալերած էր «Կապոյտ Ապրիլ»ը։ Ես ալ իրեն վստահեցուցած էի թէ մեր սերունդը պիտի ազատագրէ Մասիսը, գրականութիւնը, ազգային անլուծելի հարցերը։ Մէկ խօսքով՝ թող չվհատի, իր ապագան շատ փայլուն է։

Գիւղի մեր տունը ամուր քարաշէն փոքրիկ տուն մըն էր, եւ անսահման պարտէզ մը — երկու աղբիւր, երկու աւազան, անհամար ծաղիկներ աշխարհի բոլոր գոյներով, եւ անհամրելի ծառեր, բեղմնաւոր ծառեր, ներառեալ խնձորենիներ, առանց մեղսագործութեան։ Մեր հիւրերը տան առջեւի բակը կը նստէին, հիւրասենեակ չկար։

Բոլորակի նստած էինք։ Գիւղ հասցնող նեղլիկ ճամբան քառորդ ժամ տեւողութեամբ իսկապէս վտանգաւոր եւ ծուռումուռ վիզ մը ունէր. փոքր շեղում մը՝ եւ վիհին յատակը կը հասցնէր։ Անոր համար ալ քսան տարի է՝ միայն մէկ անգամ անդունդին երախը ինկած էին գիւղէն բնակիչներ, հանրակառքով վերադարձի ընթացքին։ Բնականաբար Մազրաա նոր ժամանողներուն առաջին խօսքը՝ անդունդին ծայրէն հրաշքով իրենց ճողոպրի՜լ եւ հասնիլն էր այս դրախտին պարտէզները։

Երեք զուարթասէրներուն հետ,— Սիմոնեան միւս երկուքէն պակաս չէր,— խօսակցութեան պահուն յանկարծ Սարուխան իմ կողմս դարձաւ՝ «Ձեր մեծ քոյրը հոս չէ կ՚երեւի»։ Սիմոնեան կամաց մը ձեռքը տարաւ քիթին ծայրը եւ թափ տուաւ,— այդպէս կ՚ընէր եթէ բան մը ծիծաղելի գտնէր, կամ սրամիտ ըսելիք մը ունենար,— յետոյ մեղմ թոնով արտաբերեց՝ «Վեհանոյշը ի՛նք է»։ Սարուխան ընդոստ դարձաւ իրեն՝ «Չէ՛ ճանըմ, կատակ կ՚ընես»։ «Այո, նո՛յն ինքն է», զարմացուց Մասիկեան։ «Ես ալ կարծեցի թէ քսանութ-երեսուն տարեկան աղջկայ մը կը գրեմ»… ապշած զիս կը դիտէր Սարուխան։ «Պետրոս Դուրեանի տարի՜քը ունի», կը սիրէր կրկնել Սիմոնեան։

Քիչ ետք Սարուխան հարկ զգաց արտաքնոցը գործածել։ Փոքրիկ քառակուսի սենեակ՝ թէ արտաքնոց, թէ բաղնիք։ Եւ ահա շատ չանցած Սարուխան յայտնուեցաւ թեւերը տարածած, սեւ քոսթիւմը ջրաթաթախ. գլուխէն մինչեւ կօշիկ ճըլըմբ-ճըլըմբ ջուր։ Ինքը զայրացած, բայց քաղաքավար։

Անկիւնը կկզած դոյլէն գաղափար չունէր կ՚երեւի։ Ջուրը քաշելու համար դարձուցեր է միակ ծորակը եւ առաստաղէն ուղիղ ճաղատ գլխուն խուժեր է պաս-պաղ ջուրը։ Ահուսարսափէն մինչեւ գտնէ գլուխը ծորակին, ջուրը կատարեր է իր պաշտօնը։ Սիմոնեան ներս մտաւ եւ մօրս հետ հօրս քազակը, գդակը, տաբատը, կօշիկները հասցուցին իրեն։ Ջրակումած լաթերը փռեցին մէկ կեռասենիէն միւսը երկարող պարանին վրայ, յուսալով որ մայրամուտի արեւը՝ ցերեկնային արեւի բարիքը չի զլանար։

Մէկ կողմէ կը մտատողանցեն իր երգիծանկարները, որոնց ամբողջ շարքը Սարուխան ուղարկած էր ինծի, միւս կողմէ կ՚աճապարեմ պտուղ, պանիր-վարունգ, լաւաշ-լոլիկ դնելու։ Նորէն ի՞նչ եղաւ որ ցատկեր է տեղէն Սարուխան, խաղողի փոքրիկ ողկոյզ մը օդին բռնած՝ այնպէ՛ս կը նայի կարծես պատիժը կ՚որոշէ։ Այդ խաղողներու արանքին կ՚ընթրէ եղեր մեղու մը որ իսկոյն խայթեր է Սարուխանի ձեռքին է՛ն փափուկ մասը։

Պատճառ կա՞ր որ մեծ երգիծանկարիչին գլխուն գար երեք արկած մէկ ժամուան մէջ — մարդկային, բնութենական եւ կենդանական։

