Մեծապատիւ մուրացկաններ

Յակոբ Պարոնեան

Հազար ութը հարիւր եօթանասուն… չեմ յիշեր՝ քանիին, սեպտեմբերի երեսունը մէկին, — ներեցէք, երեսունին պիտի ըսէի, վասնզի սեպտեմբերն երեսուն օր միայն ունի, — երկար եւ ընդարձակ թիկնոցի մը մէջ փաթաթուած միջահասակ եւ գիրուկ մարդ մը, որ Տրապիզոնի շոգենաւէն նոր ելած էր, Ղալաթիոյ նաւամատոյցին վրայ կայնած՝ նաւակէ մը իւր սնտուկները հանել կ՚աշխատէր։
Կը տեսնէք՝ որչափ պարզութեամբ սկսայ։ Պատմութիւնս հետաքրքրական ընելու ջանքով եւ անկից քանի մը հարիւր օրինակ աւելի ծախելու համար չըսի, թէ նոյն օրն սաստիկ հով մը կար, թէ տեղատարափ անձրեւ կու գար, թէ խառն բազմութիւն մը հետաքրքրութեամբ դէպի Ղալաթիոյ հրապարակը կը վազէր, թէ ոստիկանութիւնն աղջիկ մը ձերբակալած էր եւ այլն խօսքեր, որովք վիպասաններն կը սկսին միշտ իրենց վէպերը։ Ես ալ կրնայի ըսել այս ամենը, բայց չըսի, որովհետեւ նոյն օրն ոչ հով կար, ոչ անձրեւ, ոչ խուռն բազմութիւն եւ ոչ ձերբակալուած աղջիկ մը։
Արդ, առանց կասկածելու հաւատացէք պատմութեանս, որ ժամանակակից դէպք մ՚է։
Այս ճամբորդն օժտուած էր զոյգ մը խոշոր եւ սեւ աչքերով, զոյգ մը հաստ, սեւ եւ երկար յօնքերով, զոյգ մը մեծ ականջներով եւ զոյգ մը քիթեր… չէ՛, չէ՛, մէկ քիթով, թէպէտ եւ բայց զոյգ մը քիթերու տեղ կրնար ծառայել. անոր մեծութիւնը սխալեցուց զիս։ Ունէր այնպիսի նայուածք մը, որուն եթէ պ. Յ. Վարդովեան հանդիպէր իւր աչերով, կը հարցունէր այդ մարդուն. «Ի՞նչ ամսական կ՚ուզես՝ թատրոնիս մէջ ապուշի դեր կատարելու համար»։
Սնտուկներն եւ անկողինն, որ քուրջի մը մէջ ներփակուած էին, նաւակէն հանելուն պէս ճամբորդն քաշեց քսակն ու նաւավարին իրաւունքը վճարելով՝ բեռնակիր մը կանչեց։ Հինգ բեռնակիրներ ներկայացան իրեն։ Տարակոյս չկայ, որ եթէ հինգ կանչէր, քսան եւ հինգ պիտի ունենար իւր առջեւ մայրաքաղաքիս սովորութեանը համեմատ։
— Ո՞ր կողմ պիտի երթաք աղա,— հարցուց բեռնակիրներէեն մին՝ մէկ ոտքը սնտուկներէն միոյն վրայ կոխելով։
— Բերա, Ծաղկի փողոց, թիւ 2 պիտի երթամ, — պատասխանեց խոշոր մարդը։
— Շատ աղէկ, հասկցայ, Բերա, Ծաղկի փողոց… պատուական փողոց մ՚է, — ըսաւ հարցումն ընող բեռնակիրն եւ սնտուկին մէկն ալ շալկելով սկսաւ երթալ։
— Ծաղկի փողոցն ես ալ գիտեմ, — ըսաւ երկրորդ բեռնակիրն եւ սնտուկին մէկն ալ ինք առնելուն պէս՝ Բերայի ճամբան բռնեց։
— Ես ամեն օր կ՚երթամ Ծաղկի փողոցն, — ըսաւ երրորդն եւ մարդուն անկողինը գետնէն վերցնելն, կռնակին վրայ առնելն ու վազելն մէկ ըրաւ։
Այս գործողութիւններն այնքան արագութեամբ կատարուեցան, որ մարդը շուարելով սկսաւ չորս կողմը նայիլ՝ տեսնելու համար բեռնակիրներն, որ բազմութեան մէջ անյայտ եղած էին։
— Ի՞նչ խայտառակութիւն է աս, — պոռաց վերջապէս ոտները գետինը զարնելով, ո՞ւր տարին անկողինս եւ սնտուկներս, ատոնք ի՞նչ իրաւունք ունին իմ անկողնուս եւ սնտուկներուս խառնուելու, ի՞նչ աներես մարդ են եղեր այս տեղաց մարդերը. ինչ որ կը տեսնեն, կ՚առնեն, կը տանին։
— Ծաղկի փողոցը մենք ալ գիտենք, աղա, մեզի ալ բան մը տուր, որ տանինք,— ըսին միւս երկու բեռնակիրները։
— Ծաղկի փողոցն ալ գետնին տակն անցնի, դուք ալ,— պատասխանեց մարդն, որուն այտերն նեղութենէ կարմրիլ սկսած էին։
Երկու բեռնակիրները խնդալով հեռացան. եւ ճամբորդն ալ իւր սնտուկներուն ետեւէն երթալ կը պատրաստուէր, երբ բարձրահասակ, թխադէմ, փոքր աչերով մարդ մը ուսերը տնկած, ձեռները շփելով եւ բռնազբօսեալ ժպիտով մը մօտեցաւ անոր եւ քաղաքավարական ձեւով մը ձեռները բռնելով հարցուց.
— Դո՞ւք էք, Աբիսողոմ աղա, ե՞րբ եկաք, ո՞ր շոգենաւով եկաք, ի՞նչպէս էք, ձեր եղբայրն ի՞նչպէս է, ազգային գործերն ի՞նչպէս են Տրապիզոն, հացին գինը քա՞նի է հոն, անձրեւ եկա՞ւ այս օրերս ձեր քաղաքը… վայ, Աբիսողոմ աղա, վայ…
— Ես եմ Աբիսողոմ աղան, հիմա եկայ, տաճկի շոգենաւով եկայ, շատ աղէկ եմ, եղբայրս ալ աղէկ է, ազգային գործերն ալ աղէկ են Տրապիզոն, հացին գինը մէկ դահեկան է, անձրեւ չեկաւ այս օրերս մեր քաղաքը, — պատասխանեց փութով թիկնոցաբնակն՝ առանց ճանաչելու այս անձն։
— Ներեցէք, թողութիւն ըրէք, որ չկրցի մինչեւ շոգենաւ գալ զձեզ դիմաւորելու համար։ Ինծի գրուած էր Տրապիզոնէն, որ այս շաբթու անպատճառ հոս պիտի գաք…
— Ես ատանկ բաներու չեմ նայիր։
— Արդարեւ մայրաքաղաքս ինքզինքը բախտաւոր համարելու է ձեզի պէս պատուական ազգային մը, շնորհալի երիտասարդ մը, ողջամիտ մէկը…
— Սնտուկներս…
— Ազնիւ սիրտ մը, վեհանձն հոգի մը…
— Բեռնա…
— Հայրենասէր անձ մը…
— Կիրները…
— Ազգասէր, ուսեալ, կրթեալ…
— Սնտուկ…
— Դաստիարակեալ…
— Ներս առին, տարին…
— Ազնուասիրտ, ազնուախոհ, ազնուադէմ մէկը իր մէջ ունենալու համար։
— Սնտուկներուս մէջ ատանկ բաներ չկան, — պատասխանեց Աբիսողոմ աղան քալել սկսելով՝ բեռնակիրները գտնելու համար։
— Թէպէտեւ դուք զիս չէք ճանչնար, բայց ես ձեր գերդաստանը խիստ լաւ կը ճանչնամ. ձեր լուսահոգի հայրն իմ լրագրոյս բաժանորդ էր։ Շատ բարի մարդ մ՚էր, աղքատներուն ողորմութիւն կու տար, աղքատ աղջիկներ կը կարգէր եւ իրեն դիմողներուն բարութիւն կ՚ընէր։ Ասանկ ողորմած մարդերը շատ ապրելու են, բայց, ի՞նչ օգուտ, անգութ մահը միշտ բարիները կ՚առնէ եւ թող կու տայ չարերն, որ ազգին չարութիւն ընեն։ Թողունք սակայն հիները եւ ուրիշ բանի վրայ խօսինք։ Շոգենաւուն մէջ հանգի՞ստ էիք։
— Շատ հանգիստ էի, պատուականապէս կերայ, խմեցի եւ պառկեցայ,— պատասխանեց Աբիսողոմ աղան՝ քայլերն շուտ առնել սկսելով։
— Եթէ հանգիստ չըլլայիք, վաղուան լրագրոյս մէջ պիտի գրէի եւ ընկերութեան ուշադրութիւնը պիտի հրաւիրէի,— ըսաւ խմբագիրն ետեւէն վազելով։
— Շնորհակալ եմ։
— Կ՚աղաչեմ, ըսէք ինծի, քանի՞ տարեկան էք։
— Քառասուն։
— Վաճառական էք, կարծեմ։
— Այո… եթէ անցագիր պիտի շինել տաք, հարկ չկայ, վասնզի հատ մը ունիմ։
— Չէ, վաղուան թերթիս մէջ պիտի գրեմ, որ առջի օրը Տրապիզոնէն մայրաքաղաքս եկաւ մեծապատիւ Աբիսողոմ աղայ երեւելի վաճառականն, որ իւր լեզուագիտութեամբ եւ վաճառականական հմտութեամբն ծանօթ է մեր ազգայիններուն։ Տաճկերէն գիտէք կարծեմ։
— Ո՛չ։
— Ֆրանսերէ՞ն։
— Ո՛չ։
— Անգղիերէ՞ն։
— Ո՛չ։
— Գերմաներէ՞ն։
— Ոչ։
— Վնաս չունի, ես լեզուագէտ պիտի ըսեմ ձեզի համար եւ ձեր վրայօք գովեստով պիտի խօսիմ։
— Ամեն Պոլիս եկողներուն անունները ձեր թերթին մէջ կը գրէ՞ք։
— Գրեթէ ամենն ալ, եթէ ձեզի պէս պատուաւոր ազգայիններ ըլլան։
— Պոլիսէն գացողնե՞րն ալ կը գրէք։
— Գրեթէ կը գրենք, եթէ պատուաւոր ազգայիններ ըլլան։
— Շատ լաւ, իմ անունս ալ գրեցէ՛ք, ես ալ պատուաւոր ազգային մ՚եմ։ Մեր քաղքին մէջ արտերու, եզերու, կովերու եւ ագարակներու տէր եմ… Ասոնք ալ գրէ՛,— ըսաւ այնպիսի դէմքով մը, որ կը յայտներ, թէ մեծ շահ մ՚ունէր այս խօսքերուն հրատարակութեանը մէջ։
— Հոգ մի՛ ընէք. խղճի եւ արդարութեան պարտք մը կատարելու համար անոնք ալ կը գրեմ։
— Երկու երեք հատ սպասաւոր ալ ունիմ… անոնք ալ լրագրոյդ մէկ կողմը կրնա՞ս անցունել։
— Ինչո՞ւ չէ։
— Ոսկիէ ժամացոյց եւ շղթայ ալ ունիմ, բայց շոգենաւուն մէջ չգողցնելու համար վրաս չառի. անոնք ալ գրել պէ՞տք է, — հարցուց Աբիսողոմ աղան, որ բոլորովին մոռցած էր սնտուկները։
— Ատոնք գրելու հարկ չկայ։
— Շատ լաւ, բայց միւս ըսածներս լրագրոյդ մէջ ամենէն առաջ դիր, որ կարդան։
— Այնպէս ընելու միտք ունիմ։
— Խոշոր գրերով գրէ՛։
— Հանգիստ եղէք. ամենէն խոշոր գրերով։
— Միայն հարուստ մարդերուն գալն եւ երթալն կը գրէք… այնպէս չէ՞։
— Այո։
— Եթէ աղքատ մարդերն ալ կը գրէք, չեմ ուզեր, որ իմ անունս…
— Բնաւ երբէք, ստակ չունեցողներուն անունները բնաւ չենք գրեր, նոյնիսկ եթէ հազար ոսկի ալ տուած ըլլան դպրոցի մը շինութեան համար։
— Ըսել է որ դուք ամեն իրիկուն հոս կը սպասէք Պոլիս եկող կամ անկից մեկնող հարուստները տեսնելու եւ անոնց անունները հրատարակելու համար, որպէսզի ժողովուրդն գիտնայ, թէ ով եկած է եւ ով գացած է… Տարակոյս չկայ, որ վաղը իրիկուն իմ անունս պիտի կարդամ ձեր լրագրին մէջ։
— Այո՛, ձեր հասցէն տուէք, որ տեղական թղթատարով ղրկեմ լրագիրը։
— Բերա, Ծաղկի փողոց, թիւ 2։
— Շատ աղէկ,— ըսաւ խմբագիրն եւ գրպանէն թուղթ մը հանելով բաժանորդներուն ցուցակին մէջ անցուց Աբիսողոմ աղան։
— Վաղը առտու լոյսը չճեղքուած ղրկէ, որ կարդամ իմ անունս լրագրին մէջ։
— Իրիկուան դէմ կը ղրկեմ, վասնզի լրագիրս իրիկունները կը տպուի։
— Որչա՛փ ուրախ կ՚ըլլայի, թէ ձեր վաղուան լրագիրն առտուն տպէիք… բայց վնաս չունի, իրիկուան թո՛ղ ըլլայ, բաւական է. որ անունս խոշոր գիրերով գրուի։
— Այդ մասին հանգիստ եղէ՛ք. վաղը իրիկուն անպատճառ կը ղրկեմ լրագիրն ընկալագրով։
— Ընկալագրո՞վ… Տեղական թղթատարով պիտի ղրկէիք հապա… Ընկալագիրն ո՞վ է, անունս գիտէ՞…
