ՓԼՈՂ ԴՊՐՈՑՆԵՐԸ — Գ.

ՅԱԿՈԲ ՉՈԼԱՔԵԱՆ

Մեր գիւղին մէջ բոլոր հարսերը կը վերանուանուէին, ինչպէս մեր եկեղեցւոյ հայրերը: Աղջկական անունը կը մերժուէր՝ կը տրուէր հայրական մականունը, Մանճիկոնց Ովսաննան կ՚ըլլար Մանճա, Չիւրկենց Սաթենիկը՝ Չիւրկեկ, Գազենք Ծաղկանը՝ Գազլի, Կարմիրկոնց չեմ գիտեր ինչը՝ Կարմրուկ, եթէ դրսեցի էր՝ Սիվտիցի, Ուրֆացի, Պաղտատցի…: Կը պատահէր նաեւ, որ ծաղրանունով ալ ճանչուէին ոմանք, ինչպէս՝ Ճըգճըգ՝ հաւու պէս կչկչան ըլլալուն համար, Պիւծծիկ՝ պիծակի պէս խայթող տեսակէն ըլլալուն համար, Քումպա՝ քիչ մը չափէն մեծ թոմպոլիկ ըլլալուն համար…: Կամաց-կամաց կը մոռցուէին աղջկական անունները, ու նոր անուններուն կը կցուէին հարս, աղբրկին, նանար, պառաւ որոշեալները: Նոյնիսկ ծաղրանունի տէրերը արժանապատուօրէն կ՚ընդունէին իրենց անունները.
— Ինծի Պիւծծիկ կ՚ըսեն, — կ՚ըսէր Ժանոյին մայրը, — ըսէք այդ օրիորդին՝ գաւազանով թող չմտնէ դասարան, որ գամ՝ այդ գաւազանը իր լայն դմակին կը կոտրեմ…
Մեր գիւղի բոլոր կիները՝ մեծ կիները, սեւազգեստ էին: Սեւ էր ֆսթանը, սեւ էր գօտին, սեւ էր եմենին, սեւ էր գլխու դաստարակը: Սեւ էր… Գուլպայ կը հագնէի՞ն գիւղի մեծ կիները: Ֆսթան ըսածդ մէջքէն կար ունեցող ու վիզի կլոր բացուածքով հագուստն էր, իսկ եմենին՝ աջ ու ահեակ չունեցող ոտնամանը:
Մեր գիւղի բոլոր տարեց կիներուն կեանքին մէջ սեւը նոյն տեղէն կը սկսէր: Ատիկա Մեծ Եղեռն էր:
Չիւրկեկ նանարը կը տեսնէինք կիրակիէ կիրակի: Պաշտամունքէն ետք պատուելին ետ կը նստէր բեմի աթոռին, որովհետեւ գիտէր, որ պաշտամունքը փաստօրէն պիտի աւարտէր Չիւրկեկ նանարի երգով: Ու ան կ՚երգէր իր թրքերէն երգը, որմէ բան չէինք հասկնար, բայց գիտէինք, որ այնտեղ կը յիշուին Չիւրկենց-Հեքիմենց ընտանիքի բոլոր նահատակ բժիշկները: Միւս սեւազգեստ կիները կու լային ու կը սգային իրենց ընտանիքի բոլոր նահատակներն ու կորուստները: Պատուելին գիտէր, որ նանարին երգը աւելի սրտայոյզ էր, քան իր քարոզը:
Սարամազ նանարը ճամբուն նայող պատուհանին առջեւ նստած ասեղնագործութիւն կ՚ընէր ու ակնոցին տակէն եկող գացողը կը հարցաքննէր: Մենք գիտէինք, որ մեծ կիները ասեղնագործութիւն կ՚ընեն կա՛մ թոռնուհիին օժիտ պատրաստելու, կա՛մ հարսին նուիրելու համար, բայց Սարամազ նանարին բոլոր հարսերն ալ, թոռնուհիներն ալ կա՛մ ծովերէն անդին էին, կա՛մ հեռու քաղաքներ, իսկ երբ ամրան գային՝ ուրիշի քով կ՚իջնէին քանի մը շաբաթ Քեսապի թուզն ու խաղողը ճաշակելու համար: Սարամազ նանարին ճամբան ինկած աչքը որո՞ւն կը սպասէր…
Կարմրուկ նանարը ամառը կ՚երեւէր. մեզի կը թուէր, որ շատ երկարահասակ էր, բայց երկտակ եղած՝ քարտաշ Բարլուօյս ամոյին անկիւնաչափին կը նմանէր, նիհար, ուղղանկիւն: Ան ամառնամուտէն սկսեալ հասկաքաղ կ՚ընէր ասոր-անոր արտերուն մէջ փորսողի պէս աջ ու ձախ, ետեւ առջեւ շարժելով, հոս ու հոն ինկած հասկերը կը փնջէր, գետին ինկած հասուն թուզերը, սեւցած ձիթապտուղները կը հաւաքէր եւ ձմեռնամուտին իշաբեռ մը պարէն կը հանէր Քեսապ՝ հետը Պէյրութ տանելու համար: Կարմրուկ նանարը բեռ մը հոգով կու գար գիւղ ու բեռ մը բարիքով կը դառնար քաղաք: Մէջքը երբեք չէր շտկուեր:
Էրզրումցի աղբրկինը անապատէն Քեսապի որբանոց ու յետոյ մեր գիւղի Ծերունին բախտ եղած ափ մը լռութիւն էր, չորս աղջիկ եւ չորս մանչ զաւակի մայր: Այս գործէն միւս գործին վրայ միջակէտի պէս յայտնուող ներկայութիւն մըն էր: Սահակ տղան մօրը լռութենէն կէտ-կէտ քաղուած նամակներով աշխարհը կամրջեց ու գտաւ, որ իր կարնեցի մայրը Հայոց Չորրորդ գունդի հրամանատար Կարնոյ Քեռիին քահանայ եղբօր աղջիկն էր. անունը, ինչպէս միւսերունն ալ, չէինք գիտեր, բայց մեծ տղան իր աղջիկներէն մէկը կոչեց Կարին:
Մերիկ լելոն չէր ամուսնացած. ատոր համար լելօ կը կոչուէր, որ մեծերուն համար քոյր, իսկ փոքրերուն համար հօրաքոյր կը նշանակէր: Հիները՝ աղջիկները անիծելու ըլլային՝ «սպիտակ վարտիքաւոր չտեսնես» կ՚ըսէին: Հին օրերուն փեսան երկար պարեգօտին տակ մինչեւ կոճը իջնող երկար վարտիք, այսինքն՝ շալվար կը հագնէր: Մեր օրերուն բոլոր աղջիկներն ալ սպիտակ վարտիքաւոր չտեսան, որովհետեւ փեսաները արդէն քոստիւմ կը հագնէին: Մերիկ լելոն ճամբաներէն չէր անցներ, միշտ ասոր-անոր պարտէզներուն պատերուն վրայէն լաւագոյն բաղեղները, մատղաշ բաղեղները կը հաւաքէր գոգին մէջ իր սիրասուն ուլիկներուն համար, ինչպէս կ՚ընէին սովորաբար գիւղի բոլոր աղջնակները: Մերիկ լելոն երեւի երբեք չէր մեծնար:
Այս մէկը կը նստէր իր բակի թթենիին տակ, ու քանի մենք արթուն էինք՝ ինք հոն էր ու ծեղէ հիւսուած ասեղամանը առջին կարկտան կ՚ընէր: Կը կարկտնէր հա կը կարկտնէր: Ոտքի ելլելը չէինք տեսած, պարտէզ երթալը չէինք գիտեր, ինչպէ՞ս կը մաշէին իր հագուստները չեմ գիտեր, բայց գիտեմ, որ իր հագուստները ոչ թէ մէկ կտորէ, այլ հարիւրաւոր կտորներէ բաղկացած էին: Սուսլիկ կը կոչուէր, որ բառացի կը նշանակէ զարդարուն, սուսը սիրող: Սուսլիկ պառաւը, կ՚ըսէին, Քեսապէն Պազար, անկէ Համա, Հոմս, Դամասկոս, Աման, անկէ Երուսաղէմ ու մինչեւ Փոր Սաիտ բոլոր ճամբաները գոց գիտէր ու երեւի այդ ճամբաներուն վրայ կարկտներ էր հագուստները իր բոլոր հարազատներուն, որ կարգով մնացին այդ ճամբաներու աւազներուն տակ…Ու դեռ կը կարկտնէր:
Մէկ սենեակ էր տունը ու դուռը միշտ բաց, կը մօտենայինք դրան, կը նայէինք վախով. դիմացի կիսամութին մէջ յաւիտենապէս պպզած կ՚ըլլար այս նանարը, անշարժ, անթարթ, կոյր կատուի պէս: Ասիկա Հելինի մայրն էր. իսկ Հելինը ծանրօրէն խուլ, յետին աստիճանի կարճատես աղջիկ մըն էր: Գիշերն ու ցերեկը երեւի չէր զանազաներ, որովհետեւ մեր նեղ ճամբաներէն կրնար անցնիլ որեւէ պահու մէկ այս, մէկ այն պատին զարնուելով: Շուները կատաղօրէն կը հալածէին զինք, բայց չէին համարձակեր մօտենալ անոր փէշերուն, չեմ գիտեր, ձեռքի մահակէ՞ն, թէ կռնակի խոշոր ծրարէն վախնալով: Երբ յոգնէր՝ կը նստէր ուր որ պատահէր, ասեղը կամ հերիւնը քիթին ծայրին բերելով կը հիւսէր աշխարհի ամէնէն նուրբ հիւսուածքները, ցորենի ծեղով կը յօրինէր գունագեղ ու անթերի նրբութեամբ ասեղամաններ, գոհարամաններ, հացամաններ…: Գիւղացիք մինուճար մէկու մը ակնարկելով «այդ տան դուռը բաց պահողն է» կ՚ըսէին: Մենք չէինք հասկնար, թէ այդ տան դուռը բաց պահողը Հելի՞նն էր, թէ իր մայրը…:
Միշտ կոկիկ սանտրած ու ետին գնդակ շինած մազերուն մէջ մէկ հատիկ ճերմակ թել չունէր եւ ատոր համար ալ երեւի սեւ դաստարակ չէր կապեր Գնտըր նանարը, ինչպէս դպրոցական աղջիկները կ՚ընէին: Փոր Սաիտի մէջ Սիսուան վարժարան հասած որբուկ մը, որ Վարդան վարժապետը հետը Քեսապ կը բերէ ու կը կը յանձնէ Լատինաց վանքի որբանոցին, յետոյ կ՚ամուսնանայ անոր հետ ու մէկ զաւակով այրի կը ձգէ: Գնտըր նանարը Պէյրութէն ամրան կու գար իր երկու թոռան հետ ու անոնց հետ կը սիրէր գիշերել տանիքին վրայ: Մենք ալ կը վազէինք հոն, կը փռուէինք անկողիններուն վրայ ու նանարին հետ աստղերը կը կարդայինք… Նանարը բոլոր աստղերուն ու աստղախումբերուն անունները գիտէր՝ Եօթը աղբրտիք, Կանգուն կշեռքը, Բազումքը, Մեծ տապակը, Փոքրիկ տապակը… Ասուպ մը կը թռէ՜ր ու կ՚իյնար լերան ետեւը…Մենք կը փորձէինք այդ ակնթարթին մեր միտքէն անցընել մեր փափաքը կամ կը մեղքնայինք այն անծանօթին, որ այդ պահուն հոգին աւանդեց…: Նանարը գիտէր աստղերու դիրքէն ճանչնալ գիշերուան ժամերը, «Քնացէք այլեւս, ուշ է, տեսէ՛ք, Եօթը աղբրտիք Գլղըրի վրայէն կը սահին» կ՚ըսէր: Գլղըրը Տունակ լերան ուղտի սապատի նմանող գագաթն էր: կ՚ըսէր ու լուռ կը հսկէր աստղերուն… Իր աստղը կը ճանչնա՞ր արդեօք Գնտըր նանարը:
Ու կար մէկը՝ ծաղկաւոր ֆստան հագնող, գլխուն՝ հլունաշար գունաւոր դաստարակ կապող Սիվտիցի նանարը, ցախի պարանը գօտիի տեղ մէջքին փաթթած, ու ցաքատը միշտ ծալած թեւին դրած կինը: Գիւղին ամենէն կարճահասակ կինն էր երեւի ու ատոր համար երբ սեւազգեստ կիները սաքունիի մը մէջ հաւաքուէին՝ ինք կը նստէր դիմացի պատին վրայ, միշտ հեռու միւսերէն ու միշտ աւելի բարձր: Լեռը ցախի գացող կիները իրարու ետեւ շարք կազմած այծերու հօտի մը պէս կ՚իջնէին կածաններէն, իսկ եթէ մէկը կար, որ շալակին տակ կորսուած ըլլար ու գնդակ դարձած ոզնիի պէս այս աստիճանէն միւս աստիճանը ցատկելով ձորն ի վար իջնէր, գիտէինք որ Սիվտիցին էր:
— Ինչո՞ւ համար սեւ պիտի հագնիմ եղեր, թող թշնամիս սեւ հագնի, — կ՚ըսէր ու կը պատմէր, — տասնչորս տարեկանիս լեռը շալակտար էի, 40 օր տղաքը առանց հացի ու ջուրի մէկ վայրկեան չձգեցի, բրդեցինք զօրքը, սատակները գլտորեցինք անդունդները,իսկ վերջին օրը հիւանդ տղոցմէ մէկը կռնակիս առի ու ծով իջայ, ես լեռնէն վերջին իջնողն էի;
Կը սիրէր մանր տղոց հետ զրոյցի բռնուիլ:
— Յակոբ, — կ՚ըսէր ինծի, — քու հարսանիքիդ մաղով ջուր պիտի կրեմ աղբիւրէն:
Վայ Սիվտիցի նանար, ես հիմա ալ կը հաւատամ, որ դուն մաղով ջուր կրնայիր բերել իմ հարսանիքին…
Սիվտիցին մեռաւ գնաց մեր բարբառը չխօսեցաւ, իր գիտցած լեզուն միայն Սուէտիոյ բարբառն էր, ու իր ցանկալի երկիրը՝ Լեռը:
— Աչքը կուրնայ Փոր Սաիտին, — կ՚ըսէր ակնարկելով այն գաղթակայանին, ուր ապաստանած էին սուէտիացի ազատամարտիկները եւ Յորդանանէն Պաղեստին եւ անկէ Եգիպտոս փախած վերապրողները, — Փոր Սաիտը չըլլար՝ ես այս մարդը առնո՞ղ էի…
Ամուսինը՝ Եզեկիէլ պապուկը, կը փնթփնթար. տղաքը ծիծաղէն կը թալկտէին:

* * *

Ուշ գարնան, երբ օրերը տաքնային, մեր թաղին մէջ երկու նոր բնակիչներ ալ կը յայտնուէին: Մէկուն ուրկէ՛ գալը չէինք գիտեր, հաւանաբար այդ աւերակներուն խուլ մէկ անկիւնէն, ուր կը մկզտէր(1) յանկարծ, երբ կը խանգարէինք զինք: Անիկա քարաթոթոշ մըն էր, սովորական մողէզէն կրկնակի կամ եռակի մեծութեամբ, մուգ գոյնի, սեւին զարնող թեփուկներով, ինչպէս մեր գիւղի բոլոր քարաթոթոշները:
Պէյրութէն կու գար նաեւ Գազլի նանարը, որ ունէր երկու աղջիկ եւ երկու մանչ զաւակներ: Մեծ տղան ամուսնացած ու կնոջ հետ ներգաղթած էր Հայաստան, լուր բան չկար, մեծ աղջիկը ամուսնացած էր, ընտանեօք գաղթած Պէյրութ ու անկէ ալ Ամերիկա, իսկ միւս տղուն ու աղջկան Պէյրութի մէջ ինչ փնտռելնին չէր հասկնար Գազլի նանարը ու կը բողոքէր, որ զինք ալ կ՚առնեն կը տանին Պէյրութները: Հոն կ՚ապրէին նկուղի պէս տան մը մէջ, ուր ցերեկը չէին ճանչնար, որովհետեւ օրը քսանչորս ժամ միայն ելեկտրական լոյս կը տեսնէին:
Պէյրութէն գալէն ետք, Գազլի նանարը տան մէկ անկիւնէն ժանգոտած ցաքատը գտած՝ կը սկսէր մաքրել բակը, կը հաւաքէր խոտերն ու փուշերը, պատերէն ինկած քարերը կը դնէր իրենց տեղը, ցախաւելով կ՚աւլէր կը մաքրէր տան շուրջը՝ ատենը մէյ մը բարձրաձայն յիշելով այս բակին մէջ եկած անցած բոլոր հարազատները:
Օրը կէսօրին բարձրացած կ՚ըլլար արդէն: Այդ պահուն մէջտեղ կ՚ելլէր քարաթոթոշը, ցուիքէներէն արագ կը սողար, կը ցատկէր տանիքէ տանիք ու կու գար կը կենար Գազլի նանարին տան ծխնելոյզին թեք ինկած սալին վրայ:
Կը կենար ծխնելոյզին թեք ինկած սալին վրայ, գլուխը կը տնկէր վեր, վեր, կոպերուն տակէն կը նայէր բակը՝ Գազլի նանարին:
— Հը՛, անճարա՛կ, քեզմէ զատ մարդ չմնա՞ց այս բակին մէջ ինծի բարի եկար ըսող, — կը հարցնէր Գազլը նանարը:
Քարաթոթոշը գլուխը կը շարժէր վար-վեր, վար-վեր, ինչպէս կ՚ընէին մեր դպրոցի հոգաբարձուները Եգիպտոսէն եկած հսկիչին խօսքերուն ի պատասխան:
Ու Գազլի նանարը կը շարունակէր հիներուն ոտնահետքերը փնտռել բակին մէջ:
Բակէն ետք կարգը կու գար պարտէզին. պատերուն տակ, ամբողջ երկայնքով հասակ մը բարձրացած կ՚ըլլային սնձոսկիի թուփերը, մորենիին ոստերը կը ճանկէին գետինները, կը մագլցէին պատերն ի վեր: Եթէ չմաքրէր՝ Արամին լուծքը աշնան դժուար որ հերկի մտնէր իրենց պարտէզը: Մինչեւ թուզ ու խաղողի ժամանակը գար՝ իր բակին պէս մաս-մաքուր պիտի ըլլար պարտէզը, ծառերուն տակը: Ատենը որ գար՝ առտու կանուխ կ՚իջնէր պարտէզ, այստեղ-այնտեղ մնացած թթեզենիներու տակէն կը հաւաքէր հասած ու տակը թափած թուզերը ու կողովը ուսին՝ կ՚ելլէր տանիք: Քարաթոթոշը հազիւ ոտքի ձայնը առած՝ կը մտնէր ծխնելոյզէն ներս ու կ՚անհետէր: Գազլի նանարը մէկ-մէկ կը ճզմէր թուզերը ու կը փռէր հիմքիի ցախերուն վրայ, որ շալակով բերած կ՚ըլլար վրան պտուղ չորցնելու համար: Կարգը գար՝ խաղողը կը թաթխէր մոխրաջուրին մէջ ու հոն կը փռէր չամիչի համար, բեւեկ կը ճրկէր(2) անտառէն, աղտոր կը քաղէր ու կը փռէր լաթի մը վրայ:
— Տղաս գաւաթ մը օղիին հետ մեր բեւեկի աղանձը կը փնտռէ, աղջիկս «առանց պտղունց մը աղտորի՝ աղցանը համը կը կորսնցնէ» կ՚ըսէ, — կը պատմէր Գազլի նանարը:
Ու կէսօրուան տապին կ՚իջնէր կը նստէր բակի դարաւոր թթենիին տակ, հոն զետեղուած միսքարին վրայ, կուզը կը յենէր բունին ու կը մաքրէր իրենց արտին մէջ Արամին ցանած ու իրենց բաժին ինկած ցորենը, սիսեռն ու ոսպը: Ձաւարի եւ ծեծածի ցորենները կը զատէր տոպրակներու մէջ՝ խաշելու եւ ծեծելու պատրաստ: Է՜հ, Պէյրութի պէս տեղ մը ամեն ինչ դրամով չ՚առնուիր:
Կը մաքրէր ու կը խօսէր ինքիրեն: Մտմտուքներ, հեռացածներ, կորուսեալներ…Այս որքան մարդ կար իր շուրջը, սա մաքրած սիսեռի հատիկները չեն բաւեր հեռացածները հաշուելու, իսկ մնացեալները, հը՛, սա ափին մէջ մաքրած սիսեռին խեշերանքներուն չափ քիչ մնացած են…
— Մեկնած ծանօթներս աւելի շատ են, քան մնացածները, — կը բողոքէր Գազլի նանարը:
Կը մտածէր գլուխը վար ու վեր շարժելով: Քարաթոթոշը ծխնելոյզի սալին վրայ գլուխը տնկած կը հետեւէր Գազլի նանարի խոհերուն. ատենը մէյ մը կոպերը կ՚իջնէին խոշոր աչքերուն վրայ, գլուխը կը թեքէր աջ ու ձախ, ապա կը շարժէր վար-վեր, վար-վեր, վար-վեր…, ինչպէս կ՚ընէին պատուելիի քարոզին ատեն կէս քուն-կէս արթուն մեր գիւղի տարեցները:
— Անճարա՛կ, — կ՚ըսէր Գազլի նանարը, — դո՞ւն ալ…
Ու մեզի կը թուէր, որ քարաթոթոշը այնքան ծեր էր, որքան Գազլը նանարը այս բակին մէջ:
— Հարս եկած օրէս այդ սալին վրայ կը նստէր, ինչե՜ր չտեսանք այս բակին մէջ, — կ՚ըսէր ան:
Յետմիջօրէի սաստիկ տապին Եարալէ պապուկն ալ կու գար կը նստէր Գազլի նանարին թթենիին տակ. մէկ երկու բառ ու յետոյ երկար լռութիւն: Երկուքն ալ իրենց անցեալը ունէին, որ չեղածի պէս անցաւ, իսկ վաղը ինչ պիտի ըլլար՝ ով գիտէ…: Մէկը իր գերդաստանի Տէր Զօր հասած 70 հոգիէն միակ վերապրողն էր, միւսը՝ դէպի հարաւ երկարող աքսորի ճամբաներուն վրայ անթաղ ձգած էր շատ հարազատներ, երկուքն ալ նոյն ճամբաներով վերադարձեր էին հայրենի գիւղ, մաքառէր վերապրելու ու բազմանալու համար ու հիմա երկուքն ալ իրենց հեռացող զաւակներու ետին պլպլացող ճրագներ էին…
— Ո՜վ Աստուած, — կը մրմնջէր Գազլի նանարը:
— Միթէ կա՞յ, — կ՚ելլէր Պապուկի բերնէն չկառավարուած քրթոցի պէս:
«Մեղայ» մը կ՚ըլլար Գազլի նանարին հակազդեցութիւնը, ու հոս կարծես կը վերջանար երկխօսութիւնը, ու իւրաքանչիւրը կ՚իյնար իր կեանքի անցած ու գալիք բաւիղներուն մէջ:
— Օֆ, օ՜ֆ, — կը բացականչէր մէկը երկար տարիներու յիշողութիւնները ապրելէ կամ մինուճար կեանքի գալիքը պատկերացնելէ ետք:
— Հա՛… հա՛… հա՛.., — կը հաստատէր միւսը՝ ամեն բանէ տեղեակ եղածի կամ ըլլալիքը հաստատապէս կանխատեսելու պէս:
Ու քարաթոթոշը կը շարժէր գլուխը՝ վար-վեր, վար-վեր:
Ու մենք կ՚երթայինք ծերերուն քով խաղալու: Մէկս փարչ մը ջուր կը բերէր աղբիւրէն, միւսս թաս մը ջուր կու տար պապուկին, նանարը գրպանէն կը հանէր մէկական շաքար, որ Պէյրութէն բերած կ՚ըլլար, պապուկը՝ քանի մը նուշ, կու տային մեզի, ու կրկին լռութիւն կը տիրէր: Մեր շուրջը միակ շարժող բանը քարաթոթոշին գլուխը կ՚ըլլար պարբերաբար:
Ու գետնէն ափաչափ քարեր վերցնելով կը կենայինք բակին մէջտեղ ու կը հարցնէինք քարաթոթոշին.
— Հը՛, ըսէ՛, Աստուած կա՞յ, թէ չկայ:
Քարաթոթոշը մտիկ կ՚ընէր, գլուխը կը թեքէր, կոպերը կ՚իջնէին աչքերուն վրայ, ետ գլուխը կը տնկէր, ապա նորէն՝ վար ու վեր, վար ու վեր:
Նորէն կը հարցնէինք՝ մեր ձեռքի քարը սպառնալից բարձրացուցած.
— Ըսէ՛, Աստուած կա՞յ, թէ չկայ, հա՞, թէ չէ:
Քարաթոթոշը նորէն մտիկ կ՚ընէր, գլուխը կը թէքէր, կոպերը կ՚իջնէին աչքերուն վրայ, գլուխը ետ կը տնկէր, ապա նորէն՝ վար ու վեր, վար ու վեր:
Կը բարկանայինք.