Ո՞վ կրնար մոռնալ խայթոցներու շարանը, Մասիկեա՞նը՝ «պիտի գրեմ, ամմա ինծի չիյ-չիյ կ՚ուտէ»։

* * *

Խորքին մէջ Մասիկեան տխուր մարդ էր, խոր եւ խոհուն։ Կը գրէր նամակներուն մէջ կեանքի ունայնութեան մասին, իր մահամերձ բարեկամին մասին, կ՚ուզէր որ ես աղօթեմ անոր համար, քանի որ ինք չէր հաւատար Աստուծոյ։

Քանի մը տարի ետք, ես՝ անհեռատես երիտասարդուհի, ծրագրեցի որ ճամբորդութեան մը ընթացքին այցելէի նաեւ Գահիրէ։ Ասոր մէջ մեծ դեր ունէր Մասիկեանի հաւատքը թէ բուրգերը շատ բան պիտի թելադրէին։ Ես՝ անփորձ երիտասարդուհի, նամակ մը ղրկեցի իրեն թէ ութ օրէն՝ շաբաթ օր պիտի հասնիմ Գահիրէ։ Բուրգերը իրենց դարպասները խնդրեմ թող չփակեն քանի որ միայն շաբաթ եւ կիրակի հոն եմ։

Օդակայանին մէջ ո՛չ Մասիկեան կար իր մոխրագոյն քոսթիւմով, ոչ ալ իր ներկայացուցիչը։ Տեղւոյն վրայ ապահովեցի պանդոկ մը, եւ հեռաձայնով լուր ձգեցի իր պաշտօնեային թէ հասած եմ այսինչ պանդոկը։

Առտուն նախաճաշին արդէն ծրագրած էի մինակ այցելել բուրգերը, բայց ծրագիրս շոգիացաւ։ Լուր տրուեցաւ թէ Միւսիւ Մասիկեան վարը կը սպասէ ։

— Ի՜նչ զուգադիպութիւն,— ըսաւ,— բախտաւոր ես դուն, ես նամակ-մամակ չեմ ստացած։ Երեք ամիս է՝ Փարիզ էի, երէկ գիշեր վերադարձայ։ Վեց ամիս Փարիզ կ՚անցընեմ, վեց ամիս հոս։ Ի՞նչ պիտի ըլլար հալս եթէ երէկ կէս-գիշերին հասած չըլլայի։ Ի՜նչ պիտի ըլլար քո՛ւ հալդ։ Հիմա հոս ես, հիմա կարեւորը ան է։ Ըսէ տեսնեմ, ինչպէ՞ս էր ճամբորդութիւնդ։

— Մանկայի պարտէզի վերածուած օդանաւով հասայ, օդակայանը պանդուխտ զգացի, իսկ գիշերը քիչ մնաց հրեայի պէս ողջակիզուէի։

Ուրեմն, Սուլէյման փաշա հրապարակին վրայ լայնանիստ հին շէնքի մը երրորդ եւ չորրորդ յարկերը կը կազմէին պանդոկը. սենեակս պատշգամ մը ունէր ուղիղ հրապարակին նայող։ Ժամը երկուքի ատեն արթնցայ եւ կրակի հոտ առի, սենեակս ծուխ կար։ Լաւ որ պատշգամին դուռը քիչ մը բաց ձգեր էի, զով օդի ակնկալութեամբ։ Անմիջապէս պատշգամ ելայ, շէնքին դիմացը՝ հրշէջներու յաղթանդամ մեքենայ, փողոցը ամբոխ մը՝ հայեացքը մեր կողմ, վառվռող կարմիր լոյսեր եւ իրարանցում։ Հապճեպ հագուեցայ եւ վարի յարկը իջայ։ «Լուր չունի՞ս», զարմացան տեղացիները, «կէս գիշերին վարի սիկառէթի խանութը հրդե՛հ մը ծայր տուած է»։ Ուրեմն երկու ժամ է կրակը մարեր են, կեանքս ազատեր են։ Այնքան յոգնած էի որ նորէն քնացայ։

— Ա՛ս էր պակաս գլխուս գալիք,— ընդվզեցաւ Մասիկեան,— դուն հոս պիտի չմնաս։ Առաջարկ մը ունիմ, բայց միայն, միմիա՜յն քու որոշելիքդ է։ Ես այստեղէն հազիւ հինգ վայրկեան անդին յարկաբաժին մը ունիմ, հոն չեմ ապրիր, բայց իմս է։ Քեզ հոն տանիմ նայէ, եթէ խոշիդ գայ՝ կը մնաս։

Հին ֆիլմերու մէջ երեւցող, դարերու դիմացող պատկառելի շէնք մը հասանք, որ ունէր վանդակի պէս վերելակ մը։ Բարձրացանք չորրորդ յարկ. Գահիրէի մէջ ամեն կողմ աղմուկ, հոս ձայն-ձոյն չկայ։ Յարկաբաժինի երկարահասակ պատուհաններէն կախուած կարմիր թաւիշ վարագոյրները թատերական մթնոլորտ մը կու տային։ Մեծ-հօր յաղթանդամ ժամացոյց մը պատին կռթնած՝ միեւնոյն ձայնով երկվայրկեան կը հաշուէր։ Քանեփաները կարմիր, պատերը դեղնորակ, խոհանոցը մութ, մնացեալը լոյս։

— Նայէ Վեհանոյշ,— ըսաւ փափկանկատ Մասիկեան,— անշուշտ ես հոս պիտի չմնամ։ Այս պատուհաններէն, որ վարագոյրները ծածկած են, անդին մի՛ երթար, անիկա ի՛մ սենեակս է։ Կը գործածեմ երբոր հոս եմ։ Այս միջանցքին վերջաւորութեան ննջարան մը կայ, իր պալգոնն ալ ունի, ֆերահ-ֆերահ, դուն այդ սենեակը կը մնաս եթէ կ՚ուզես։ Ասիկա լմա՜ն քու որոշումդ է, իմ որոշումս ալ մէկ թելեֆոնով կեցութիւնդ այստեղ երկարաձգել է։ Ես կէսօրէն ետք ժամը չորսին կու գամ, վարէն զանգը կը զարնեմ, դուն «Ո՞վ է» կ՚ըսես. եթէ դեռ ձայնս մոռցած չես՝ դուռը կը բանաս։ Ամենէն կարեւոր տեղերը պիտի պտտցնեմ քեզ։ Ոչ թէ թուրիստական, անոնք ճիճիլի-պիճիլի արուեստական բաներ են, պիտի տանիմ աղքա՛տ թաղերը, պիտի տեսնես հաշիշամոլներ որոնք քսանչորս ժամ Ում Քալսում մտիկ կ՚ընեն։ Մինչ այդ կեցութիւնդ մինչեւ գոնէ ուրբաթ պիտի երկարաձգեմ։ Չէ՜, լեմ-ճիւմ չեմ ուզեր, հարիւր հազար տարուան կեանք կայ այստեղ։

Ճամպրուկս ձգեց հիւրասենեակին մէջ եւ անհետացաւ։ Մտայ որոշեալ ննջարանը. հսկայ բարձր պատուհան մը, հսկայ ցած մահճակալ մը, պէտք եղածէն աւելի երկարած սեւամորթ պահարան մը, ապակեպատ քապինէթ մը, եւ անկողինի սնարէն՝ անոր լայնքով եւ մինչեւ բարձր առաստաղ հասնող երկայնքով իւղանկար մը, ուր վարդագոյնի մէջ թաթխուած կին մը կայնած է։

Է՜, ես այս կինը գիտե՜մ։

* * *

Դեռ քսան տարեկան՝ ուսերուս վերցուցեր էի Պէյրութի հայ համայնքին սիրցնել հայ բանաստեղծութիւնը, մէյ մը որ գրականութիւնը մօտեցնէինք ժողովուրդին՝ ժողովուրդը պիտի հիանար, պիտի խենթանա՜ր։ Այնքան գոց սորված էի գոհար նկատածներս՝ հին ու նոր բանաստեղծութիւն եւ արձակ, որ եօթը ժամ տասը վայրկեան կրնայի արտասանել։ Երաժշտութեան, լուսասահիկներու եւ թատերական լոյսերու միջոցով ամիսներ տեւող փորձերէ ետք կայացաւ ասմունքի երեկոն։ Սիմոնեան, իր «Սփիւռք-Գարուն»-ով, ձեռնարկի պատասխանատուութիւնը ստանձնած էր, Կիւլպէնկեան սրահը լեցուած էր։

Քանի մը օր անցած, Սիմոնեան յայտնեց թէ Եգիպտոսէն այսինչ դերասանուհին իր բարեկամուհիին հետ ներկայ գտնուած է ասմունքին եւ կ՚ուզէ որ անպայման հանդիպիմ իրեն։ «Ինչո՞ւ կ՚ուզէ»։ «Հիացած է, կ՚ուզէ տեսնուիլ։ Ամօթ է։ Համալսարանէդ ուղղակի գնա Ռաուշէ, հանդիպէ, խաթիրը կոտրած չես ըլլար»։

Պէտք է ըսեմ որ Սիմոնեանի ակնոցները թէեւ կը տեսնէին ամենէն խորը եղելութիւններուն, յատկապէս ազգային-քաղաքական-գրական, բայց նաեւ կը տեսնէին բաներ, որոնք իրականութեան հետ կապ չունէին, սակայն ազնիւ բաներ էին, վեհացնող, եւ ինչո՛ւ չէ, փորձով կրնայիր հաստատել թէ թերեւս իրական էին։

