ԱԼՎԱՐԴ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ
ՓՈՂՈՑԸ՝ վարդերով, դեղին, սպիտակ, կարմիր: Կարմրատուֆէ նուռ եւ խաղող: Վարդեր՝ դեղին, սպիտակ, կարմիր: Յետոյ կաւէ կարաս, իբրեւ թէ ոսկեջրած թասով կարելի է գինի խմել կարասից: Եղնիկ:
Իսկ մայթերի սպիտակ սալերը վազում են ոտքի տակից՝ մեղեսիկի յաջորդականութեամբ՝ խէր, շառ, աստուած, խեր, շառ, աստուած… Եւ այսպէս, մինչեւ տրամուայի գծերը ու գարեջրի տաղաւարը:
ԱՐՁԱՆԸ յայտնուեց կանաչ, ձանձրալի խոտերի վրայ, լճակի մօտ: Փողոցը, որը եզերում է լճակը, աշխատանքի շտապող մարդկանց համար չէ: Այս տեղ կայ մի ծոյլ նրբութիւն եւ օրը արեւոտ է թէ ոչ, մառախուղ կայ՝ անդամալուծող եւ սառը: Մարդկանց աչքերում դրոշմուած տարակուսանքը, հաւանաբար, հեռաւոր արձագանքն էր փայտէ ձին տեսած մարդկանց տարակուսանքի: Կաթի շտապող մի պառաւ չարը խափանող բառեր շշնջաց եւ սեւ կատուի, տէրտէրի կողքին՝ արձանը իր արժանաւոր տեղը գրաւեց նրա մոռացկոտ գլխում: — Ո՞րն է սրա ճիշտ դիրքը, — մտածում էին հաւաքուածները: — Մայրը երեխայի հետ խաղո՞ւմ է, թէ՞ կուրծք է տալիս: Եթէ նրանք մերկ չլինէին, կը թուար թէ սոված գաղթականներ են, նրանց ուրուականները, որոնք քար են դարձել, դաժան ու անհասկանալի՝ նաեւ տձեւ:
Ջղային մի երիտասարդ վերցրեց երեխային եւ տեղաւորեց մօրից քիչ հեռու:
— Դուք իրաւունք չունէք, — զայրացաւ տարեց մէկը, գնաց երեխային բերեց նախկին տեղը: Յետոյ որոշուեց արձանը տանել ճանապարհից հեռու: Տնքալով վերցրեցին ու տեղաւորեցին կանաչ գորգի կենտրոնում եւ նորից հաւաքուեցին շուրջը: Վերջապէս լճակի մօտի սրճարանը բացուեց եւ մարդիկ լցուեցին այնտեղ: Միւս օրը արձանը տեղում չէր, եւ կեանքը շարունակուեց առաջուայ հունով՝ առանց հանելուկների ու անշտապ:
ՏՈՒՆԸ, որը երեւում է մեր պատուհանից, բակի կենտրոնում է: Դիմացի չծաղկող ծիրանենին սեւ սարդի նման ծեփուել է նրա վաղուց չսպիտակեցուած պատին: Տանիքի եզրին ծխնելոյզն է: Տանը քարածխով, երբեմն չորացած ճիւղերով վառուող վառարան կայ: Վառարանը մոռացուած մխի ու վառուող լաւաշի հոտ է շաղ տալիս օդում, եւ օդը ծաղկում է տաքութիւնից: Տունը մի պատուհան ունի, օդանցքը՝ թերթով փակուած: Մի օր պատուհանը ծեփուեց վարդագոյն կարկատանով եւ դարձավ պատշգամբ: Յետոյ այն փակեցին պատերով եւ վրան տանիք քաշեցին: Տանիքից ծխնելոյզ դուրս չէր գալիս: Մխի, լաւաշի հոտը հեռացաւ, ներծծուեց օդում: Յետոյ, մի օր, տունը քանդեցին ու սկսեցին մեր շէնքի շարունակութիւնը կառուցել: Ծիրանենին վաղուց կտրել ու վառել էին վառարանում:
ՊԱՀԱԿԸ: Ջուրը սառել է ջրորդաններում եւ ծանրութիւնը նրանց գցել է գետին: Կահոյքի մեծ խանութի մօտ նստել է պահակը, ծեր շան հետ դիմաց-դիմաց եւ ծխում է: Ծխից նրա բեղերը շան աչքերի պէս դեղնել են:
— Հիմա ամենակարեւորը տաքութիւնն է, — տնքում է նա: — Երբ ջահել էի, կարծում էի՝ ծերանամ գիրք կը կարդամ: Բայց հիմա ամենակարեւորը տաքութիւնն է:
Հռնդալով մեքենայ անցաւ: Քնաթաթախ վարորդը անընդհատ ազդանշան էր տալիս, որը ճեղքում էր գիշերն ու ցուրտը: Ծերուկը դժուարութեամբ բարձրացաւ տեղից, մօտեցաւ դիմացի պատուհաններից մէկին: Նրա քիթը ճապաղուեց ապակու վրայ: Ներսում. մէկը չոր հազում էր: Ճերմակ գիշերազգեստով կինը ջուր էր տալիս նրան: Դժգոյն լոյսը մարեց եւ մնաց շնչառութիւնից քրտնած պատուհանը, որը քիչ-քիչ սառեց եւ վերածուեց բիւրեղի:
ԲԼՈՒՐ: Աշխարհի բոլոր բլուրների նման համբերող, տառապած: Գլխի տափարակում, քարէ մատների մէջ՝ ծուարած կրակ: Կողքին՝ սլացիկ, ասեղանման բողոք՝ խրուած երկնքի անծայր գորշութեան մէջ ու էլի քարացած: Քար, քար, քար…
Խորքում, շատ հեռւում, Զանգուն է ողբում, երբեք չվերջացող ու անսկիզբ: Ողբ՝ անապատներում սպիտակ աւազ դարձած ոսկորների վրայ…
Իսկ բետոնուած ճանապարհը անցնում է այդ բոլորի կողքով: Մեր ոտքերը անցնում են այդ ճանապարհով: Զանգուի տնքոցը խեղդւում է բետոնի եւ բետոնը տրորող մեր ոտքերի տակ:
Գետի տնքոցը երբեմն խելագարուած փախչում է մեր ոտքերի տակից եւ բղաւում է:
Ու սարսռում են ճանապարհները եւ տրորող ոտքերը:
Այդ պատահում է գարնանը, ձնհալին, երբ աստղերը շատ հեռու են ու սառը:
ՍՐՃԱՐԱՆԻ նեոնէ լուսաւորութեան մէջ դէմքերը պարզ չեն երեւում, աւելի ճիշտ, անբնական դեղնագորշութիւն կայ ամեն ինչի վրայ: Եւ եթէ ծառերին թառած ճնճղուկները հասցրել են ներկել օձիքդ կամ մազերդ, կարող ես ասել, որ բոլոր դեղնագորշութիւնները տխուր չեն, եւ երջանիկ մարդ ես:
Նշանաւոր մարդկանց զրոյցների միայն արձագանքը չլսելու համար մտիր այս փոքրիկ սրճարանը եւ նստիր որեւէ ազատ անկիւնում: Այդ օրը լռիր: Յետոյ արի միւս օրը եւ ասա մի բառ եւ նորից լռիր: Յետոյ արի երրորդ օրը եւ ասա ինչ-որ յիշես ու մի լսիր միւսներին, շարունակիր խօսել: Բեր մի շիշ գինի, խմիր ու ստիպիր, որ միւսներն էլ խմեն: Առաջարկիր հանճարեղ ծերուկներից մէկի կենացը եւ պահանջիր եօթ անգամ կանգնած խմել նրա պատուին: Եթէ մէկը ոտքի չկանգնի, ապտակիր: Ոչ մի վախ, գլխաւորը՝ ոչ մի վախ: Միլիցիա չկայ: Այստեղ նրանք գործ չունեն: Ոչ ոք չի բողոքի: Պարզապէս նա էլ քեզ կ՚ապտակի ու միւս օրը որոշակի խմբերում կը լսուեն այդ պատմութեան հեռաւոր նմանութիւնները: Այս բոլորից յետոյ, դու այդ սրճարանում կ՚ունենաս հաստատուն տեղդ, եւ քեզ կը բարեւեն հազար տարուայ բարեկամի նման: Այս բոլորի վերջում սովորիր բանաստեղծութիւններ գրել անձեռոցիկի վրայ, կամ ճեպանկարներ անել: Այսպիսով, նշանաւոր մարդ դառնալուց յետոյ, միայնակ մի գայ սրճարան, ունեցիր քո խումբը, որը կարող է շատ գեղեցիկ լռել՝ երբ խօսում ես դու: Նաեւ յիշիր՝ այստեղ այն միակ տեղն է, որտեղ կարելի է ձեռքերի վրայ քայլել ու բղաւել, համբուրել աղջկայ, եւ երգել փոքրիկ երգեր: Կարելի է ծխել, հարբել, երբեմն հայհոյել եւ անընդհատ սուրճ խմել, դառը, սեւ սուրճ: Կարելի է նաեւ փող չունենալ:
ՀՐԱՊԱՐԱԿԸ այն շրջանաձեւ խաչուղին է, ուր կուտակւում են քաղաքի բոլոր մեքենաներն ու մարդիկ: Մեքենաները կուտակւում են, որովհետեւ հոսանքը անջատուել ու թափօրի պէս շարել է տրոլեյբուսները, փակել ճանապարհը: Մեքենաներից դուրս թափուած մարդիկ անվախ խառնուել են փողոցի կենտրոնում, ռելսերի վրայ եւ ձանձրոյթից ու նեարդայնութիւնից ճոճուելով իրար են զննում: Նրանք չափազանց լաւ գիտեն դիմացի հրաշալի շէնքն ու նրա յայտագրերը, կիսակառոյց սիւնը եւ բլրալանջերի ծեփուած տները: Եւ ահա, իրար են դիտում:
Երկուսը սիրահարուել են, որովհետեւ ձանձրալի է:
Մէկը վիզը ճկած հետեւում է հազիւ երեւացող ճոպանուղու վագոնների սահքին: Ծառին յենուած տղամարդը երազանքով նայում է միլիցիոների թափանցիկ, ամրոցանման դիտախցին: Նա յոգնած է՝ գրկին փոքրիկ շուն ունի եւ դեղին փաթեթ: Փաթեթում հաց կայ, պանիր, երշիկ: Նա պէտք է հասնի տուն, կերակրի շանն ու իրեն: Անհրաժեշտ է, որ մեքենաները շարժուեն եւ բացեն երթուղին:
Վերջապէս…
Իսկ թափանցիկ դիտախցում նստած միլիցիոները տխուր նայում է հեռացող մեքենաներին ու գլխավերեւի փողոցային ժամացոյցի հետ պտտում է ձանձրացող ժամերը:
Ես ու իմ ծանօթները
Մեքենաները հրապարակում շրջանագծեր են գծում եւ պոկուելով իրենց շրջանից շարունակում են ճանապարհը:
Հրապարակի մէջտեղում բացի ինձանից, աղաւնիներ կան, որոնք կուտ են ուտում: Ես տանձ եմ ուտում: Չգիտես որտեղից, խախտելով ամեն կարգ ու կանոն, ինձ է մօտենում իմ ծանօթներից մէկը ու բարեւում է: Աղաւնիները վախեցած նրա ուղիղ քայլերից, օդ են բարձրանում:
— Ո՞նց ես, — հարցնում է նա:
— Լաւ եմ, — պատասխանում եմ:
— Այսինքն:
— Վատ եմ:
— Չեմ հասկանում, — ասում է նա:
Ես պտտւում եմ ներբաններիս վրայ ու լեզու եմ ցոյց տալիս:
Ծանօթս շշմած նայում է ինձ ու գնում է: Ես շարունակում եմ տանձ ուտել: Վերջացնում եմ ուտելը եւ պոչը մատներիս մէջ տրորելով, հեռանում եմ: Հագուստս կոճկուած է մինչեւ կոկորդս: Չնայած ցրտին՝ խեղդւում եմ եւ արձակում եմ վերեւի կոճակը:
— Բարեւ, — ուսիցս բռնում է իմ վաղեմի բարեկամը:
— Ողջոյն, — ձեռքս գլխիցս վեր բարձրացնելով բղաւում եմ ես:
Նա վախեցած մի քանի քայլ ընկրկում է ու տարակուսանքով ինձ դիտում:
— Ինչպէ՞ս ես, — հարցնում է նա:
— Հոյակապ, — կոտրատւում եմ ես:
— Լա՞ւ ես, — ժպտում է նա եւ արդէն ձանձրանում է:
— Իսկ դո՞ւ, — հարցնում եմ ես:
— Լաւ եմ:
— Կի՞նդ:
— Լաւ է:
— Երեխա՞դ:— Չունեմ, — ծիծաղում է նա:
— Նշանակութիւն չունի: Մա՞յրդ:
— Նա մահացաւ:
— Ինչ ես ասո՞ւմ — զարմանում եմ ես, — հա՞յրդ:
— Ներիր ինձ, բայց ես շատ եմ շտապում, — ասում է նա ու փախչում է:
— Էյ, լսիր, — բռնում եմ նրա օձիքից, — ինչո՞ւ հարցրեցիր, թէ ինչպէս եմ:— Հէնց այնպէս, — աւելի շփոթուած կմկմում է նա:
— Ախ, հէնց այնպէս: Դէ չքուիր աչքիցս, շուտ, — նրան հրելով բղաւում եմ ես:
— Յիմար, — կատաղում է նա:
— Գնա գործիդ, — ասում եմ ես, — չքուիր:
Ու շրջւում եմ նորից դէպի հրապարակ: Հիմա տանձ չունեմ:
Ստիպուած արձակում եմ զգեստիս մնացած կոճակները, հանում եմ կօշիկներս ու սկսում եմ կանգնած տեղումս վեր-վեր թռչել:
Այս սովորութիւնը իմ մօտ մանկութիւնից է մնացել: Այն ժամանակ ես կանգնում էի ճանապարհի փոշու մէջ ու մօրս էի սպասում: Եկեղեցու զանգերը սկսում էին ղօղանջել եւ ես անսահման կարօտում էի մօրս: Յետոյ յոգնում էի, պառկում էի առուի մէջ, ցեխոտում էի ինձ ու դէմքս:
Եւ բերանումս զգում էի ցեխի քաղցրաւուն համը, շատ, շատ քաղցած էի:
— Օհ, այս ինչ տաղտկալի էք, մի հաւաքուէք շուրջս, — ասում եմ շուրջս խմբուած մարդկանց: — Ես լաւ եմ: Շատ լաւ եմ, — ասում եմ ես, — դուք լա՞ւ էք: Ես ինքնուրոյն մարդ եմ, պարզապէս, — համոզում եմ շուրջս խմբուածներին:
— Մենք էլ, — անմիջապէս խմբերգում են նրանք:
— Իսկ ինչո՞ւ էք խմբուել շուրջս: Դուք չէ՞ք կարող որեւէ գործով զբաղուել:
— Ինչո՞վ, — ձեռքերը գրպանները դրած մօտենում է մի տղայ:
— Օրինակ, դու պառկիր հրապարակի մէջտեղում ու քնիր, — ասում եմ ես:
— Ես յոգնած չեմ, — յոխորտում է տղան:
— Դէ ուրեմն, մագլցիր շէնքի կատարը, — առաջարկում եմ ես եւ նորից եմ յիշում ցեխը, որի մէջ այնքան շատ էի թաւալւում: Հիմա, երբ ցեխին շատ եմ կարօտում, գնում եմ քաղաքի արուարձանները, անձրեւի ժամանակ, որպէսզի ցեխոտուեմ: Այդպէս: Ցեխը ծխելու պէս յագեցնող է: Եթէ լաց լինել ես ուզում, դէմքդ թաղիր ցեխի մէջ ու արտասուիր՝ կը հանգստանաս: Այսինքն այդ իմ սեփական խորհուրդն է: Վերջ ի վերջոյ ես ինքնուրոյն մարդ եմ: Ես լաւ եմ, շատ լաւ: Իսկ դո՞ւք:
— ՄԵՆՔ էլ, — խմբերգում են փողոցների, շէնքերի, մեքենաների մարդիկ:
— Ո՞նց էք, — ձեռներս խողովակաձեւ բերանիս դրած նորից եմ բղաւում ես: Ամբողջ շարժումը հրապարակում կանգ է առնում: Շէնքերի լուսամուտները բացւում են ու մարդկանց գլուխներ են կախւում պատուհաններից:
— Վերջապէս ինչպէ՞ս եք բոլորդ, — հարցնում եմ ես:
— Լաւ ենք, — գոռում են նրանք ու վախեցած փակում են պատուհանները: Մեքենաները սլանում են մօտիցս եւ հրապարակում մնում եմ ես: Մատներիս մէջ տրորում եմ կերածս տանձի պոչը: Շէնքերի ճակատների ռեկլամները կատաղի շնչով քաշում են ողջ օդը ու կանաչ, դեղին, կարմիր մառախուղ են արտաշնչում:
Շրջանագիծը խախտելով, զիգզագաձեւ քայլերով հանգիստ մօտենում է մի շուն ու հոտոտում է ինձ: յետոյ նա պտտւում է շուրջս ու գալիս կանգնում է դիմացս՝ ներքին արժանապատւութեամբ:
— Այ շուն, — ասում եմ ես, — ինչո՞ւ չես հարցնում, ոնց եմ:
Նա պոչը խաղացնում եւ նստում է յետեւի թաթերի վրայ:
— Ես մարդ եմ: Ես լաւ եմ: Ես շատ լաւ եմ: Ես նաեւ վատ եմ լինում: Ես լինում եմ նաեւ երջանիկ: Իսկ հիմա, ես ազատ անկման մէջ եմ: Դու գիտե՞ս այդ ինչ է նշանակում, — հարցնում եմ ես: — Ես լաւ եմ, շատ լաւ եմ: — Նա պոչը խաղացնում է:
— Ես ազատ անկման մէջ եմ, — ծիծաղում եմ ես, — այսինքն, կարող եմ բռնել պոչիցդ ու էլ բաց չթողնել, որովհետեւ կարող եմ ընկնել:
Շունը, դունչը սպասումով ինձ է մեկնում:
— Ախ, դու սովա՞ծ ես: Ես էլ եմ սոված: Լաւ է, չէ՞: Լաւ ե՞ս: Վա՞տ ես: Ինչեւէ: Ցտեսութիւն: Մայրիկիդ կը բարեւես:
Ես ձեռներս գրպաններս դրած, սուլելով դուրս եմ գալիս շրջանից: Հիմա իմ տեղում հետեւի թաթերի վրայ, նստել է շունը: Նա դունչը մեկնած մեքենաների կողմը, շարժման հետ համընթաց գլուխը շարժում է մէկ ձախ, մէկ աջ: Ձախ, աջ:
— Ես լաւ եմ, — ասում եմ ես: — Շատ լաւ եմ: Ես լաւ եմ, լաւ: Շատ լաւ եմ, թէեւ շուրջս շէնքերը շուրջպար են բռնել ու չեն թողնում գնամ այնտեղ, ուր հիմա անձրեւ է ու ցեխ:
«Գարուն», 1968 թիւ 11
*) «Գարուն» ամսագրի այս գրութիւնը թուայնացուած է 2017-ին եւ վերահրատարակուած Արամ Պաչեանի խմբագրած «Քաղաքագրութիւն» յօդուածաշարքով, «Հրապարակ» օրաթերթին մէջ։