Մարօ Խաչատրեան-Լոնգէն
Հարցազրոյց ժամանակակից հայ բանաստեղծուհի, արձակագիր, հրապարակագիր, ՀՀ Գրողների միութեան անդամ, Երեւանի Եղիշէ Չարենցի անուան Գրականութեան եւ Արուեստի թանգարանի (ԳԱԹ) աւագ գիտաշխատող Գոհար Գալստեանի հետ:
Նուիրուած է մեծանուն բանաստեղծ Զահրատի 100-ամեայ յոբելեանին:
Պար կը խաղանք
Բառերու հետ բառ
Քարերու հետ քար կը խաղանք
Ու ծառերու հետ ծառէ ծառ կը խաղանք
Չարերուն հետ
Չենք խաղար…
* * *
Երազէ՛, աղուո՛ր. — լուսնկան քեզի կը նայի։
Լուսնին շողերը ամենունն են ու մանաւանդ անոնցը՝
որոնց տանիքը ծակեր ունի։
… երազէ գեղեցիկ վաղ մը,
Որովհետեւ գեղեցիկ վաղ մը բոլոր բարի մարդոց իրաւունքն է։
Զահրատ
ՄԱՐՕ ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ-ԼՈՆԳԷՆ—Սիրելի՛ Գոհար, 2024-ին՝ պոլսահայ գրական ակութի նշանաւոր դէմքերից մէկի՝ Զահրատի հարիւրամեակի տարում, հանրային ցանցերում քո անընդմէջ հրապարակումներով, «Գրական թերթ»ում տպագրուած յօդուածներով, քո բանախօսութիւններով մեզ յիշեցնում ես հարիւրամեայ գրական հսկայի մասին: Սիրելով եւ գնահատելով ե՛ւ Զահրատի, ե՛ւ քո ստեղծագործութիւնները՝ կարո՞ղ եմ արդեօք քո հետաքրքրութիւնը Զահրատի հանդէպ համարել գրողական համերաշխութեան կամ, թերեւս, բանաստեղծական հոգեհարազատութեան արտայայտութիւն:
ԳՈՀԱՐ ԳԱԼՍՏԵԱՆ—Իհարկէ կարող ես, սիրելի՛ Մարo, թէեւ պիտի խոստովանեմ, որ հետաքրքրութիւնս նաեւ նրա արխիւը մշակողի, ուսումնասիրողի թանգարանային աշխատանքիս շրջանակում է։ Երկուսը միաժամանակ։ Իսկ Զահրատի մասին խօսելու ամեն առիթ հնարաւորութիւն է ընձեռում խօսելու մարդկային սրտի բարութեան, սրտակցութեան, մարդկային ցաւի ու կարօտի, պարզ ուրախութիւնների մասին, այն նուրբ ու յաճախ անտեսուող կարեւորի մասին, որն իրականում մարդուն մարդ է պահում, նրան երազանք ունենալու իրաւունք եւ այն իրագործելու թեւեր է տալիս։ Ամբոխայարձակ եւ աղմկոտ աշխարհի պարտադրանքներում Զահրատի ձայնը միշտ ներքին մարդուն պահպանելու հնար է տալիս։ Զահրատը Մարդու-Մարդկայնութեան բանաստեղծ է։ Նա ինձ արդէն դրանո՛վ է հոգեհարազատ։ Երբ դեռ շատ քիչ էի կարդացել Զահրատ, մօտ քսան տարի առաջ այսպիսի բանաստեղծութիւն էի գրել.
Մուրացկան չեմ ես,
Եւ ափս բաց է ո՛չ վերցնելու,
Այլ ընծայումի՛ հաճոյքի համար.
Մուրացկան չեմ ես, ափինս լոյս է,
Գրոշդ պահիր ուրիշի համար…
(«Խորաններից անդին», 2004թ., Երեւան, էջ 179)։
Եւ որքան խոր եղաւ ապրումս, հարազատութեան հետ միասին ի՛նչ ապշանք զգացի, երբ 2022-ին Զահրատի արխիւը մշակելիս ձեռքս առայ նրա «Մեծ քաղաքը» ժողովածուն եւ ինձ դեռ մասամբ ծանօթ Կիկոյի շարքում կարդացի նրա «Օտար»ը բանաստեղծութիւնը.