Ամառնային օր, լրիւ քարապատ պատշգամին խսիրով հիւսուած շէզ-լոնկերուն վրայ երկարած ենք — ֆրանսահայ, եգիպտահայ, լիբանանահայ։ Դիմացը՝ հմայքը Միջերկրականի, մեր գլխուն չորս կողմը՝ կախեալ թաղարներ բոյսերու։ Տանտիրուհին՝ Վալանթին, սառնախառն օշարակ հրամցուցած է։ Ո՛վ որ չէ խմած Պէյրութի լեմոնատը, չէ առած համը Լիբանանի ամռան։

Ես կը սպասեմ որ կարծիք յայտնէ մեծ դերասանուհին, բայց անոր շրթներէն երկու թռչուն կը թռին՝ Պարո՜յրը, Պարո՜յրը։ Իսկ ընկերուհին պարտք կը զգայ ամբողջացնել՝ «Աղաքսի՛, կը յիշե՞ս, եղբող Մոնէին պաղտէզնեղը գացցինք, Պաղոյղը լացցաւ։ Այնպիսի մա՜ղդ է Պաղոյղը»։ Արաքսին յագեցած կը ժպտի, օշաղակն ալ կը ժպտի, եւ ազնուահունչ տիկինը իր երկար ճիւպպէն ոլորելով մէկ նախադասութեան մէջ կ՚ամփոփէ այս շատ կարեւոր հանդիպման նպատակը՝ «Պարոյրը այնպիսի՜ բաներ ըսաւ քու մասիդ, շիտակը կը շնորհաւորեմ»։

Նեղուեցայ Սիմոնեանէն՝ «Ես ի՛նչ գործ ունէի հոն»։ Խնդաց խնդաց։ «Լաւ է որ տեսնուեցար», ըսաւ, «մեր բարեկամը կը նեղուէր»։

* * *

Ժամը ճիշդ չորսին շէնքին մուտքէն հնչեց զանգը։ «Գիտեմ որ բանէ մըն ալ չես վախնար, բայց տեսայ, որ աս ասանսէօրէն վախցա՛ր, ես ելլեմ քեզ իջեցնեմ»։

— Հիմա պիտի ծանօթանաս,— ըսաւ,— արդէն օթոյին մէջն է, քուզի՛նս է, եկած է Փարիզէն, ան ալ նոր հասաւ, շաբաթ մը կամ երկու շաբաթ պիտի մնայ։ Միասին կը պտըտինք։

Ինքնաշարժէն խայտալով դուրս ելաւ վառվռուն, ճենապակիի պէս սպիտակ դէմքին վրայ սիրտի ձեւ ունեցող կաս-կարմիր շրթունքներով մանրակազմ կին մը։ Նեփ-նեղ հագուստ մը, որ հազիւ կրցեր էր զսպել յորդուն կուրծքը. պէտք է ժագէթ մը հագուէր ճաշարան չմտած։

Յաջորդ օր կէսօր չեղած հասանք բուրգերուն, ուղտերուն, հազարամեակներուն։ Անհամբեր էի սկսելու խորհրդաբոյր այցելութիւնը։ «Ես աս փորձանքին մէջ չեմ իյնար»,— բացատրեց Մասիկեան,— «այդտեղ մտնեմ՝ ե՛ս կ՚երթամ անդենական»։

Հարիւրաւոր աստիճաններ գրկեր են փարաւոնը՝ երկինք հանելու, բայց տեղ մը այլեւս յոգներ եւ թագաւորին վիմադամբանը, մէկը միւսէն աւելի դիմացկուն մետաղապատ, զինգապատ զրահներով, հանգչեցուցեր են գերիները իրենց շինած քարէ ամպերուն վրայ։ Ինչպէս ալ կրցեր են անդենականին ճամբան հազարամեակներու մէջէն փորել։ Բնութեան աղէտներուն դէմ անշարժ պահել։

Լայն հովանոցին տակ երեք խսիր աթոռ կայ, երեք շիշ գարեջուր, ֆստըխ-ֆնտըխ, գնդլիկ քուզինը՝ արտոյտի կչկչուն ձայնով, աւազներուն կատաղի տաքութեան դիմաց իր հովահարը տարուբերելով՝ «հոգիդ սիղեմ՝ ա՛ս ալ պատմէ, Պաղո՛յղ» կ՚ըսէ։ Մասիկեանը կ՚ուզէ՞, չ՚ուզե՞ր, բայց կը պատմէ, գրեթէ քառասուն տարիներու վրայ երկարող իր դատական արկածախնդութիւնները։ Ինք կը պատմէ՝ մենք կը խնդանք, աման ամա՜ն կ՚ըսենք-կը խնդանք, մէյ մըն ալ անկասելի խնդուքին զօրութիւնը զիս կը նետէ աւազին վրայ, Մասիկեանի պատմութիւնները աւելի թափ կ՚առնեն եւ հին արեւին տակ յայտնուած նորանոր ուրախութեան ձայներուն մէջ՝ կեռասէ շրթներով քուզինը յանկարծ «Պաղոյղ»,— կ՚ըսէ,— «կտակդ աղջիկի՛ս գղէ»։

Իմ խնդուքս շուարեցաւ, սակայն Մասիկեան իր խօսքի թելը չկտրեց, քուզինն ալ իր նոր երգը չկտրեց։ Հազիւ Մասիկեան կ՚աւարտէր դրուագ մը՝ «աման Պաղոյղ, աս ինչե՜ղ ըղեղ ես։ Չի մողնաս, կտակդ աղջիկիս գղէ»։ Աղջիկը ութ տարեկան էր։

Մասիկեան կը պատմէ Եգիպտոսի նախկին թագաւոր Ֆարուքի կիներէն մէկուն քմահաճոյքները։ Քուզինը նոր բռնուած ձուկի պէս աս կողմ ան կողմ կր ճօճուի եւ կ՚արձակէ իր քնքշալիր ձայնը՝ «մէ պիէն, չե՜մ հաւատաղ»։ Գարեջուրը նորէն կը ժամանէ, մանրավէպեր կը բացուին գաղտնի-յայտնի ծալքերով, բայց անցեալի անցուդարձերու գլխուն տաք իրականութիւնը կը ցցուի իր որդան շրթներով, յայտնի է՝ քուզինը պիտի չհրաժարի ինքզինքին տուած առաքելութենէն, որ միայն ես ապշահար մտիկ կ՚ընեմ, Պարոյրը անտեղացի չէ։ «Նողէ՛ն կ՚ըսեմ, խօսք տուիղ Պաղոյղ, կտակդ աղջիկի՜ս գղէ»։

* * *

Զիս յարկաբաժին ձգելէ առաջ ըսաւ որ եօթնին կուգայ։ Ժամը ճիշդ եօթնին զանգը հնչեց։ Քաջաբար իջայ վանդակ վերելակով։ Ինքնաշարժէն կը բացակայէր քուզինը։

Քշեց քշեց մինչեւ լսելի դարձան գեղափրփուր երգերը արեւելեան։ Գետի երկայնքին նստեր էին մարդեր, պսպղուն կիներ, երիտասարդ երիտասարդուհիներու թռուցիկ քրքիջներ, միայն օղին նստած չէր, բաժակէ բաժակ կ՚ոստոստէր։ Քովն ի վար երկարողը Նեղոս գետն է՝ աչքերը կէս քուն կէս արթուն, թարթող ալիքներով, հազարամեայ բարիքներով ու սադրանքներով։ Արեւե՞լք կ՚ուզես ,— զգլխիչ բոյր նարկիլէի, ճարճատող ուրախութիւն, մարմրացող երգեր ու նայուածքներու ցօղ, երգեցիկ բառեր, կ՚ընդելուզուին ու կ՚անջատուին։ Նախնիները թափանցեր են իրերու էութեան։ Լուսինը կախեր են բարձրէն, գետը փռեր են գետին, վախցեր՝ կանգնեցուցեր հանգուցեր են բուրգը, Սֆինքսին թեւերը կտրեր, բերանը կղպեր են։ Ով ի՛նչ կ՚ուզէ թող մտածէ։ Երբ ալ յայտնուին մոմիաները՝ ուրուականի նման անդրաշխարհայինը թափանցիկ կը դարձնեն։ Հիմա այս հողին մարդերը Արեւը ճամբելէ ետք հոս եկեր են անմահութեան հաշիշը վայելելու։ Գետը անմահութիւն տանող ճամբան չէ, անմահութի՛ւնն է։

Մասիկեան միշտ օսլայուած, սափրուած, յարատեւ կոկիկութենէն բան չէր զիջած։ Կան մարդիկ որոնք ի՛նչ ալ հագնին՝ թափթփած կ՚երեւին։ Մասիկեանի արծաթ շիտակ մազերէն թել մը անգամ դուրս չէր ելլեր։ Արծաթերիզ ակնոցներէն, միշտ մոխրագոյն քոսթիւմներէն մինչեւ կօշիկները բծախնդութիւն կը ցոլացնէին։ Աչքերը վճիտ կապոյտ, դէմքը անակօս ու պայծառ, միջահասակ ու բարեձեւ, արագ շարժումներով եւ հաճելիօրէն կնամեծար։

Առաջին անգամն էր որ ոչ քուզին կար, ոչ կտակ. միայն լուսին կար եւ ժամանակ։ Սկսանք խօսիլ տպարանէն, արժող-չարժող գրողներէն, հարցուց համալսարանի մէջ առած գրականութեան եւ փիլիսոփայութեան դասընթացքներուս մասին. յանկարծ «Վեհանոյշ»,— ըսաւ առանց ինծի նայելու,— «մէջէս կու լա՜մ կոր, կու լա՜մ կոր։ Վաթսուներկու տարեկանի՞ս պիտի հանդիպէի քեզի»։

Երբոր շփոթիմ, աննպատակ կը ժպտիմ եւ նիւթը փոխել կը փորձեմ։ Իր ետին գետը տեսայ եւ գտայ փրկարար լաստը՝ «Հիմա այս գետէն կոկորդիլոս կ՚երեւի՞»։

«Ա՜խ»,— մտածեց բարձրաձայն,— «կոկորդիլոսին ինչ եղածը ե՛ս գիտեմ։ Ծերութիւնը շատ գէշ բան է, միայն երբոր ծերանաս կը գիտնաս. չծերանա՜ս, Վեհանոյշ»։

Անցայ միւս փրկակար նիւթին, ներկայ-բացակայ քուզինին։ «Ինչպէ՞ս է» հարցուցի։

«Քուզինը՜ս, հա հա հա,»,— սկսաւ խնդալ,— «այն տունը ուր կը մնաս Արաքսի Օհանեանը կ՚ապրի»։ (Կարծես թէ չէի գիտեր)։ «Լոնտոն գացեր էր տղուն այցելութեան, ծրագիրը երեք շաբաթէն վերադառնալ էր։ Տղան հեռաձայնեց որ այս հինգշաբթի գիշեր պիտի հասնի։ Հիմա ես ղըրա՛նը մտած եմ։ Դուն ուրբաթ պիտի երթաս, քուզինս ալ մէկ շաբաթէն պիտի երթար, խ-խ-խալթը կերանք։ Ծրագիրներս շիփ-շիտակ գետնին տակը մտան։ Աս ինչ օյին հասաւ գլխուս։ Ես ի՜նչ բացատրութիւն պիտի տամ — ասի քուզի՛նս է, ա՛ն ալ քուզինս է, միւսն ալ քուզինս է, չորրորդն ալ քուզինս է, ամենքը քուզիններս են»։ Քուզիններու առատութեան մէջ ուրախ՝ սկսաւ խնդալ, յետոյ յանկարծ լրջացաւ՝ «Հէյ նամքէօր աշխարհ, իիի՜նչ ըրած էի որ ինծի ասանկ պատժեցիր»։

Եգիպտոսի տաք օդին մտածում մը երբ կպի հանգիստ չի տար։ Ինչպէս որ քուզինը կտակին օձիքը բռնած էր, Մասիկեանը՝ վաթսուներկու տարիքին, ես ալ Պէյրութ վերադառնալու որոշումը առած՝ «Սա «մէկ թելեֆոնը» նորէն ըրէ, վաղը կ՚ուզեմ վերադառնալ» կրկնելով սկսայ գլուխը արդուկել։

Եւ տիկին Արաքսին բանէ-բամպակէ՜ լուր չունէր։ Հինգշաբթի գիշեր առօք-փառօք ժամանէր պիտի։

Երբեք հետաքրքրուած չեմ ուրիշներու կեանքով, բայց այդ ննջարանին մէջ լռիկ-մնջիկ հասաւ հետաքրքրութիւնը եւ օգնեց որ հանգոյցին կծիկը քակեմ։

Ապակեդարան մը կար, մէջը խնամքով զետեղուած մետալներ, յուշանուէրներ, պռոշիւրներ եւ բարակուկ տետրակներ։ Սկսայ զանոնք թերթատել եւ միայն այն ատեն գաղափար ունեցայ, թէ համայնքին մէջ որքան յարգուած արուեստագիտուհի է Օհանեան։ Յոբելեաննե՜ր քառասնամեայ, յիսնամեայ, անվերջանալի յայտագիրներ։ Երբոր, ո՛ւր որ ելոյթ ունեցեր կամ պատուըուեր է ազնուազարդ դերասանուհին՝ Պարոյրը իր ջութակը նուագեր է։

Ջութակը հիւրասենեակն է, պատին վրայ՝ հօրը մեծադիր նկարը։ Այս տիկնոջ ննջարանը հասնելու համար՝ հնադարեան, քարաշէն շէնք պիտի մտնես. նեղանցքներէն պիտի անցնիս, հսկայ իւղանկարը իր վարդահեղեղ ափերով դիմաւորէ քեզ, սենեակին բոլոր մանր-մունր իրերը իրենց խօսակցութիւնը պիտի դադրեցնեն եւ ապշահար դիտեն թէ դուն ի՛նչ գործ ունիս բուրգերուն կռթնած այս գաղտնարանին մէջ։

Տարիներ ետք Սիմոնեան բացատրեց թէ Մասիկեան իր դժկամակող հօր մահուընէ ետք միայն՝ ամուսնացած է իրմէ բաւական մեծ տարիքով դերասան սիրուհիին հետ։ Բայց տիկինը իր մուրազին հասածին պէս անդենական փոխադրուեր է։

* * *

Կա՜ր ու չկար ամուսնութիւն մը կար։ Նիւ Եորքի Սթաթըն կղզիի բարձունքին Սպանական դղեակ մը կար։ Հոն կ՚ապրէին Լիբանանի պատերազմէն հեռացած գրագիտուհի մը, ուսման համար տարիներ առաջ հասած սրտաբոյժ մը եւ Յիսուսի նմանող իրենց երկու մանուկները։

Բլրան գագաթին Մեթրոփոլիթընի երգչուհիին գեղահունչ ձայնն էր։ Անկէ վար՝ դրամատան իտալացի տնօրէն մըն էր, որ իր երեք զաւակներով ամեն շաբաթավերջ մէ՛կ նպատակ կը հետապնդէր՝ Լոնկ Այլընտի ովկիանոսէն խոշոր ձուկեր որսալ։ Դիմացը ծեր կին մը կար, Հոլանտա ծնած, որ ամբողջ օրը անանուխի թէյ կը խմէր որ չմեռնի, այսուհանդերձ կ՚երազէր երբեմն որ կը մեռնի կոր, եւ շտապ օգնութեան մեքենան կը սուրար դէպի իր դուռը։

Զարիվարին ծայրը նոր ամուսնացած քանդակագործուհի մը կ՚ապրէր, (խերով-բարով չըլլար), տան չորս կողմը երկար պատուհաններ, ինքը վարագոյր գործածելու դէմ էր։

Ժամանակին, կղզիին տուները Նիւ Եորքի վերնախաւին կը պատկանէին, ամառնային ամիսներու համար։ Անհամար պատշգամներէն պճլուն-ճճլուն ծաղիկներ կախուեր էին, եւ ամեն պարտէզ իր թափանցիկ սիրամարգը՝ շատրուանը ունէր։

Շատ չանցած՝ Չար ոգին մտաւ այդ դղեակը, եկաւ իր վոհմակով, խառնեց խառնշտկեց ընտանեկան մթնոլորտը (որ այնքան ալ տաքուկ չէր)։ Մայրը իր երկու զաւակներով փախաւ որ ազատէ իրենց կեանքը, մարդը աւելի շուարեցաւ, ջարդել-փշրել, նետել-փչել սկսաւ։ Կնոջ բարեկամները մխիթարական նամակներ գրեցին իրեն, բայց ցաւը աւելի ուժեղ դարձաւ ու տապալեցա՛ւ տունը։

Սիմոն Սիմոնեան եկաւ իր բարեհամբոյր կնոջ հետ, իր յոբելենական հանդիսութիւններն էին մէկ ափէն միւսը։ Մտահոգ մեզի այցելեց յաճախ, խորհրդակցեցանք, մօրս արտօսրը տեսաւ, զաւակներս իր թոռնիկներուն պէս սիրեց։ Ու մեկնեցաւ։

Պարոյր Մասիկեան հեռաձայնեց Եգիպտոսէն.

— Խա՛լդ կերար ամուսնացար։ Շէնք-շնորհք Եւրոպան ձգած գացիր Ամերիկա ամուսնանալու։

— Ամուսնանալու չեկայ, հոս ճանչցայ զինք։

— Աւելի՛ գէշ, ինը-տինը չճանչցած՝ կեանքդ կապեր ես։ Հիմա ինչո՞ւ ինծի չես մտածեր։

— Ի՞նչ պէտք է մտածեմ։

— Դատդ ե՛ս պէտք է ստանձնէի. բան մը ընէիր՝ հո՛ս ըլլար։ Այնքա՜ն կիներու իրաւունքը պաշտպաներ եմ, հիմա թեւերս կտրեր ես դուն։ Երկու զաւակով , Ամերիկային անկիւնը, ասիկա ըլլալիք բա՞ն է։

— Թախաւիտ չելա՞ր։

— Ելայ՝ չելայի պէս։ Ինը ամիս Փարիզ, երեք ամիս հոս եմ։

— Յայտնի է որ մոռցեր ես ծերութիւնդ։

— Առաջ ծեր չե՜մ եղեր, Վեհանոյշ, հի՛մա ծեր եմ։

Եւ ծերութեան մէջ մոլորած Պարոյր Մասիկեան հնարեր է «Թռիչքներ» խորագրով գիրք մը ու թռցուցեր է հոս-հոն բարեկամներու։

Իմ օրինակս հասաւ գարնանային օր մը, ճիշդ այն պահուն երբ բժիշկի պիտի երթայի տարեկան քննութեան։ Դարմանատան սպասման սենեակը լեցուն էր հայերով։ Հայը ոչ թէ իր առողջութիւնը, այլ՝ իր հիւանդութիւնը հայուն կը վստահի։ «Թռիչքներ»ը բացած սկսայ վայելել։ Անկարելի էր բարձրաձայն չխնդալ, անկարելի էր գիրքը գոցել։ Այնպէս կը խնդայի որ կիներէն ոմանք խնդրեցին. «Բարձր կարդա՛ տա մե՛նք ալ խնդանք»։

* * *

Անցաւ քանի մը տարի, բարեկամուհի մը՝ առեւտրական հաստատութեան մը տէրն ու տնօրէնը, դատական գործով պիտի մեկնէր Գահիրէ։ Սովորական իրավիճակ վաճառականներու համար.— «Մարդը դրամս չի տար կոր»։ Մտածեցի թէ, եթէ Մաքոյին այցելութիւնը՝ Մասիկեանի Եգիպտոսի յատկացուած երեք ամսուան մէջ կ՚իյնար, ի հարկին ան կրնար օգտակար հանդիսանալ։ Դրուատեցի իր մէկ հատիկ փաստաբան ըլլալը։

Մաքոն կը պատմէ՝ հեռաձայնեցի, բացատրեցի թէ ո՛վ տուաւ իր թիւը եւ դեռ բուն պատճառը չըսած, Մասիկեանդ ընդմիջեց՝ «Ես քեզի հանդիպիլ չե՛մ ուզեր»։ Ապշեցայ, ինքը շարունակեց՝ «Քանի որ դուն Վեհանոյշին ընկերուհին ես՝ ես քեզի պիտի սիրահարուիմ։ Է՜, մեր վերջը ի՞նչ պիտի ըլլայ»։

Ամիսներ ետք առեւտրական քոյրս պէտք է երթար Եգիպտոս, սակայն քաղաքական պայմաններու բերումով անհնար էր անցագիր ձեռք ձգել։ Յիշեցի Մասիկեանին «մէկ թելեֆոնին գլուխն է, զիս չեն կրնար մերժել»ի զօրութիւնը։ Յիշեցի եւ հեռաձայն բացի. խըռխըռ ձայներէն հազիւ արաբի մը ձայնը լսեցի.

— Ո՞վ կ՚ըլլաս դուն։

Տուի անունս։

— Ուրկէ՞ թելեֆոն կ՚ընես։

— Ամերիկայէն։

— Դուն իր հօրաքրոջ աղջի՞կն ես։

— Ոչ, ես գրող եմ, իրեն պէս։

— Իր հօրաքրոջը աղջիկը չե՞ս։

— Ո՛չ։

— Միւսիւ Մասիկեանը անցեալ հինգշաբթի մահացաւ։

* * *

Գնաց նրբազգաց ջութակը, մնաց լիաքիստ բառը։ Աշխարհի փողոցներէն անհետացաւ տխուր, մինակ, նուագակիր մարդը. փողոցներու մէջ մնացին իր ծիծաղակիր երկերը։ Լռեց իր շուրջի մարդիկը խնդուքի մէջ թաթխող զուարճախօսը։ Իր գիրքերուն ընդմէջէն դեռ կը խօսի մեր ընկերային, համայնքային կեանքի մեծ դաստիարակը։ Անկա՛խն ու խիզախը, մարդկային արժանապատուութեան լիազօր ներկայացուցիչը։ Եւ թէպէտ որոշ տուներու մէջ Պաղոյղ էր անունը, զինք էապէս ճանչցողներուն յիշատակներու տան մէջ կ՚ապրի իբրեւ տրտմաթախիծ ու մշտաժպիտ Պարոյր Մասիկեան։

Այս ափերուն հանդիպեցայ մարդոց, որոնք Գահիրէի մէջ իրենց երիտասարդութեան տարիներուն, ճանչցած էին Մասիկեանը, ոչ միայն իբրեւ երգիծաբան կամ իրաւաբան, այլ իբրեւ մարդ։ Յուզումով կը խօսին իր մասին, կը պատմեն թէ ինչպէս իր բնածին արուեստագէտի տաղանդներով կը ներշնչէր զիրենք։ Մարմնացումն էր մարդկայնութեան։ Նիւթապէս կը սատարէր ձեռնարկներու յաջողութեան։ Ոչ միայն կը քաջալերէր, այլ սուսիկ-փուսիկ կ՚օգնէր երիտասարդներու, անոնց սթիւտիօ կը բանար, կրթաթոշակը կը վճարէր։ Հոգատա՛ր էր երիտասարդ սերունդին նկատմամբ։ Մասիկեան նաեւ առաջին ջութակահարն էր Գահիրէի Պետական ֆիլհարմոնիքին։

Անկախ այս բոլորէն, կ՚ափսոսամ որ Սփիւռքի նորագոյն սերունդի գրողները զրկուեցան հայ բանի արարողներէն այսքան կենսագրգիռ ու գունագեղ ներկայացուցիչ մը ճանչնալէն. ամենազօրները, որ աշխարհը մէկ մատի վրայ կը դարձնէին. սիրոյ ալիքներէն, հմայքի կոհակներէն հազիւ ազատողները։ Որովհետեւ անոնք պիտի սիրէի՛ն Մասիկեանը, եթէ տեղեկանային այս իրողութեան որ բացատրուեր է եղբօրս երբ Գահիրէ իր այցին, խմբագրատան մը մէջ հարցուցեր է թէ ի՛նչ եղան Մասիկեանի գիրքերը, արխիւները.

— Ի՜նչ, կառքերո՛ւ մէջ, սա փողոցները պտուղ-մտուղ ծախողներու կառքերուն մէ՜ջն են իր գիրքերը։

ՎԵՀԱՆՈՅՇ ԹԵՔԵԱՆ

ԱՄՆ