— Ընկալագիրն թուղթ մ՚է, որուն մէջ կը գրեմ «Ընկալայ մեծապատիւ Աբիսողոմ աղայէն… լրագրոյ տարեկան բաժանորդագին մէկ ու կէս ոսկի» եւ այդ թուղթը ձեզի կը յանձնեմ, որով տարի մը իրաւունք կ՚ունենաք իմ լրագիրս ընդունելու։
— Տարի մը շարունակ պիտի գրէ՞ք իմ անունս։
— Չէ, բայց դուք բաժանորդ պիտի ըլլաք իմ լրագրոյս՝ մէկ ու կէս ոսկի վճարելով ինծի։
— Մէկ ու կէս ոսկի՜՜… շատ է… երեք քառորդ ոսկի չբա՞ւեր։
— Խմբագիրները բաժանորդագնոյն վրայ սակարկութիւն չեն ըներ…։
— Շատ լաւ. ղրկեցէք ձեր լրագիրն եւ այն թուղթը, բան մը կ՚ընենք։
— Սակայն չկարծէք, թէ ես բաժանորդ գրելու նպատակով զձեզ տեսնելու եկայ, քաւ լիցի, այդ պզտիկութիւնը չեմ ընդունիր. բարեկամական պարտք մը կատարելու համար եկայ զձեզ տեսնելու։
— Յայտնի բան է։
— Բնաւ ձեր մտքէն չանցունէք, թէ այս մարդը մէկ ու կէս ոսկի փրցնելու համար զիս տեսնելու եկաւ։
— Չեմ անցուներ։
— Վասնզի կան խել մը մուրացկան խմբագիրներ, որք Պոլիս եկողները կողոպտելու համար անոնց քովը կ՚երթան եւ բաժանորդ կը գրեն զանոնք. ես այդ բանը չեմ կարող ընել, վասնզի բնութեանս մէջ չկայ… ես իբրեւ պատուաւոր մարդ կ՚ուզեմ ապրիլ։
— Հասկցայ, իբրեւ պատուաւոր մարդ կ՚ուզէք ապրիլ։
— Ինձ հետ ձեր ունեցած այս տեսակցութիւնն ալ ուրիշի մի՛ զրուցէք, վասնզի տեսակ մը բախտանդիր, չուառական անձեր կան, որք բանդագուշական կենսագրութիւններ կը գրեն եւ իմ անձնականութիւնս կը խծբծեն։
— Կը հասկնամ, անձնականութիւնդ կը խծբծեն։
— Օրինակի համար սա պարագային մէջ յանցանք մ՚ունի՞մ ես. զձեզ դիմաւորելու եկայ եւ խոստացայ ձեր անունը լրագրոյս մէջ հրատարակել. դուք ալ իբրեւ ողջամիտ ազգային մը բաժանորդ գրուեցաք. կ՚աղաչեմ, ըսէք, ձեր կոկո՞րդը սղմեցի, որ ինծի բաժանորդ գրուիք։
— Ամենեւին։
— Ատրճանա՞կ ցցուցի։
— Բնաւ երբէք։
— Դանա՞կ քաշեցի։
— Ոչ. բայց ուրիշ տեղեր ատրճանա՞կ կամ դանա՞կ ցցունելով բաժանորդ կը գրեն։
— Ատ ըսել չեմ ուզեր, սա ըսել կ՚ուզեմ, որ դուք ձեր յօժար կամքով բաժանորդ գրուեցաք։
— Այո՛։
— Եւ ես վեհանձնաբար վարուեցայ այս պարագային մէջ։
— Տարակոյս չկայ։
— Չվարուեցայ այն խմբագիրներուն պէս, որք օտարականի մը Պոլիս գալն իմանալուն պէս՝ վազելով անոր տունը կ՚երթան բաժանորդ գրելու համար։
— Այդ չուառականներն իրաւունք չունին քու անձնականութիւնդ խծբծելու… դուն վստահ եղի՛ր ինծի…
— Շնորհակալ եմ ձեզմէ. մնաք բարով, Աբիսողոմ աղա՛. օր մը մեր խմբագրատունը հրամմեցէք խահուէ մը խմելու։
— Շատ աղէկ. օր մը կու գամ։ Վաղուանին մէջ անցունելու չմոռնաք։
— Անհոգ եղէք։
Աբիսողոմ աղան եւ խմբագիրն բաժնուեցան իրարմէ Բերայի քառուղւոյն առջեւ, ուր հասած էին խօսելով։

«Մեծապատիւ մուրացկաններ»
(Հատուած)