Քաղաքին այդ կողմերը օտար էին Կիկոյին
Բարձր բարձր շէնքերը — օտար
Մարդիկը — գեղեցիկ կիները օտար
Գոգնոց հագած աղջիկ մը եկաւ
Հինգ ղրուշ դրաւ ափին —
Օտար էին մարդիկը — օտար —
Կիկօ մուրալու չէր ելած…
Ըստ երեւոյթին, ինչպէս որ ինքը՝ Զահրատն է ասում՝ ամենքս էլ մի քիչ Կիկօ ենք, եւ ահա Կիկոյի հարազատութեամբ էլ հարազատ եմ Զահրատին։
Աւելացնեմ միայն, որ ԳԱԹ-ում պահպանուող նրա արխիւը մշակող-ուսումնասիրողի պարտականութիւնս կատարում եմ մեծագոյն սիրով եւ նախանձախնդրութեամբ։ Ինձ համար Զահրատ ուսումնասիրելն ու նրա գրականութեան մասին գրելն օրհնութիւն է։ Զահրատի մասին թէ՛ նախընթաց, թէ՛ ընթացիկ հրապարակումներս մեծ բանաստեղծի գիրն ու յիշատակը վառ պահելու, նրան արժանին մատուցելու ազնիւ ջանքով են իրականացուել: 2024-ը մեծ յոբելեանի տարի է, Զահրատի՝ յանուն սիրելիի «հարիւր Կաղանդ» սպասելու պատրաստ բանաստեղծի հարիւրերորդ Կաղանդը:
Մ.Խ.Լ.—Ի՞նչ կ՚ասես Զահրատի արխիւի մասին. ե՞րբ է բերուել Հայաստան, ո՞վ է յանձնել թանգարանին, ի՞նչ նիւթեր են ներառուած արխիւային հաւաքածուի մէջ, կա՞ն անտիպ գործեր եւ այլն:
Գ.Գ.—Զահրատի կեանքը եւ ստեղծագործութիւնը ներկայացնող հաւաքածուն, որը բանաստեղծի կինն է 2017-ին յանձնել Գրականութեան եւ արուեստի թանգարանին, ներառում է հեղինակի ինքնագրերը, յայտնի բանաստեղծութիւնների տարբերակներ, նամակներ, մեքենագիր յօդուածներ եւ հարցազրոյցներ, անձնական փաստաթղթեր, մի շարք պարգեւներ եւ հաւաստագրեր, որոնք վկայում են հեղինակի՝ լայն շրջանակներում ճանաչուած եւ գնահատուած լինելու մասին: Արխիւը հարուստ է լուսանկարներով, ժամանակի հայ եւ օտարալեզու մամուլի էջերով, Զահրատի հեղինակած ժողովածուների օրինակներով: Մենք պէտք է արժանին մատուցենք Զահրատի սիրելի կողակցին՝ Անայիս Եալտըզճեանին, որի հետ Զահրատն իր երկրային կեանքի կէսից աւելին ապրեց, եւ որը դեռ հիմա էլ գուրգուրանքով ու սրբազան հաւատարմութեամբ փայփայում է նրա գիրը՝ գիրք առ գիրք վեր հանելով բանաստեղծի վաղ անտիպներն ու թերթերում սփռուած նրա մասին նիւթերը։
Մ.Խ.-Լ.—Ե՞րբ է Զահրատը առաջին անգամ եկել Հայաստան: Ովքե՞ր են Զահրատի ստեղծագործութեան առաջին գնահատողները Հայաստանում: Յիշում եմ՝ գրաքննադատ Ալեքսանդր Թոփչեանը գրել էր Զահրատի «ուրիշ», եզակի բանաստեղծ լինելու մասին…
Գ.Գ.—Զահրատի անունը, որ վաղուց հնչում է մեր մեծերի անունների կողքին, հայաստանեան ընթերցողին հիմնականում ծանօթ է խորհրդային եւ նորանկախ տարիների մի քանի հրատարակութիւններից, այդուհանդերձ, Զահրատն իր բուն գրական ժառանգութեամբ համեմատաբար չընթերցուած է մնում։
Հայաստանում Զահրատն առաջին անգամ տպագրուել է 1968-ին «Գարուն» ամսագրում հէնց Ալեքսանդր Թոփչեանի ուղղորդող յօդուածով։ 1971-ին «Գարուն»ում լոյս է տեսել նրա բանաստեղծութիւնների երկրորդ շարքը. արձակագիր Խաժակ Գիւլնազարեանի՝ Զահրատին գրած նամակից տեղեկանում ենք, որ այդ շարքը թարգմանուել եւ տպագրուել է նաեւ Էստոնիայում։ Զահրատի յաջորդ հրապարակումը 1973-ին էր, իսկ 1974-ի տարեմուտին Հայաստանի ռադիոյով նրա «Կաղանդի» շարքը հնչեց անզուգական Սուսաննա Գաբրիէլեանի կատարմամբ…
Այս նախասկզբին յաջորդեց Զահրատի «Մեծ քաղաքը» ժողովածուի հրատարակութիւնը («Սովետական գրող» հրատարակչութիւն, 1978). սա մի հատոր էր՝ հաւաքուած երեք ժողովածուներից, մասնակի կրճատումներով:
Յետագայում արդէն անկախացած Հայաստան բազմաթիւ այցելութիւններ ունենալով՝ Զահրատն աւելի կապուեց Հայրենիքին, շատ բարձր գնահատուեց ու կարեւորը՝ մի՛շտ սիրելի եղաւ։ Պետական բարձր պարգեւների արժանանալով՝ նաեւ երկու հրատարակութիւն ունեցաւ այդ շրջանում. «Նաիրի» հրատարակչութիւնը 1998-ին լոյս ընծայեց Զահրատի «Առանց խաչի, առանց քարի խաչքար» ժողովածուն, եւ 2004-ին՝ «Բառերուն տակի քերթուածը». երկուսն էլ՝ շքեղ հատորներ՝ վաղամեռիկ Այդին Մորիկեանի ընտրութեամբ ու առաջաբանով։ Այո՛, Զահրատն անվերապահ մե՛րը եղաւ։
Մ.Խ.-Լ.—Կարելի՞ է Զահրատին համարել երջանիկ հեղինակ, ով տեսել է իր գործերի հրատարակութիւնը:
Գ.Գ.—Անշուշտ։ 1960-ին «Մեծ քաղաքը» ժողովածուով գրական ասպարէզ մտած Զահրատը կեանքի ընթացքում հրատարակեց ութ առանձին բանաստեղծական ժողովածուներ, ունեցաւ նոյն ժողովածուի կրկնակի հրատարակութիւններ Լիբանանում, Հայաստանում, իսկ բոլոր ժողովածուները 2006-ին ամբողջացան «Արաս» հրատարակչութեան երկհատորեակում։ Նրա կեանքի օրօք եղան մի շարք յոբելեանական հրատարակութիւններ եւ ընտրանիներ՝ Հայաստանում եւ սփիւռքում տպագրուած, ինչպէս նաեւ տեսաւ իր ժողովածուները՝ մի քանի լեզուներով թարգմանուած:
Եւ այսօր, ահա բանաստեղծ Զահրատը մեր հարիւրամեայ ժամանակակիցն է՝ ողջութեան օրօք հրատարակուած եւ յետմահու տպագրուած իր բոլոր-բոլոր գրքերով ու թարգմանուած հատորներով, Գրականութեան եւ արուեստի թանգարանում պահպանուող իր անուանական հաւաքածուի ամեն մասունքով եւ իր մարդկային կերպարի կենդանի յիշողութեամբ…
Մ.Խ.-Լ.—Եւ միշտ գրել է չքնաղ արեւմտահայերէնով…
Գ.Գ.—Այո, թէեւ աշխարհին պաշտօնապէս ներկայացուել է այլ դրօշի տակ, բայց միշտ հաւատարիմ է մնացել իր լեզուին՝ իր «Մեծասքանչ»-ին, որի երախտաւորն է՝ բառը զգալու, բառի հետ թեթեւօրէն աշխատելու իր տաղանդով ու գիւտերով։ Այստեղ ուզում եմ առանձնայատուկ արժանապատւութեան զգացումով ընդգծել, որ Զահրատը, մեր միւս երախտաւորները «թուրքերէն խօսիր, քաղաքացի՛» կարգախօսի պայմաններում ոչ միայն խօսեցին, այլեւ գրեցին հայերէ՛ն… «Մեծասքանչ» վերնագիրն ունի Զահրատի մի քերթուածը.
Այս այն լեզուն է որով զաւակներս կը խօսին
Թէպէտ ես հայր չեմ…
Արեւմտահայ ոսկեման բարբառը, որ ախորժալուր հնչողութեամբ բանաստեղծից բանաստեղծ եկաւ, Դուրեան, Մեծարենց, Վարուժան, Սիամանթօ, Ռուբէն Սեւակ ու Զարիֆեան տուեց, մեզ հետ մտերմօրէն զրուցելու եկաւ ուրիշ ձայնով՝ Զահրատի բանաստեղծութեան միջոցով՝ զարմանալի, անզարդ ու անկաղապար։
Զահրատն ազգային փոքրամասնութեան ներկայացուցիչ էր մի քաղաքում, ուր արդէ՛ն իսկ մեծ կամք, ազգասիրութիւն, խորագիտութիւն ու խիզախութիւն էր պահանջւում՝ բոլոր սահմանափակումներին ընդդիմանալու, սեփական ինքնութիւնը պահպանելու, սեփական լեզուով խօսելու եւ ստեղծագործելու համար։
Մ.Խ.-Լ.—Զահրատը ոչ միայն խօսեց եւ գրեց հայերէն, այլեւ 1970-ականներին հայալեզու գրական միջավայրերում՝ Հայրենիքում եւ Սփիւռքում, Զահրատի գրականութեան շնորհիւ գրական մտածողութեան նոր որակներ ծնուեցին-դրսեւորուեցին… Սակայն Զահրատի գրական ճանապարհին էլ փուշ ու տատասկներ եղան… Ինչպէս Վահէ Օշականն է գրում, դիւրին բան չէր «մերժել 200 տարուայ աւանդութիւն մը, ստեղծել գեղեցկութեան նոր իտէալ մը աւանդապահ ու պահպանողական ազգի մը մէջ»:
Գ.Գ.—Մեր վերապրածի ներկան ու անցեալը հազարաւոր զուգահեռներով իրար համադրելու բացառիկ յատկութիւն ունեցող բանաստեղծը իրօք իր վաղ շրջանում որոշ արհամարhանքի ու ձաղկումի թիրախ եղաւ որպէս նորարար, բայց գիտէր, որ իր բանաստեղծութիւնը կենաց հացի պէս է… Գրում է.