— Անճարա՛կ, — կը պոռայինք, — ոչ «հա»դ հա է, ոչ «չէ»դ չէ:
Ու կը սկսէր մեր նշանառութիւնը. քարերը իրարու ետեւ կը թռէին քարաթոթոշին ուղղութեամբ, կա՛մ կը հասնէին, կա՛մ ոչ, բայց միշտ ալ կը վրիպէին թիրախէն:
— Ի՜նչ կ՚ուզէք կենդանիէն, բակին միակ շնչաւորն է, որո՞ւն նեղութիւն կու տայ, — կը խնդրէր Գազլի նանարը:

* * *

Սաղտըժենց թաղի բոլոր տուները վարի թաղերուն կը նայէին, իսկ Պետիր ամոյին մէկ սենեկանոց տունը, կռնակ տուած թաղի տուներու շարքին, կը նայէր դիմացի ցից սարալանջին, որ ընդամէնը ձմեռնային գետի խոր հունով կը բաժնուէր տունէն: Տան առջեւ փոքրիկ բակը քիչ-քիչ կը պակսէր կը պզտիկնար, որովհետեւ սաստիկ անձրեւներէ գետահունը լեցուցած ահեղավազ ջուրը կը զարնուէր միւս ափի լերան, կը դառնար այս ափը, կը փրփրէր, երախը կը բանար ու հեքիաթային վիշապի պէս կը խածնէր պատառ մըն ալ, կը կարմրէր, կ՚ահագնանար, կ՚առնէր կ՚երթար:
Պետիր ամոն գիւղին մէջ կը ճանչցուէր միայն Զաիմ վերադիրով, որ կը նշանակէ հերոս, բայց օտար բառ ըլլալուն համար ունէր միայն հեգնական իմաստ:
Ու ամէն տարի Պետիր ամոյին տունը գետի բերան երթալու վտանգին տակ էր:
— Պատառ մը հողէն ինչ կ՚ելլէ, հեղեղը իմ տունս չի կրնար տանիլ, — կ՚ըսէր Պետիր ամոն:
— Հապա՜… Մեր թաղը հեղեղէն պաշտպանողը Զաիմին տունն է, — կ՚ըսէին թաղեցիք քմծիծաղով:
Պետիր ամոն ցանքի ատեն խոփ չմտած տեղերը կը փորէր, ասոր-անոր ձմրան փայտը կը պատրաստէր ու միշտ հպարտ էր իր աշխատանքով՝ իր եզակի փետատով, որուն մէկ կողմը բրիչ էր, իսկ միւս կողմը՝ կացին, սովորական փետատներէն աւելի մեծ, աւելի ծանր:
— Իմ փետատս մէկ հարուածով սէզին արմատին հասած տեղը կը հասնի, — կ՚ըսէր:
— Հալալ է քեզի, Զաի՛մ, — կ՚ըսէին մարդիկ չարախնդութեամբ, իրարու աչք ընելով, — մեր պատերուն տակը հինգ տարի է խոփ չէ հասած, փետատդ գործ կը տեսնէ:
Այդպէս ալ կ՚ըլլար:
Պետիր ամոն օրականով չէր աշխատեր, գործը կապալով կ՚առնէր, խորհելով որ երկու օրուան գործը մէկ օրուան մէջ կ՚ընէ, օրականը կրկնակի կ՚ըլլայ, բայց գրեթէ միշտ հաշիւը սխալ կ՚ելլէր, երկու օրուան ըսած գործը չորս օրուան մէջ կը վերջացնէր:
Անշուշտ գործատէրերը գոհ կը մնային այսպիսի սակարկութենէ:
— Քեզմէ լաւը չկայ, Զաի՛մ, — կ՚ըսէին շոյելով անոր ինքնասիրութիւնը:
Ու բնականաբար՝ Պետիր ամոն եւս կը գոհանար:
Դեկտեմբերին, երբ ամեն մարդ ցանքը վերջացուցած ու արօրը պատէն կախած կ՚ըլլար, Պետիր ամոն նոր նոր կ՚ելլէր իր ցանքին: Պարանը մէջքին փաթթած, սերմի մախաղը ուսած, վրան փետատը՝ ժայռէ ժայռ ցատկելով կ՚անցնէր դիմացի ափը, լերան ստորոտը, ուրկէ վեր վեր, մինչեւ երկինք ուս ուսի տուած ժայռերը կը կազմէին Կիւնիկ լերան այդ հարաւային լանջը: Կը կենար հոն, երկու գրպանները սերմ կը լեցնէր ու ժայռերու ծերպերուն մէջ կը փնտռէր իր արտին ափաչափ կտորները, գրպանէն կը հանէր ափիկ մը սերմ, կը ցանէր, կը բարձրանար յաջորդին, ատենը մէյ մը վար նայելով՝ յանկարծ ծերպ մը մոռցած ըլլալու մտահոգութեամբ: Տեղ-տեղ՝ մէջքին կապած պարանին միւս ծայրը կ՚ելլէր կը կապէր ժայռի մը, որ գլորուելու պարագային ձորը հասնելէ փրկուէր: Տեղ-տեղ կը կանգնէր, փշոտ կաղնիի թուփ մը ծերպը ծածկած կ՚ըլլար, կը փոտէր(3), հողը ափ-ափ կը հանէր կը շտկէր: Սաստիկ անձրեւին կը մտնէր ժայռի մը տակ ու կը նայէր, թէ հեղեղը ուրկէ՛ կը վազէր, կը շտապէր, երկու քար եւս կը դնէր անոր առջեւ, ցեխը կը պահէր ու հոն ալ քանի մը հատիկ նետելով կը բարձրանար ծերպէ ծերպ:
Այսպէս՝ ամեն տարի մէկ-երկու ծերպով կը մեծնար Պետիր ամոյին արտը:
Բոլոր գիւղացիները կը բողոքէին, որ Հայաստան մեկնածներուն արտերը արդար չբաժնեցին. հողերը անցան պարոններուն՝ կալուածատէրերուն, իսկ պարոններն ալ կ՚անցնին կ՚երթան Ամերիկա ու հողերը խոպան կը դառնան: Քանի մը ընտանիք բահն ու բրիչը սպառնալից վերցուցած՝ նստան իրենց ազգականներուն կալուածներուն վրայ՝ «Քաջ էք՝ փորձեցէ՛ք անդին գնա ըսել, տեսնենք ինչ կ՚ըլլայ» ըսին հողերը վերաբաժնող յանձնախումբին ու տիրացան հողին:
Պետիր ամոն իր արտակարգ փետատը սպառնալից չբարձրացուց պարոնի մը գլխուն:
— Զաիմը ինչ ընէ հողը, ամբողջ լեռը իրեն մնաց, — ծիծաղով կ՚ըսէին թաղեցիք:
Ուշ իրիկուան Պետիր ամոն հանած փայտերը շալակ շինելով կ՚իջնէր լեռնէն վար: Այս ալ կրակոցին փայտն էր: Այդ ճիւղերէն կ՚ընտրէր, Շամբո տղուն հոլ ու պարսատիկ կը շինէր: Իր շինած հոլն ու պարսատիկը բոլոր տղոց նախանձը կը շարժէր:
Երբեք չէր լսուած, որ Պետիր ամոն մէկէ մը բան ուզած ըլլար: Իր հանած աղունը իր կռնակով կը տանէր Քեսապի ջաղացքը, մէկուկէս ժամու ճամբայ կտրելով:
— Պետիր եղբայր, ձեր թաղը էշ ունեցող չկա՞յ, ինչո՞ւ կռնակով կը բերես աղունը, — կ՚ըսէր ջաղացպանը, — Գամոնը ամեն օր ձեր թաղն է:
— Գամոնին իշուն չշալկածը իմ մէջքս կը տանի, — կը պատասխանէր Պետիր ամոն:
— Իրաւ որ Զաիմ ես, — կ՚ըսէին մարդիկ խնդալով:
Դրացի Գամոնը ամեն օր էշը նստած՝Քեսապէն թաղ կու գար իր ածուքին(4) հսկելու համար: Թաղին առջեւ անտառացող պարտէզներն ալ իրն էին: Վայ որ մէկը անկէ այծին ցախ կտրած ըլլար:
Կը պատահէր, որ տեղ մը աշխատանքը վերջացնելէ ետք բան մըն ալ Պետիր ամոյին մեկնելով «Աս ալ տուն տար» ըսող կ՚ըլլար: Կը մերժէր: «Մեր կինը ասկէ աղէկը պատրաստեր է» կ՚ըսէր: Կինը երկու այծ կը պահէր դրան կողքին շինուած հիւղին մէջ, դիմացի լեռնալանջէն թարմ ցախով կը կերակրէր, տան թացանը կը հանէր: Ուլերէն մէկ-երկուքը կը ծախէր՝ թել-դերձան, քանի մը կաղապար օճառ, քանի մը կանգուն չիթիկ(5) կ՚առնէր Քեսապէն ու զաւակներուն վրան գլուխը կը շտկէր: Եթէ այծերէն մէկն ալ զոյգ ուլիկ բերած ըլլար՝ մէկը կը պահէր Նոր տարիին, որ մարդը մորթէր, որ տօն-տաղաւար օրերուն Քեսապի սեղմուկն ու գլորն(6) ալ սեղանէն անպակաս ըլլային: Թիթեղէ թաղարներու մէջ ունէր ազատքեղ, անանուխ, քանի մը թուփ սմբուկ, պղպեղ, տանիքը դրուած թաղարներուն մէջ ունէր տաս թուփ լուբիա. իր ածուքն ալ այդպէս կը հանէր: Ուս-ուս ջուր կը բերէր կը ջրէր:
Թաղի Սահակը ատենը մէյ մը կը պոռչտար, թէ Զաիմին կնիկը անասնոց գուռէն ջուր տարած է՝ իր ծաղիկները ջրելու համար:
Պետիր ամոն իրիկունը կնկան կը բարկանար:
— Այդքան բան մը գիտեմ , մա՛րդ, անասնոց ջուրը ինչու պիտի առնեմ, ես վարի կուփէն ջուր բերի, — կը բացատրէր մարդուն:
— Լաւ, ասկէ ետք թաղէն մի՛ անցնիր, ձորէն գնա, — խորհուրդ կու տար ամուսինը:
Թաղին մէջ ատենը մէյ մը վլվլուք մը կը փրթէր: Իբր Պետիր ամոյի տղան այսինչին բունկալէն հաւկիթ գողցեր է: Հայրը կ՚ապտակէր տղան, իսկ տղան լալով կ՚ըսէր «Ես հաւկիթ չգողցայ, պա՛պ, ես պարսատիկով թռչուն պիտի զարնէի անոնց բակի թզենիին տակ, Սառիկ աղբրկինը առաւ»:
— Սո՛ւս եղիր, անգամ մըն ալ այն կողմը չանցնիս, — կ՚ըսէր Պետիր ամոն, — այդպէս բան ալ մէկու մը չըսես, Սառիկ աղբրկինը հաւ ունի, հաւկիթ ալ կը ծախէ ասոր-անոր:
— Աչքը ելլէ, անունը չելլէ, — կ՚ըսէր Շամբոյին մայրը: Մէկուն ածուէն երկու լոլիկ պակսած ըլլար կամ ծառէն երկու ընկոյզ՝ կ՚ըսէին «Շամբոն գողցաւ»:
Շամբոն կ՚ուզէր գիւղին տղոց պէս ըլլալ, անոնց հետ ըլլալ, անոնց պէս չարանալ. արտերուն մէջ անոնք գաղտնօրէն ծխախոտ կը ծխէին, Շամբոյին ծխախոտին մէջ կծու պղպեղի փոշի կը խառնէին: Խեղճ տղան ախորժով մը կը քաշէր ծխախոտը ու… ինք գետինները կը տապլտկէր հազով ու ցաւով, միւսերը՝ խնդալով:
Իրիկունը Պետիր ամոն կը բարկանար տղուն՝ ասոր-անոր հետ արտերը երթալուն համար:
Ու Շամբոն մեր թաղի բոլոր դպրոցները ելած մտած էր: Իրարմէ աշակերտ խլող մեր դպրոցները ուրախ կ՚ըլլային, եթէ Շամբօ մըն ալ չըլլար: Ամեն օր բողոք կու գար՝ Շամբոն գողցեր է տղուս մատիտը… Շամբոն գողցեր է աղջկաս սրբիչը…
Բայց Շամբոյի պայուսակէն ո՛չ մատիտ կ՚ելլէր, ո՛չ ալ սրբիչ:
— Շամբօ՛, ո՞ւր է գրիչդ… ո՞ւր է սրբիչդ… ո՞ւր է…
Շամբօ հասկցած էր, որ եթէ ունենար՝ «գողցած ես» պիտի ըսէին:
Ու Պետիր ամոն պիտի պատժէր իր տղան, եւ օր մը օրանց իր արտակարգ փետատը առնելով պիտի չիջնէր հրապարակ՝ իր տղուն հասցէին աւել-պակաս խօսողը մէկ հարուածով վերէն վար երկու շերտ ընելու սպառնալիքով…
Շամբոն գող չէր, բայց Պետիր ամոն Զաիմ էր վերջապէս…:

Շարունակելի

1) Մուկի պէս նեղ տեղերէ մտնել-ելլել:
2) Ափով շփել կամ շփելով հատիկները հասկէն կամ ողկոյզէն դուրս բերել:
3) Արմատէն հանել, արմատախիլ ընել:
4) Բանջարանոց, նաեւ՝ բանջարեղէն:
5) Բամպակեայ ծաղկանկար կամ միագոյն կերպաս:
6) Խիւսեղէն բրդուճ՝ չի քէօֆթէ եւ քէօֆթէ:

ԾԱՆՕԹ. ԽՄԲ.

Հեղինակը հետեւեալ ծանօթագրութիւնը դրած է Դիմատետրի իր մեկնաբանութիւններուն մէջ.
«Փլող դպրոցները» շարքի ընթերցողներուս, անոնց մասին իրենց տպաւորութիւնը արտայայտողներուն, զանոնք տարածողներուն, «Հորիզոն գրական»-ին, «Հալէպը եւ մենք» կայքին իմ խորին շնորհակալութիւնները կը յայտնեմ: Իմ ծննդավայրիս 1950-ական թուականներու կեանքէն քաղուած այս պատկերները իբրեւ սոսկական յուշեր չեմ ուզած ներկայացնել: Ես հրապարակագիր չեմ ու չեմ ալ սիրեր այդպէս դիմել մարդոց, բայց մեր ժամանակին, մեր կեանքին մէջ շատ երեւոյթներ անհանգիստ կ՚ընեն զիս։ Անոնք են որ մղեցին զիս անցեալին դիմելու ու անցեալի պատկերով արձագանգելու ներկային: Կը յաջողի՞մ արդեօք…:
Վերամուտ է ու ես կը վերադառնամ իմ գիտական ու կրթական առօրեային: Հետեւաբար շաբաթական հերթագայութեամբ պիտի չկրնամ շարքը շարունակել: Տեսնեմ: Յաջորդ շուրջ երկու տասնեակ պատկերներով շարքը կ՚ամբողջանայ ու հաւանաբար ենթարկուի լուրջ խմբագրութեան: