ՅԱԿՈԲ ՉՈԼԱՔԵԱՆ
Գիւղը, ուր աշխարհի հնագոյն քաղաքակրթութիւններու փշուրներ կը հանգչէին քարերուն տակ ու հողին մէջ, օձ ալ կար. մէկը իրական էր՝ քու եւ իմ ճանչցած օձը, որ շապիկը կը փոխէ, որ պոչը կոխես՝ կը խայթէ, իսկ միւսը կար մեր հաւատալիքներուն մէջ՝ արվանտը։
Օձն ու արվանտը։
Արվանտը, ըստ ոմանց տեսածին ու պատմածին, օձի կերպարանքով եղջերաւոր ու թեւաւոր արարած էր, ուրիշներու համաձայն՝ ոչխարակերպ էր, ուրիշներու համաձայն՝ ձկնակերպ։ Դեռ ոմանք կը հաւատացնէին, որ սեւ շան կերպարանք ունէր, երկար պեխերով։ Արվանտը կ՚ապրէր աղբիւրներու մօտ, անոնց ակունքներուն մէջ, ջրհորներու յատակին, ու մեզ կը զգուշացնէին չմօտենալ այդ կողմերը, որովհետեւ հաւատացուցած էին, որ «արվանտը կը կլլէ մանուկները»։
Արվանտը մեզ կը դնէր իրականութեան եւ երեւակայութեան սահմանին վրայ, ուրկէ չէր ազատեր մեր մտածողութիւնը։
Ամեն պարագայի՝ օձն ալ այդպիսի տեղեր կ՚ապրէր, ու մենք նոյնքան կը սարսափէինք անոր խայթոցէն։
Օձը կար մեր հեքիաթներուն մէջ, կար մեր առած-ասացուածքներուն մէջ, կար մեր զրոյցներուն մէջ, կար անէծքի մէջ, կար մարդոց բնաւորութեան մէջ՝ նենգութիւն, քէն, սադրանք, չարախօսութիւն, ու մենք զարմացած էինք, որ Հայոց պատմութեան գիրքը կ՚ըսէր, թէ Օձ ու Վիշապ անունով քաղաքներ եղած են մեր Տարօնի աշխարհին մէջ, եւ մեր Երուանդ անունը իբր օձ կամ վիշապ կը նշանակէր։ Օձը կրնար յայտնուիլ ամեն տեղ, աղբիւրի ճամբան, ծառին վրայ, քարին տակ ու պատին մէջ, նոյնիսկ առած քայլիդ առջեւ…։ Օձ անունէն ամեն մարդ կը սրդողէր, թունաւոր ըլլար թէ անթոյն, միեւնոյն է։ Օձ սպանելը բարի գործ կը նկատուէր։ «Տումի՛ս» (ապրի՛ս) կ՚ըսէին:
Ու եթէ յանկարծ օձ մը յայտնուէր շրջակայքին մէջ՝ կիները ձայն կու տային մարդոց, թէ «Եկէ՛ք, մարդ մը մտաւ պատին մէջ» կամ «Երկայն տղան մտաւ պատը»։ Սա ծածկախօսութեան պէս բան մըն էր. «մարդը» կամ «երկայն տղան» օձն էր. կը կարծէին, թէ օձը իր անունը լսելով մարդոցմէ կը փախչէր. «մարդ» ու «երկայն տղայ» բառերէն չէր խրտչեր։
— Չա՛ր սատանայ, — կ՚ըսէր Գարուն աղբրկինը, — մարդ մը ձողաց անցաւ առջեւէս ու մտաւ այդ քարին տակ։
Օձի տեսակներն ալ շատ էին՝ կոյր օձ, դեղին օձ, կարմիր օձ, չափար օձ…։
Կար նաեւ սեւ օձը, որուն հանաշ անունը կու տային:
Արաբներն ալ հանաշ կ՚ըսէին սեւ օձին, որ մեր կողմերու միւս օձերէն աւելի երկար կ՚ըլլայ։ Ու զարմանալի էր, որ կիները կագ ու կռուի ատեն իրարու «օձ» կ՚ըսէին։ «Ես ինչ գիտնամ, որ ծոցիս մէջինը դեղին օձիկ է եղեր», կ՚ըսէին անոնք ուրիշ կին մը չարաբանելու ատեն, բայց ոչ մէկուն անունը օձ կ՚ըլլար, սակայն Հանաշ անունով մարդիկ կային, կար մականուն։ Բարեկամիս՝ Կարպիս Հանաշեանին չեմ հարցուցած թէ ինչո՛ւ եւ ուրկէ՛ ժառանգած են այդ մականունը։
Կ՚ըսէին, որ հանաշը թունաւոր չէ. աւելին՝ թէ իր ներկայութեան թունաւոր օձ չ՚ըլլար, ո՛չ մուկ, ո՛չ առնէտ։ Գընտըր Նանարը ատոր համար ալ կը զգուշացնէր, որ հանաշ օձին քար չզարնենք։ Ամեն ամառնամուտին Պէյրութէն գալով կը մաքրէր իր բակը ու ամեն օր թասիկ մը մածուն կը դնէր մէկ պատը փլած միւս սենեակին ծայրը, ուր, կը պատմէր, հանաշը առաստաղէն ելլելով՝ սիւնէն վար սողալով կ՚իջնէր մածունը ուտելու համար։ Բարեկանութիւն մը հաստատուած էր Գընտըր Նանարին եւ իր հանաշ օձին միջեւ։
Դրացի կիները կատակով կ՚ըսէին.
— Աստուած հանաշը պակաս չընէ գլխուդ վրայէն։
Կ՚ըսէին նաեւ, թէ հանաշը երաժշտասէր է. չէինք հաւատար։ Տարի մը, թութի ատեն, շատոնց Պէյրութ գաղթած ազգականուհի մը այցելեց մեզի, գացինք կալի մեր թթենիին։ Կինը թութը կերաւ, նստաւ պատին վրայ ու անուշ-անուշ երգեց, յետոյ ձեռքով նշան ըրաւ, որ մօտենանք. ինք կ՚երգէր ու հանաշը դիմացի բացատին մէջ կ՚ելլէր-կ՚իջնէր, գլուխը աջ ու ձախ կը շարժէր, ձայնի ալիքներուն իւրօրինակ կ՚արձագանգէր։ Կը պարէր։ Երգը լռեց, հանաշն ալ անհետացաւ թուփերուն մէջ։
Կինը զարմացած էր, որ անցած տասը տարուան մէջ հանաշը իր ձայնը չէր մոռցած…
Կ՚ըսէին նաեւ որ հանաշը զոյգ կ՚ունենայ, իր զոյգը չի փոխեր։ Գարնան՝ հանաշները կը զուգուէին։ Գազլի Նանարին բակին մէջ տեսած ենք զիրենք, իրարու փաթթուած, պոչերուն վրայ տնկուած՝ վալս կը պարէին այնքան գեղեցիկ, օրօր-շորոր, երբեմն մտրակի պէս գետին զարնուելով ու ետ՝ պոչի վրայ պարելով, օրորուելով…
Ու անմիջապէս կը յիշէինք հանաշի քէնը…։
Տարագրութեան օրերուն, մեծ մայրիկս, իր ընտանիքի մնացորդացին հետ՝ հինգ զաւակներով, կը հասնի Դամասկոսի մօտ Մուատտամիէ գիւղը։ Մեծ հայրս եւ մեծ հօրեղբայրս բանակ կանչուած, իսկ մեծ հօրաքոյրս ալ ճամբուն վրայ ամուսնացուցած կ՚ըլլան մուսալեռցի տարագիրի մը հետ ու ճամբու դրած։ Մեծ մայրիկս ասոր-անոր լուացք կ՚ընէ, հաց կը թխէ, իր հետ մնացած երկու պատանի հօրեղբայրներս ոչխարի հօտեր կ՚արածեն, իսկ Յակոբ հօրեղբայրս ուրիշ տղոց հետ՝ ուլերը։ Մանտրկեկ հօրաքոյրս եւ հայրս իրենց մօր փէշէն չեն հեռանար։
Օր մը ուլարած տղաքը կը տեսնեն երկու հանաշ պար բռներ են դաշտին մէջ։ Տղաք են, կը քարկոծեն օձերը։ Կ՚ըսեն նաեւ, որ հանաշը նետուող բան մը իրեն կը քաշէ, հանաշը հարուածը կը քաշէ իրեն։ Ու հանաշներէն մէկը գետին կը փռուի, միւսը կը մօտենայ ընկերոջ, կը նայի, գլուխը վեր-վար կ՚ոլորէ ու կայծակի արագութեամբ կը սուրայ դէպի տղաքը, կը փաթթուի Յակոբ հօրեղբօրս ու տո՛ւր որ կու տաս՝ կը սեղմէ, պոչով ու գլուխով կը հարուածէ… Միւս տղաքը սարսափով կը վազեն գիւղ։ Երբ մարդիկ օգնութեան կը հասնին, կը տեսնեն Յակոբը ծեծէն ուռած է տիկի պէս, անշնչացած, իսկ անոր փաթթուած օձը սատկած է։ Կ՚ըսեն, թէ հանաշի սիրտը իր զայրոյթէն կը ճայթի։
Աստուած ողորմի Յակոբ հօրեղբօրս հոգւոյն։ Ողջ մնացած չորս եղբայրները մէկական Յակոբ կ՚ունենան ու միշտ կը յիշեն իրենց եղբայրը։ Հայրս Դամասկոս աշխատանքի գացած էր. առաջին առիթով իսկ կ՚երթայ Մուատտամիէ գիւղը. «Հոս ամեն բան փոխուած է, հայերուն թաղուած տեղը շէնքեր բարձրացած են» գրեր էր Սարգիս հօրեղբօրս։
Դպրոցէն մեր դարձին՝ մայրս անհամբերութեամբ հրաշքի մը մասին կ՚ուզէր պատմել մեզի, «դրացիները կը պատմեն ձեզի» կ՚ըսէր, բայց ինք չպատմել չէր կրնար։ Հանաշներու սիրոյ պատմութեան մը ականատես եղած էր մեր բակին կից արտին մէջ։ Կը պատմէր ու կը յուզուէր, «Մեղայ, — կ՚ըսէր, — օձն ալ այդքան կը սիրէ եղեր»։
Գարնանահերկի ատեն, Վահանիկը իր հօր եւ եղբօր օգնութեամբ մեր պատկից արտը հերկելու կու գան։ Այդ տարիներուն տակաւին հերկող թրաքթորները չէին հասած մեր լեռնոտ շրջանը։ Վահանիկ լծկան եզներով կը հերկէր։ Թաղին մէջ չորս Վահան կար, ու զանազանելու համար մէկուն կ՚ըսէին Երկայն Վահան, միւսին Զուռնաճի Վահան, միւսին Փայլուն Վահան, իսկ այս մէկն ալ տակաւին չէր մեծցած մարդոց համար, մնացեր էր Վահանիկ, հակառակ անոր՝ որ ոչինչով կը զիջէր միւսերուն։
Միջոցին մայրս սուրճը կը պատրաստէ ու կը կանչէ.
— Դրացիներ, սուրճի ժամանակը եկաւ, հրամմեցէք։
Կու գան կը նստին բակի պատին վրայ ու զրոյցով սուրճը ըմպել կը սկսին։ Յանկարծ կը տեսնեն՝ հերկած արտին մէջ երկու հանաշ կը զուգուին ու պար կը բռնեն։ Հիացմունքով կը դիտեն։ Մայրս կը սրդողի։ Դրացի Զոհրապը վազելով զէնքը տունէն կը բերէ ու, թա՛ք, օձերէն մէկը գետին կը փռուի, իսկ միւսը սողալով կը մտնէ պատի խոռոչներէն մէկուն մէջ։
— Այս ինչ ըրիր, Զոհրապ, — կ՚ըսէ մայրս, — հիմա միւսը քէն կը պահէ, պզտիկները բակին մէջ ինչպէ՞ս խաղան։
Զոհրապ կը մօտենայ պատին, մէկ-երկու քար կը հանէ՝ բան չի տեսներ։ Զէնքը ձեռքին՝ կը քմնի պատին դէմ՝ մտածելով որ ուր որ է, հիմա գլուխը խոռոչէ մը դուրս կը հանէ… ի՛նչ կը նշանակէ
Ի զուր։
— Հատէ այլեւս, ամեն մարդ իր գործին, — կ՚ըսէ Գրգուր պապուկը, — օձը հոն կը սատկի։
— Քեռկի՛ն, մի մտահոգուիր, — կ՚ըսէ Ճոզէֆ տղան, — արճիճով մը վիրաւոր է անպայման, մրջիւնները ողջ-ողջ կ՚ուտեն մարմինը իր եղած տեղը…
Վահանիկ կ՚առնէ մեր բակի թին, կ՚երթայ օձը նոյն տեղը թաղելու։
— Փոսը խորունկ բաց, գարշահոտը չելլէ, — կը խնդրէ մայրս։
Վահանիկ օձը թիով վերցնելով կը զետեղէ փոսին մէջ ու ահա կը պատրաստուի թաղերու, յանկարծ միւս օձը կ՚ելլէ պատէն ու կամաց-կամաց կը սահի կը մօտենայ Վահանիկին։
— Մարդը կու գայ, ուշադի՛ր, — կը ճչայ մայրս։
Վահանիկ կը քաշուի ետեւ՝ բահը հարուածելու դիրքով բռնած։ Միւսերն ալ կը մօտենան։ Հանաշը կը մօտենայ փոսին, գլուխը կը տնկէ, կը նայի վար, կը լիզէ ընկերոջ անշունչ մարմինը, ապա կամաց-կամաց սահելով ոլորուելով օղակ-օղակ կը հանգչի ընկերոջ մարմնին վրայ։
— Զա՛րկ, դեռ ի՛նչ կը սպասես, — ձայն կու տայ Վահանիկին եղբայրը, ու մահացու հարուածը կ՚իջնէ նաեւ միւսին վրայ, որ եկեր էր ինքնակամ մահը փնտռելու իր մահացած զոյգին վրայ։
— Տղաս, — կ՚ըսէր մայրս, — սիրածները բաժնելը մեղք ունի, այս զոյգին պատմութիւնը աչքերուս քունը պիտի փախցնէ։
Պատէն երկու սալքար առի ու տարի դրի հանաշներու գերեզմանին վրայ։ Հօրեղբօրս՝ Յակոբին գերեզմանին ուր ըլլալը չէինք գիտեր, թող այս հանաշները տապանաքար մը ունենային։
(Շարունակելի)
Երեւան