Ես փռապան — ձեր ալիւրէն հաց կ’եփեմ
եթէ հացը չ’ուռիր — խոնաւ–խմոր կը մնայ
ըսել է թէ հուր չունիք
Խուցի մը մէջ բանտարկեր էք դուք ձեզ
— պատուհա՞ն —
պատուհան չունիք
դուռ չունիք
Ես ձեզի
նորաստեղծման դուռն եմ բացեր
լուր չունիք:
Ի՜նչ խօսք, նորարար բանաստեղծի ընթացքը չէր կարող լինել առանց պարսաքարերի:
Մ.Խ.-Լ.—Կարո՞ղ ենք ասել, որ Զահրատի մտահոգութիւնները ոչ միայն մարդկային են, այլեւ համամարդկային: Ո՞րն է նրա գրական դաւանանքը:
Գ.Գ.—Նրա բանաստեղծութիւններն ուղերձներ են, իսկ գրական դաւանանքը բարութիւնն է՝ բոլոր ժամանակներում եւ մանաւանդ այսօր այնքա՜ն վտանգուած: Ընդհանրապէս նա բարութեան ու խղճմտանքի նուրբ անցումներով է բանաստեղծում, եւ այս երկու յատկանիշները այդպէս էլ չեն զեղչւում զարմանք ու հիացում պարգեւող նրա քերթուածներում: Բանաստեղծն իր շուրջը բարութիւն է սերմանել, ու երբ միտքդ ես բերում նրա տողերը, միանգամից յայտնւում ես հարազատ մի տարածքում, ուր ջերմանում, դառնում ես աւելի փափկասիրտ ու բաց՝ մարդկային ամենաազնիւ բացութեամբ…
Իր պաշտելի Մեծարենցի անանձնութեանը հարազատ մի քերթուած ունի Զահրատը, միայն թէ «անանձնական ուրախութեան» փոխարէն՝ ուրիշների համար լալու կարողութեամբ.
Ուրիշներէ վեր — անոնցմէ տարբեր
Չըլլալու համար
Ուրիշներու հետ — ճիշդ անոնց նման
Ուզեցի ըլլալ
Ուրիշներուն պէս — անոնց հաւասար
Չկրցայ ըլլալ
Ուրիշներէն վար — միշտ անոնց շուքին
Լալ կրցայ միայն
Լաց որ ես կու լամ — ինծի համար չէ
Ուրիշին համար:
Եւ չմոռանանք՝ Զահրատը աշխարհի բանաստեղծ է՝ շուրջ քսաներկու լեզուով թարգմանուած, միջազգային գրական շրջանակներում գնահատուած հեղինակութիւն:
Մ.Խ.-Լ.—Սկիզբը, Զահրատ-բանաստեղծի սկիզբը ինչպէ՞ս եղաւ…
Գ.Գ.—1924-ի գարնանը, երբ հայոց հանճարով երբեմնի խայտացող Պոլիսը շաբաթներ առաջ էր հրաժեշտ տուել արեւմտահայ վերջին մեծ բանաստեղծ Մատթէոս Զարիֆեանին, հայ մնացորդաց Նշանթաշ թաղում մայիսի 10-ին ծնուեց Զարեհ Եալտըզճեան հայորդին, որ մանուկ տարիքից բառ ու լոյս էր խմորում: Քսան տարին չբոլորած՝ 1943-ին, իր առաջին հրապարակումով՝ «Աստղ մը» բանաստեղծութեամբ («Ժամանակ» օրաթերթ) նա նոր՝ Զահրատ անունով «մկրտուեց»։
Վաղ հասակում հօրից զրկուած՝ նա հայրական յենարան է ունեցել մօրական պապի՝ խանութպան Հաճի Լեւոնի տունը, տուն, որը լեցուն էր նաեւ մօր, մեծմօր եւ մօրաքրոջ ջերմութեամբ։
Հաճի Լեւոնի տունը Բանկալթիում գտնւում էր «Վիեննական Մխիթարեան վարժարանի» դիմաց, եւ վարժարանի սանը լինելու բարեբախտութիւնը Զահրատի համար ամուր հող դարձաւ ինքնադրսեւորման։ Հետագայում ո՛չ դեղագործի մասնագիտութիւնը, ո՛չ բժշկական համալսարանի կիսատ թողած ուսումը որոշիչ չեղան նրա համար, այլ հէնց «Սանուց Միութեան» շուրջ հաւաքուած հայ երիտասարդների գործակցութեան միջավայրում Զահրատը դարձաւ առաջատարը՝ Արթօ Ճիւմպիւշեան (Զարեհ Խրախունի), Անդան Էօզէր, Իգնա Սարըասլան բանաստեղծական աստղաբոյլի եւ նորարար բանաստեղծութեան։
Ֆրանսերէնի իմացութեան շնորհիւ Զահրատն արդէն ուսումնառութեան տարիներին ծանօթ էր Էլիւարի, Ապոլինէրի, Պրէվէրի՝ պայմանականութիւններից ազատագրուած բանաստեղծութեանը։ Կարպիս Ճանճիկեանի եւ Հայկազուն Գալուստեանի՝ 1943-ին տպագրուած մանիֆեստային «Պալքըս» գրքոյկի հրապարակումից յետոյ, կեղծ բանաստեղծականութիւնից ազատ քերթութեան նորաբաց նախաշեմով յատկապէս Զահրա՛տը նոր ուղի պարգեւեց հայ բանաստեղծութեանը։ Իսկ դրա իրագործման համար, նաեւ գրական մթնոլորտի զօրակցութեան իմաստով, անփոխարինելի եղան այդ շրջանի հայ օրաթերթերը, որոնք լայն հնարաւորութիւն ընձեռեցին թէ՛ գրականութեանը էջեր տրամադրելով, թէ՛ բանավէճի տարածք դառնալով այդ գրականութեան նորարար դրսեւորումները պաշտպանելու համար։ Դա հայ գրի, հայ մամուլի հողն ամրացնող ընթացք էր։
Մ.Խ.-Լ.—Հայ մամուլը, ինչ խօսք, համընթաց քայլել է ժամանակի գրական հոսանքների հետ եւ գրականութեան ներկայացման համար բեմ է դարձել: Մասնաւորապէս ո՞ր թերթերին ենք պարտական Զահրատի գրական հասունացմանը նպաստելու համար:
Գ.Գ.—Զահրատի համար կարեւոր դեր ունեցան «Ժամանակը»՝ խմբագիր Ծովակի (Վահրամ Սարգիսեան) գլխաւորութեամբ, «Մարմարան»՝ հիմնադիր Սուրէն Շամլեանի եւ գրող, խմբագիր Ռոպէր Հատտէճեանի գլխաւորութեամբ: Ռոպէր Հատտէճեանը եւս Մխիթարեան Սանուց Միութեան հիմնադիր անդամներից էր եւ գրական նոյն սերնդի առաջատարներից, իսկ Զահրատը «Մարմարա»ի գրական էջերի պատասխանատուն եղաւ երկար տարիներ: Զահրատի համար նպաստաւոր եղան նաեւ «Նոր օր»ը, «Ճառագայթ»ը, «Շողակաթ»ը (վերջինիս գրական պատասխանատուներից էր Զահրատը), հայ սփիւռքի ու Հայաստանի տասնեակ պարբերականներ եւ, իհարկէ, «Մխիթարեան Սանուց Միութեան» «Սան» պարբերաթերթը, որի հիմնադիրներից էր Զահրատը եւ որի երկար տարիների խմբագիրը եղաւ, իսկ աւելի ուշ՝ «Նոր սան» պարբերականի շուրջ հաւաքուած երիտասարդ սերնդի գրականութեան ուսուցիչը. Զահրատը մօտ քսան տարի գրականութիւն դասաւանդեց «Սան»ի սերունդներին։
Ահա այս միջավայրի գոյութեան շնորհիւ էր նաեւ, որ ազգային փոքրամասնութիւն լինելու աննպաստ գործօնը կաշկանդող չեղաւ հարուստ մշակոյթ ունեցող ազգի զաւակ բանաստեղծի համար:
Մ.Խ.-Լ.—Գոհա՛ր, գիտեմ, որ արխիւի մշակումը առիթ է դարձել, որպէսզի տեւականօրէն ձեռքդ վերցնես Զահրատի ստեղծագործութիւնները, վերընթերցես, մտորես… Ի՞նչ զգացողութիւններ, ի՞նչ ապրումներ ունես որպէս բանաստեղծ։ Ո՞վ է Զահրատի հերոսը:
Գ.Գ.—Իր ներկայութիւնն եմ միշտ զգում. նրա տողին դիպչելով, անհնար է օդի մեջ չշօշափել իր՝ բանաստեղծի ներկայութիւնը եւ նրա բառերի խաղի, բարի հիւմորի ու բանաստեղծական անակնկալ գիւտերի հետեւում չհանդիպել մի՛շտ կենսասէր, չծերացող մարդուն:
Զահրատի բանաստեղծութեան ու մարդկային էութեան հմայքն անտրոհելի է։ Որպէս «երկինքէն ինկած» լոյսի շող` նա հէնց սկզբից Պոլսոյ երբեմնի շէնշող հայկականութեան մնացորդաց՝ իր հայ թաղի խեղճացած ու երկչոտ բնակիչների հոգսերի եւ ուրախութիւնների երգիչն էր, հէնց նրանց մէջ էլ տեսել ու մարմնաւորել էր իր Կիկոյին: Պոլսոյ բարբառի եւ հայկական թաղի շուրջ բոլորուեցին Զահրատի բանաստեղծութեան բաւիղները, ու թէեւ թաղի Նշանթաշ (թուրքերէն՝ նշանաքար) անունը օսմանեան շրջանից հայերին թիրախաւորելու համար այնտեղ նշանառութեան քարեր տեղադրելու դժնի պատմութիւնն ունէր, Զահրատն այս մասին չէ, որ գրեց. նա հարազատ գոյներով ստեղծեց այդ միջավայրի թշուառութեան պատկերը: Թաղի քերթողն էր նա, թաղի բանբերը, ուրիշ ո՛վ պիտի ստանձնէր ամեն ինչի մասին խօսել, եթէ թաղեցիները «համր» էին «իրենց ապագային մասին խօսիլ չկարենալու չափ», իսկ ինքը իրեն տրուած աստուածային շնորհով փայփայողն էր նրանց երազների… Գրում է.
Ամեն թաղ իր երազը ունի
Ամեն մարդ իր երազը ունի…
Կամ՝
Ես աղքատ լեզուովս կրնամ երգել Որփէոսի նման
Որովհետեւ պատկերներս ունին թաղեցիներուս երազները
Գոյն գոյն երազները
Լոյս լոյս երազները…
Իբրեւ բանաստեղծ հասունանալով՝ երբեւէ չանտեսեց «փոքր» մարդուն, թախծութեան միջից ժպիտ պարգեւելով, նուրբ ու անչար հիւմորով ստեղծեց փնտռուած գրականութիւն մարդո՛ւ մասին, մարդո՛ւ համար…
Մ.Խ.-Լ.—Որոշ գրականագէտների համար Կիկոն «փոքր» մարդու կերպար է: Կիկոն Զահրատի այն հերոսն է, որ գնում է իր երազների յետեւից: Ըստ քեզ՝ ո՞վ է Կիկոն:
Գ.Գ.—Կերպարներ ստեղծելը եւ այդ կերպարներին լիարիւն կեանքը պատկերելը առաւելապէս թէեւ արձակին բնորոշ յատկութիւն է, սակայն Զահրատին յաջողուել է իր բանաստեղծութիւններին աւելի հետաքրքրական երանգներ հաղորդել՝ կերպարներ ներմուծելով. նրա քերթողական պատկերասրահում առաջինն ու առանցքայինը Կիկոն է։ Սակայն Զահրատը պատմութիւն պատմող չէ, այլ՝ առաւելապէս իրավիճակների ու կերպարի հոգեբանութեան լոյսի ներքոյ կերպափոխումներ գրանցող, որոնք տեսողական շարժման մէջ գործի են դրւում նրա բանաստեղծական տաղանդի շնորհիւ։
Զահրատեան կենսասիրութիւնը յաճախ ինքնազաւեշտի ու ինքնահեգնանքի միջոցով է ճանապարհ բացում ապրելու, ինքնանորոգման, ինքնայաղթահարման համար։ Նա մտնում է Կիկոյի մաշկի մէջ, զգում նրան խորութեամբ, նոյնանում նրա հետ եւ ստեղծում իր երկուորեակին։ Զահրատը «Կանանչ հող» ժողովածուում հէնց Կիկոյի անունից առաջին դէմքով է գրում՝ Ես Կիկոն եմ…
Կիկոյից բացի Զահրատի բանաստեղծական պատկերասրահում ապրում են այլ կերպարներ՝ Նորիկը, Արթաքին, Բրաբիոնը, Խարալամպոսը, Ապպասը, Ագապին, Սամուէլիկը, Մելինէն, սակայն Կիկոն է, որ բանաստեղծի հոգի ունի եւ չապլինեան շրջմոլիկի միամիտ, բարի սիրտ։ Նրա նախակարապետը «Մեծ քաղաքը» ժողովածուի հէնց առաջին էջերից մեզ ներկայացող Կարապետն է:
Կիկոն Զահրատի բեմադրած շարժանկարի աստղն է, Զահրատի ամենամեծ գիւտը, նկարչի նրա փորձաքարն ու միաժամանակ թալիսմանը, որը ժողովածուից ժողովածու քայլեց նրա հետ։ Ահաւասիկ Կիկոն.
… Ցեխը թափանցիկ հողի փոխեց
Ցորեն ցանեց որ դուք հաց ուտէք
Ու երբ կշտացաք
Ծաղիկ ցանեց որ դուք երազէք —
Դուք հացը կերաք — Կիկօ երազեց։
Կիկոյի դերակատարութիւնը բաշխելն է՝ ցորեն, ծաղիկ, լոյս, թթուածին։ Բանաստեղծի դերակատարութիւն էլ ունի Կիկոն.
Մինչդեռ իր տնկած ծառերը այսպէս
տող տող կը ծլին
տող տող կը մեծնան
քերթուածի նման…
Ծառ որ կը տնկէ քիչ մըն ալ ինքն է։
Զահրատի Կիկոն «խնդացող մարդու դիմակ» է կրում «զրկանքով բանուած դէմքին»:
Մ.Խ.-Լ.—Գոհա՛ր, յօդուածներիցդ մէկում անդրադարձել էիր Զահրատի՝ Պարոյր Սեւակի մասին բանաստեղծութեանը… Շատ յուզիչ անդրադարձ էր:
Գ.Գ.—Այո, եւ հետաքրքրական է, որ այս տարի միաժամանակ նրանց երկուսի 100-ամեակն է։ Երբ 1969-ի ձմռանը Զահրատն առաջին անգամ եկաւ Հայաստան, գրողների խմբով նախապէս եղել էր Մոսկուայում, ուր հանդիպել եւ ծանօթացել էր Պարոյր Սեւակի հետ։ Հետագայում Զահրատը Սեւակին ձօնուած իր յայտնի քերթուածում, կորստի ողջ դառնութեամբ նրան դիմում է՝ «Պարոյր մանչս» ձեւով, ասես լինի նրա հայրը կամ մեծ եղբայրը, միեւնոյն ժամանակ՝ խռոված մանկան պէս բողոք է յայտնում տարեկից խաղընկերոջը կորցնելու, իրենց նոր սկսուած մտերմութիւնը այդքան շուտ խզելու համար.
Մանուկ էինք երկուքս ալ —
Խաղը կիսատ թողուցիր —
Չեղաւ ասիկա…
Զահրատի հոգին իրականում մանկօրէն բաց էր կեանքի խաղին տրուելու համար… Սեւակի եւ Զահրատի դերակատարութիւնն ընդհանուր էր երկուսի նորարար ու թարմ մտածողութեան շնորհիւ, թէեւ իրարից շատ տարբեր էին։
Մ.Խ.-Լ.—Ինչ-որ մոգական բան կայ Զահրատի տողերի մէջ: Երբ 90-ականներին՝ ուսանողութեանս շրջանում, առաջին անգամ կարդացի Զահրատի բանաստեղծութիւնները, սկզբում չհաւանեցի. անսովոր գործեր էին. անհաւասար տողեր, առանց յանգերի ու կէտադրական նշանների: Երեւի պիտի հասունանայի՝ հասկանալու համար, որ կան բանաստեղծներ, ովքեր չեն ուզում իրենց տողը բանտել կէտադրութեան պարտադիր կանոններով եւ նշաններով: Ժամանակի հետ Զահրատը իմը դարձաւ: Իմ Զահրատը ազատութեան եւ սիրոյ, բարու եւ հաւատի, լոյսի եւ յոյսի ասպետ-բանաստեղծն է, մեր նորագոյն գրականութեան անզուգական Դոն Քիշոտը: Ո՞վ է Գոհարի Զահրատը:
Գ.Գ.—Բանաստեղծական գիւտերի ու անակնկալների վարպետ, խոր ասելիքով հեգնաբան ու երգիծող, մեծ երազանքի ու պատրանքի մոգ, դրամատիկ զաւեշտաբան: Նա հաց խմորող, լոյս խմորող, նոյնիսկ փոքր բաներով երջանկացող («լապտեր մը տեսնող ու երջանկացող») բանաստեղծն է եւ սիրելի է հէնց հացի ու լոյսի խմորումներով… Զահրատի բանաստեղծութեան ինքնածիլ պարզութիւնը՝ սոցիալական ու փիլիսոփայական խորքով միշտ նոր եւ անակնկալ, յաճախ միանգամայն անսպասելի հարցումով շրջադարձւում է մեր ներսից՝ քննելով հէնց մեզ: Նրա բանաստեղծութիւնը մեզ աւելի ու աւելի է մտերմացնում ինքներս մեզ հետ։
Նա երբեւէ չդիրքաւորուեց վերամբարձ խօսքի հետեւում, չփողփողացրեց քերթողի իր ծիրանին, այլ սրտից սիրտ խօսեց, ամեն բան տեսաւ՝ զգալով, իր խղճի հետ կշռելով, միշտ պատշաճեց ինքն իր զգացածին՝ ինքն իրեն շատ տեղին կոչելով «զգայապաշտ» բանաստեղծ։
Նրա բանաստեղծութիւնը մեր այսօրուայ մասին է, ուստի այսօր էլ նա փնտռուած է՝ շնորհիւ իր բանաստեղծութեան մեծ ներուժի, վառ անհատականութեան, գերիրապաշտ մտածողութեան, պատկերը զգայականութեամբ շնչաւորելու իր բացառիկ տաղանդի։ Միշտ արդիական բանաստեղծի «Կաղանդ Պապային մօրուքը» բանաստեղծութեան տողը, օրինակ, ամիսներ շարունակ, որպէս հաց խմորելու խենթի հնար, ինձ բառացիօրէն հետապնդում էր Արցախի շրջափակման օրերին…
Կաղանդ Պապային մօրուքը ճերմակ է
ԱԼԻՒՐԻ նման…
Ըսէ — Կաղանդ Պապա
Մօրուքէդ ՀԱՑ կը շինուի՞ …
Մ.Խ.-Լ.—Բառի կախարդն է Զահրատը, բառը բառի կողքին դնելու եւ բանաստեղծական տող ստանալու արուեստագէտը. ի՞նչ հետաքրքրական բանաստեղծական հնարքներ ես նկատել նրա ստեղծագործութեան մէջ:
Գ.Գ.—Կարող եմ յիշել «Մէկ քարով երկու գարուն» ժողովածուի «Կիկօ որ դուռը բացաւ» շարքում «Հող», «Տող», «Շող», «Լող», «Գող», «Դող» քերթուածների վերնագրերով տաղաչափական յանգ կազմելու փորձը, որ Զահրատի՝ առաւելապէս անյանգ քերթողական արուեստի իւրայատկութիւններից է…
Կամ առարկաների ու երեւոյթների անձնաւորումը.
Իսկ ես անարժան շոգենաւ որ դեռ
Մէկ մարդէն միւսին բարեւ կը տանիմ
Կայմերուս կախած նայլոն դրօշակ
Տիւթ կ’ընեմ — ճամբայ կ’ելլեմ Կամուրջէն
Դէպի Կղզիներ — աւելի անդին —
Հոս մոռցած Կիկոն իր կարօտին հետ…
Մենք տեսնում ենք պոլսահայ բանաստեղծութեան իր նախորդներին՝ Վարուժան, Մեծարենց, Դուրեան, Թէքէեան, Ռուբէն Սեւակ, Զարիֆեան, միւս մեծերին, որ Բոսֆորի վրայ սահող շոգենաւերի պէս հորիզոնից հեռացել էին իրենց քերթողական արուեստի շքեղ ուղեբեռով… Եւ այժմ անցնում է Զահրատ-շոգենաւը…
Մէկ այլ քերթողական հնարանք է քսանմէկ քաղաք-բանաստեղծութիւնների շարքը, քաղաքներ, ուր հանգրուանել է բանաստեղծ-շոգենաւը՝ «Զալցբուրգ»ից մինչեւ «Վենետիկ», «Թօքիօ», «Փարիզ», «Լոնտոն», «Էջմիածին» ու «Վատիկան»:
Մ.Խ.-Լ.—Զահրատի ժողովածուներից մէկի վերնագիրն է «Բառերուն տակի քերթուածը». զահրատեան բառը՝ իր «տակով», իր ներքին իմաստով, ինքնին խորհրդանիշ է, եւ շատ յաճախ անհնար է նրա բառն ընկալել իր սովորական իմաստով: Ի՞նչ է բառը՝ ըստ Զահրատի:
Գ.Գ.—«Բառեր բառեր» քերթուածը բանաստեղծական արուեստի մասին զահրատեան հզօր ձեւակերպումներից է եւ լաւագոյն բնութագրումը հէնց իր բանաստեղծութեան.
Ես ձեզ մէկ մէկ կ՚ողջագուրուեմ ու զօրագունդ զօրագունդ
Իմ ձեռքովս կը շարեմ —
Ու երբ տեսնեմ թէ ամեն ինչ կարգին է
—Թէ ոչ մէկ զօրք—ոչ մէկ զինուոր սխալ ոտքով չի քալեր—
Ես ձեզ ճակատ կը ղրկեմ —
Արիասիրտ իմ զինուորներս դուք էք …
Այո՛, բառի սեփական կշռաչափ ունեցող Զահրատի բառերը նաեւ զինուորներ են, ու նա միայն արդար կռիւներ է մղել իր զօրագնդով:
Յիշենք նաեւ նրա բանաձեւը՝ իր յայտնի Կիկոյի կերպարով մեզ ժառանգուած. «Մէկ անգամ Կիկօ զերօ», «Երկու անգամ Կիկօ զերօ», «Տասն անգամ Կիկօ զերօ», եւ առնուազն հարիւրից է սկսւում մեր հաւաքական ուժը՝ որպէս տարընթերցումը Չարենցի պատգամի.
Հարիւր անգամ Կիկօ ՄԵՆՔ…
Եւ ուրեմն՝ հարիւր ողջոյն մեզնից, մեր սիրելի՛ 100-ամեայ Զահրատ։
Մ.Խ.-Լ.—Աշխատանքի բերումով բանաստեղծը զբաղւում է մէկ այլ բանաստեղծի արխիւային նիւթերի մշակմամբ: Զահրատի մեծութեանն արժանի ուսումնասիրող-բանաստեղծ ես դու, սիրելի՛ Գոհար։ Յուսամ՝ շուտով կը զրուցենք քո՛ ստեղծագործութիւնների եւ հրատարակութիւնների մասին: Այժմ ուզում եմ Զահրատի բանաստեղծութիւններից ճառագող բարութեան եւ յոյսի ջերմութեամբ աւարտել մեր զրոյցը եւ քո թոյլտուութեամբ զետեղել տակաւին անտիպ երկու ձօներդ՝ նուիրուած մեծ Զահրատին:
ԶԱՀՐԱՏԻՆ
Անակնկալ չէ հիւմորդ
Զահրա՛տ
Ո՛չ էլ հեգնանքդ է ինձ անակնկալ.
Անակնկալը երկուսի միջեւ
Հոգուդ խայտանքն է –
Փետուրից թեթեւ…
ԶԱՀՐԱՏԻՆ
— Ի յաւելումն իր եսագրութեան —
21 փետրուար
2007-ին
Գընալըի կողմերը
Հոգիդ վեր յառնեց —
Օրը չորեքշաբթի էր
լոյսն ալ նոր-նոր էր բացուել.
Շաբաթ օր էիր աշխարհ եկել
Ու չհամբերեցիր որ շաբաթը բոլորուի
Մայիս 10-ն ալ հեռու էր.
83 տարու սիրառատ հոգիդ առիր
Ու վեր ելար ձմրան մառախուղի մէջ
ալիքներին վերից նայող
լուռ ճայի մը նման
որ ամեն բան ասել է —
Անպատասխան թողած
Կիկոյիդ տիւթ ընող շոգենաւը
հորիզոնից անդին կէտի պէս հեռացող…
Յունուար-ապրիլ, 2024
Գոհար Գալստեան
Զրուցեց եւ զրոյցը գրի առաւ
Մարօ Խաչատրեան-Լոնգէն
Գրականագէտ
Ֆրանսա