ԱՐԱՄ ՀԱՅԿԱԶԻ «ՇԱՊԻՆ ԳԱՐԱՀԻՍԱՐ ՈՒ ԻՐ ՀԵՐՈՍԱՄԱՐՏԸ» ԳԻՐՔԸ

ՆԱՐԻՆԷ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ

բ.գ.թ., դոցենտ, Արցախի պետական համալսարան

Կորուսեալ ծննդավայրի վերյուշը, ցեղասպանութեան ու բռնագաղթի յիշողութիւնները ուղեկցել են Արամ Հայկազին ամբողջ ստեղծագործական կեանքի ընթացքում, դարձել պատմութիւն եւ յուշագրութիւն, պատմուածք ու վէպ, որոնց կենտրոնում ինքն է՝ որպէս Գարահիսարի մնացորդաց սերունդ: 1949-1954 թթ. գրեց ու հրատարակեց «Ցեղին ձայնը» պատմուածքների երկհատորեայ ժողովածուն, 1962 թուականին՝ «Չորս աշխարհ» գիրքը, 1973-ին՝ «Չորս տարի Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» ինքնակենսագրական պատում-յուշագրութիւնը: Առաջին ստեղծագործութիւններից սկսած՝ կորուսեալ ծննդավայրն ու իր անցած ճանապարհը՝ որպէս ժողովրդի պատմական ճանապարհ, դարձան նրա հիմնական թեման, որ ստեղծագործութիւններից մէկի վերնագրով պատկերաւոր բնորոշեց «Մղձաւանջ» եւ հրատարակեց 1922 թ. Նիւ Եորքում լոյս տեսած «Հայրենիք» ամսագրում՝ ստորագրելով Արամ Հայկազ գրական անունով՝ ի յիշատակ Գարահիսարում սպանուած աւագ եղբօրը՝ 17-ամեայ Հայկազի:
Ծննդավայրի ու մանկութեան ոսկեմշուշ յիշողութիւնները բոլորովին ուրիշ երանգով գրի վերածուեցին Հայկազի «Պանդոկ» (1967), «Կարօտ» (1971), «Ապրէք, երեխէ՛ք» գրքերում: Այդ գրքերում տաք հոսանքի պէս անցնում է հեռւում մնացած ծննդավայրի կարօտը, ոսկետեսիլ երանգներով բացւում են հայրենի երկրի բնապատկերները, կերպաւորւում կորուսեալ հարազատները, ընկերները, համերկրացիները: Ծննդավայրը դառնում է բանաստեղծական մտածողութիւն, խօսքի գեղարուեստական որակի իններորդ ալիք, տարագրութեան ափերում ոգեկան իմաստ եւ յոյսի ճանապարհ. «Մտաբերելով իմ մանկութիւնս, — գրում է Հայկազը, — ես կը լեցուիմ անանուն յուզումով մը, որ քաղցր է եւ տխուր միաժամանակ: Որովհետեւ կը ստիպուիմ վերապրիլ անգթօրէն խաչուած սիրելիներուս եւ անվերադարձ կերպով կորսնցուցած մանկութեանս անսահման կարօտը: Ու ժամանակի մշուշին մէջէն, պայծառ աչքերով, ես կը տեսնեմ ծնողքս ու մեր գիւղը, լեռն ի վեր մագլցող իր տուներով եւ հեռու տեղեր տանող գորշ ճամբաները, որոնց կռնակէն անցնող անծանօթ ճամբորդներուն երնէկ կու տայի այն օրերուն: Կը յիշեմ գիւղամէջի նեղ ու ոլորուն ուղիները փոշեպատ, գեղին կալերը, ջրառատ ու բարի առուն, զայն եզերող ուռենիները վարսարձակ ու լեղակ երկինքը, որ մերն էր, եւ որուն աստղերը կը սիրէի համրել գիշեր ատեն: Չեմ մոռցած գիւղին շուներն ալ անօթի, չեմ մոռցած մեր ժամը սրբազան ու մռայլ, ոչ ալ ընկերներս՝ ինծի պէս անգլխարկ ու բոպիկ: Հիմա թէեւ անոնցմէ ոչ ոք կ’ապրի, բայց ես կը յիշեմ զիրենք իրենց պարզուկ տարազներուն, նկարագրերուն եւ դիմագծութեանց բոլոր մանրամասնութիւններով» (Ա.Հայկազ, «Ապրէք, երեխէ՛ք» հատոր, «Յոյսի ճամբուն վրայ», 1973, Պէյրութ, տպ. Համազգային, էջ 113):
«Շապին Գարահիսար ու իր հերոսամարտը» գրքում կորուսեալ ծննդավայրի ասքը գեղարուեստականութիւնից դէպի պատմական տիրոյթ տանելու ճանապարհն ընտրեց Արամ Հայկազը: Ծննդավայրի եւ նրա հերոսամարտի մասին առաջին անգամ Արամ Հայկազը գրեց անգլերէն հրատարակուած The Fall of the Aerie («Արծուեբոյնին անկումը») գրքում (1935), այնուհետեւ պատկերն ամբողջացրեց «Շապին Գարահիսար ու իր հերոսամարտը» գրքում (Ա.Հայկազ, «Շապին Գարահիսար ու իր հերոսամարտը», 1957, Պէյրութ, «Մշակ» տպ. — Գրութեան հետագայ մէջբերումները առնուած են այս հատորէն, ուստի պիտի նշենք միայն էջաթիւը. խմբ.): Այս գիրքը հաւասարապէս ե՛ւ պատմագրութիւն է, ե՛ւ գեղարուեստ, պատմութիւն՝ որպէս նիւթի միջուկ, գեղարուեստ՝ իբրեւ արտաքին կեղեւ, պատմութիւն՝ որպէս վաւերականութիւն ու փաստ, գեղարուեստ՝ իբրեւ վերապրում եւ վերյուշ:
Գիրքը բաղկացած է չորս մասից, որոնցից իւրաքանչիւրը ժանրային առումով առանձին միաւոր է, որ իւրովի փոխլրացնում է Շապին Գարահիսարի եւ նրա հերոսամարտի ամբողջական պատմութիւնը:
Առաջին մասը՝ «Ընդհանուր ծանօթութիւններ» խորագրով, բնոյթով ե՛ւ տեղագրութիւն է, ե՛ւ վիճակագրութիւն, ե՛ւ ազգագրութիւն, ե՛ւ պատմագրութիւն՝ միջարկուած գեղարուեստական զեղումներով ու լրացումներով: Առանձին գլուխների տեսքով այստեղ ի մի են բերւում Գարահիսարն ու բերդի պատմաաշխարհագրութիւնը, շրջակայ գիւղերը, տնտեսական եւ կրթա-մշակութային կեանքը՝ դպրոցներն ու վարժարանները, եկեղեցիներն ու ուխտատեղիները, տօները, բարքերը, սովորոյթներն ու նախապաշարումները, ժողովրդական բանահիւսութիւնը, ընկերային ծառայութիւնները, ինչպէս նաեւ կանանց հանրային դերը, բժիշկների գործունէութիւնը եւ այլն: Պատմական արժէքաւոր տեղեկութիւններ են Գարահիսարի յեղափոխական խմորումների, 1895-ի ջարդերի, Հնչակեան կուսակցութեան եւ Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան գործունէութեան, Օսմանեան սահմանադրութեան վերաբերեալ վկայութիւնները, որոնք ամբողջացնում են Գարահիսարի պատմական դիմանկարը եւ նախադրեալ դառնում հերոսամարտի պատումի համար. «Մելանով ու արցունքով գրուեցաւ ուշացած այս հատորը, — գրում է Արամ Հայկազը: — Ջանացինք զայն ընել հնարաւոր չափով լման ու անկողմնակալ: Փառքը չբաժանեցինք կուսակցութեանց եւ անհատներու միջեւ, որովհետեւ այդ բանը դէմ պիտի ըլլար Անոնց կամքին, ոգիին, սկզբունքներուն» (էջ 9):
Գիրքն սկսւում է Գարահիսարի վաղնջական ժամանակների յիշատակումից եւ աւարտւում 1915-ի հերոսամարտին յաջորդած անորոշ ու առկախ ընթացքի պատկերով. «Ժամանակի մշուշին մէջ ծածկուած է անոր պատմութիւնը, որ Ուրարտացիներու եւ Հիթիթներու օրերէն կը սկսի: Գարահիսար քաղաքին կռնակը կը բարձրանայ Բերդաժայռը՝ ահռելի անդունդներ կազմելով իր երեք կողերուն վրայ: Այդ անդունդներուն տակ գիշերեր են Լուկուլլոսն ու Պոմպէոսը, Միհրդատն ու Տիգրան Մեծը» (էջ 11):
Վկայակոչելով գարահիսարցիների քաջութիւնը, մարտական-յեղափոխական կեցուածքն ու կռուելու կամքը՝ Հայկազը գրում է. «Հաւանաբար սարերը քաջութիւններ շնչելու յատկութիւն ունին» (էջ 30): Գլուխ առ գլուխ պատմականացւում են շապինգարահիսարցիների ուսումնատենչութիւնը, կրօնասիրութիւնն ու բարեպաշտութիւնը, բարքն ու կենցաղը, տնտեսական անկայուն վիճակը՝ թուրքական կառավարութեան կազմակերպած կոտորածների, կողոպուտների ու աւերումների պատճառով. «Տասն եւ հինգ տարի ապրեցայ այս հաւատքով ու նախապաշարումներով ապրող ու առաջնորդուող իմ սքանչելի ծննդավայրիս սքանչելի ժողովուրդին հետ, ու ահա քառասուն տարի վերջ, երբ այս էջերուն վրայ եմ հակած, յուզումը կը խեղդէ զիս, ու հոգիս խուզարկելով կը գտնեմ որ աշխարհի չարն ու բարին շատ բան չեն եղծած գաւառացի տղու իմ բարի ու միամիտ հոգիիս մէջ» (էջ 66):
Գրքի առաջին մասի վերջին գլուխներն ամբողջովին նուիրուած են Գարահիսարի յեղափոխական շարժման պատմութեանն ու նախահանգամանքներին, յեղափոխական գործիչների գործունէութեանը, ֆիդայական խմբերի կազմաւորմանը, 1895 թուականի ջարդերին, Գարահիսարի դիմադրութեանն ու կորուստներին. «95-ի դէպքերուն, Շապին Գարահիսարի գաւառը ենթադրաբար 8-9000 զոհ տուած է, — պատմում է Հայկազը: Կորուստը կրնար աւելի ըլլալ, բայց յեղափոխական ուժերը դիմադրեցին քաջաբար… Դանիէլ Չաւուշի խումբը մեծ սարսափ տարածած էր: Սեբաստիոյ Առաջնորդին իմաստուն քաղաքականութիւնն ալ մեծապէս օգնած է որ վնասը համեմատաբար քիչ ըլլայ… Բայց կառավարութիւնը սկսաւ խստիւ հետապնդել Դանիէլ Չաւուշի խումբը…. Կառավարութեան լրտեսները ամեն տեղ սկսան գործել… Խումբը, զգալով որ վտանգուած է, լեռները կը քաշուի: Գիւղը կը պաշարուի թուրքերու կողմէ: Կը սկսին խոշտանգումները: Հայ հովիւ մը այնքան զարհուրելի տանջանքներու կ՚ենթարկուի, որ ա՛լ չդիմանալով, կու տայ անունը լերան եւ թաքստոցին, ուր ապաստանած էր խումբը» (էջ 105-106):
Մեծ հետաքրքրութիւն են ներկայացնում յեղափոխական պայքարին նուիրուած գլուխները՝ «Աչգպաշեան Գարահիսար կու գայ եւ Շապին Գարահիսար պաշտօնապէս կը կազմակերպուի», «1895ի ջարդերն ու Գարահիսարը», «Դանիէլ Չաւուշի մահը», «Հայ Յեղ. Դաշնակցութեան մուտքը Շապին Գարահիսար եւ յաջորդող դէպքերը»: «Շապին Գարահիսարցին, — նշում է Արամ Հայկազը, — կուսակցական էր եւ ո՛չ թէ կուսակցամոլ: Յեղափոխական դաստիարակութիւնը անոր ոսկորն ու ծուծը թափանցած էր, ազգային արժանապատւութիւնն ու ազատութիւնը անոր հաւատամքն էին, որոնց պաշտպանութեան համար ան զոհաբերեց ինքզինքը՝ օր մը» (էջ 117): Արամ Հայկազը պատմականօրէն ներկայացնում է Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան մուտքը Շապին Գարահիսար, թուրք կառավարութեան կողմից դաշնակցականների ձերբակալութիւններն ու աքսորը, ժողովրդին զինելու վճռական գործողութիւնները, դաշնակցական-հնչակեան միջկուսակցական սկզբունքային պայքարի սրացումն ու լիցքաթափումը, դաշնակցականների եւ հնչակների անձնուիրութիւնն ու նահատակութիւնը՝ նրանց կենսագրականներով ամբողջացնելով պայքարի հերոսապատումը: Պատմական դէպքերի շղթան աւարտւում է Օսմանեան սահմանադրութեան հռչակման, դրա հետ կապուած ժողովրդական խանդավառութեան, իթթիհատի իրական դիմագծի բացայայտման եւ Շապին Գարահիսարի պայքարի տրամադրութեան նկարագրութեամբ՝ նախասկիզբ դառնալով հերոսամարտի պատմագեղարուեստական մասի համար:
Պէտք է նշել, որ Արամ Հայկազը դրսեւորում է նախանձախնդիր գիտնականի վարք՝ ձգտելով ի մի բերել Շապին Գարահիսարի մասին պահպանուած բոլոր պատմութիւնները, վկայութիւնները, փաստագրերը, որոնք ամբողջացնում են Շապին Գարահիսարի պատմութիւնը, որոշ չափով լոյս սփռում հերոսամարտին նուիրուած պատմավէպի իրադարձութիւններին ու հերոսների կեանքին: Թէ՛ Ա., Գ., Դ. մասերն ամբողջութեամբ եւ թէ՛ Բ. մասը մասնակիօրէն պարունակում են տարբեր հեղինակների (Յ. Յ. Կարմիրեան, Սուրէն Վեցիկեան, Էլմաս Գ. Օճախեան, Մկրտիչ Գազանճեան, Մասիս Այնաճեան, Բժ. Գուրգէն Ն. Փափազեան, Անշէն Կարօտունի, Զապէլ Գ. Սերոբեան, Արմէն Վահէ, Յ. Օշական…) վկայութիւններ, յօդուածներ, զանազան գրութիւններ:
Շապին Գարահիսարի հերոսամարտի բուն ասքը գրքի Բ. մասն է՝ «Հերոսամարտը» խորագրով: Այստեղ պատմութեանը զուգակցւում է բարձր գեղարուեստը, պատկերային նուրբ ու շքեղ փոխլրացումները, վերյուշի կարօտախառն եղանակը ստեղծում են ոգեղէն մի մթնոլորտ, որ ընթերցողին ձգողականութեան օրէնքով մղում է դէպի կորուսեալ երկիր. «Ժայռի կողին կպած ծիծեռնակի բոյնի մը պէս էր մեր պզտիկ քաղաքը. միայն թէ այդ բոյնին մէջ, ծիծեռնակներու տեղ կ՚ապրէին արծիւներ… Ցերեկը, հեռուէն դիտուած, քաղաքին ընդհանուր երեւոյթը բաւական սիրուն էր իր տուներուն կարմիր կղմինտրէ տանիքներով ու սպիտակ ծեփուած պատերով. Բայց գիշերն էր որ պատկերը կը դառնար իրապէս գեղեցիկ ու կախարդական: Այդ պահուն էր որ տուները կը բանային իրենց լուսեղէն աչքերը, ու քաղաքը հրաշքով եթերէն ինկած պսպղուն երկնքի կտորի մը կը նմանէր»(էջ 126):
Ծննդավայրի պատկերը վերստեղծւում է հոգելից յուզականութեամբ, տարիներով ներմղուած կարօտի ինքնահոսքով: Պայծառ երեւակայութիւնը, բարձր ներշնչանքը, քնարականութիւնը երանգաւորում են հեռաւոր ծննդավայրի բացուող տեսիլը՝ վերիրական, հեքիաթային տրամադրութիւնները բեկելով ողբերգական իրողութիւններով ու ապրումներով. «Թող չկարծուի, թէ Շապին Գարահիսարի հերոսամարտը պատահմունքի արդիւնք էր, — գրում է Արամ Հայկազը, — չէ՛, այդպէս չէր, ոչ ալ ծրագրուած էր իբրեւ անկախութեան պայքար, կամ պետութիւնը ներսէն պայթեցնելու փորձ. Այլ պարզապէս խառնուածքով ըմբոստ մարդոց կողմէ, ինքնապաշտպանութեան սրբազան իրաւունքին կիրարկումն էր տխմար ու անօրէն պետութեան մը դէմ….
Մեր պատմութեան մէջ պարտութեանց փառքեր շատ կան:
Հատ մըն ալ Գարահիսարինը:
Փա՜ռք պարտուածներուն….» (էջ 9):

Վիպական իրադարձութիւնների ծաւալման սկիզբը Օսմանեան սահմանադրութեան հռչակումն է: Ազգային վարժարանի տնօրէնը ծերունական դողդոջ ձայնով ազդարարում է. «Տղա՛քս, Սահմանադրութիւն է հռչակուած. հաւասարութիւն, եղբայրութիւն եւ խաղաղութիւն պիտի ըլլայ ազգերու մէջ….» (էջ 129): Սահմանադրութեան ազդը, տօնական ու խանդավառ տրամադրութիւններից բացի, թէեւ բերում է նաեւ թերահաւատութեան, անորոշութեան ներքին տագնապներ, այնուամենայնիւ տեւական թմբիրի մէջ է պահում ազգային գիտակցութիւնը Կիլիկիայի ջարդերից յետոյ անգամ. «Կիլիկիոյ կոտորածը արիւնեց մեր սիրտը, ողբացինք, ցնցուեցանք, բայց մոռցանք ու թաւալեցանք մեր խանդավառութեան մէջ» (էջ 131), — գրում է Արամ Հայկազը՝ յետադարձ հայեացքով վերաիմաստաւորելով անցեալի դէպքերը: Իրողութիւնները վերլուծաբար պատկերելու արուեստը, խորհրդածութիւններն ու ընդհանրացումները, ստեղծագործական պայծառ երեւակայութիւնը, նկարագրման ու պատկերակերտման առանձնայատկութիւնները Արամ Հայկազի վէպի գլխավոր արժանիքներից են: Գրողը յայտնաբերում է պատմական իրադարձութիւնների ոգին, պատկերը կառուցում ոգու միջուկի շուրջ՝ պահպանելով միաժամանակ պատմականութիւնը, ականատեսի ու մասնակցի անմիջականութիւնը: Սահմանադրութեան հռչակումից յետոյ քաղբանտարկեալների ազատ արձակումը, ժողովրդի ապրումներն այդ կապակցութեամբ, նրանց դիմաւորելու պատկերները շատ անմիջական ու կենսականօրէն են պատկերուած: Լաց, ուրախութիւն, օրհնանք իրար էին միախառնուել. «Դուրսը ճառեր խօսուեցան, հրացաններ արձակուեցան ու մատաղներ մորթուեցան» (էջ 135), — յիշում է Արամ Հայկազը՝ միաժամանակ ներկայացնելով հեղափոխական գործիչների կողմից ժողովրդին զինելու եւ ինքնապաշտպանութեան նախապատրաստելու ընդհատակեայ գործունէութիւնը. «Գարահիսարի ղեկավար դէմքերը կը հաւատային թէ հաւասար ուժերու վրայ հիմնուած բարեկամութիւն մը կրնար աւելի տեւական ըլլալ» (էջ 135):
Վէպում որպէս գլխաւոր կերպարներ ներկայացուած են Շապին Գարահիսարն ու ժողովուրդը, իրադարձութիւնների կենտրոնում քաղաքն է եւ շապինգարահիսարցին: Հայկազը ոչ միայն անկրկնելի վիպասան է, այլեւ հմուտ եւ անաչառ պատմագիր, որ պատմագեղարուեստական համարժէք ձեւերով, ոճական բազմազանութեամբ, բարձր ներշնչանքով ու արժանահաւատ պատումով կենդանացնում է ժամանակն ու միջավայրը: Վէպում պատկերւում են նաեւ սահմանադրութեանը յաջորդած տարիների տնտեսական, մշակութային ու կազմակերպական նուաճումները Գարահիսարում, որոնք «թուրքերը նախանձով կը դիտէին»(էջ 136). «Դպրոցի ու Ազգային գործերու ղեկավարութիւնը մեծ մասով անցաւ Դաշնակցութեան ձեռքը, — հանդէս, դասախօսութիւն, ճառ, ընկերվարութիւն, հաւասարութիւն, ազատութիւն, հայրենիք, թատրոն: Թատրոն, ուր թուրք փաշան կամ քիւրտ բէկը կ’իյնար վրիժառու հայուն գնդակով. հայ աղջիկը կը վերադարձուէր իր ընտանիքին գիրկը. Թուրքը կը սորվէր յարգել հայուն իրաւունքը եւ կը սկսէր սարսափիլ անոր վրէժխնդրութենէն» (էջ 132):
Քաղաքի պատմամշակութային, տնտեսական ու քաղաքական պատկերն ամբողջանում է ե՛ւ դասական պատմավէպին, ե՛ւ կարօտի գրականութեանը ներյատուկ առանձնայատկութիւններով: Վերյուշի ու պատմականութեան համադրական արուեստը ինքնատիպ ու նորարարական հիմնագծեր է առաջ բերում Հայկազի ստեղծագործական աշխարհում, մասնաւորապէս «Շապին Գարահիսար ու իր հերոսամարտը» վէպում: Վերյուշը՝ կարօտի ու թախծի տիրական յատկութիւններով, առաջ է մղւում ծննդավայրի պատկերը վերստեղծող դրուագներում, գարահիսարցիների կերպարակերտման կամ յիշատակման պարագայում, իսկ պատմաքաղաքական իրադարձութիւնների վերլուծութեան կամ նկարագրութեան հատուածներում գերիշխում է արդէն համարժէք խօսքարուեստը: Պատմական արժէք են ներկայացնում Առաջին համաշխարհային պատերազմին նախորդած եւ յաջորդած քաղաքական իրադարձութիւններին, ռազմաքաղաքական գործիչներին, Շապին Գարահիսարի ինքնապաշտպանութեանն ու ճակատամարտի հերոսներին նուիրուած էջերը: «Քիչ մնաց, որ թուրքերը իրենց մոլուցքին մէջ, Ռուսիոյ եւ Անգլիոյ քրիստոնեայ ըլլալնուն համա՛ր իսկ մեղադրէին հայերը» (էջ 137), — յիշում է Հայկազը: Հայերը վստահաբար գիտակցում էին, որ «երբ երիտասարդութիւնը զօրակոչին պատասխանելով ճակատ մեկնէր, թուրքերը, ըստ սովորութեան, իրենց կատաղութիւնը պիտի թափէն տունը անպաշտպան մնացած հայութեան գլխուն: Ամենէն սարսափելին, սակայն, այն էր, որ այնքան խանդավառութեամբ ու այնքան մեծ զոհողութիւններու գնով ձեռք անցուած զէնքերը գործածող երիտասարդ ձեռք պիտի չգտնուէր Հայոց մէջ» (էջ 138):
Պատմութեան փիլիսոփայութիւնն ու ժամանակի հոգեբանականպատկերը կամ ժողովրդի պատմահոգեբանութիւնը էական արտայայտութիւն ունեն Հայկազի վէպում: Վիպական սիւժէի ընթացքը գրողը կառուցում է յիշողութիւններով ու մտորումներով, որոնց կենտրոնում կանգնած է ինքը՝ որպէս դէպքերի վերապատմող ու վերաիմաստաւորող: Պատերազմի ընթացքում թուրքերի առաջխաղացման, ռուսական զօրքերի նահանջի, հայերի ջարդերի, հայ երիտասարդութեան ինքնապաշտպանական կռիւների, ճնշումների, խուզարկութիւնների եւ ձերբակալութիւնների յիշողութիւնները ամբողջացնում են ժամանակի եւ միջավայրի պատկերը նաեւ հոգեբանական տեսանկիւնից. «Այսօր, ո՛չ թէ քննադատելու մտքով, այլ անհուն ցաւով կը հաստատեմ որ այն օրերուն մեր մէջ չկար մէկը, որ կարենար գուշակել կամ չափել թուրքի ծրագիրներուն ծաւալն ու ահաւորութիւնը: Բոլորս ալ կը հաւատայինք, թէ ջարդ մը կամ «կոտորեցէք»ի սուլթանական հրաման մը կրնար առ առաւելն 24 ժամէն մինչեւ երեք օր տեւել, յետոյ, ինչպէս միշտ եղած էր անցեալին մէջ, Պոլսէն պիտի հասնէր «դադրեցուցէք»ի հրամանը, ու հայ ժողովուրդը, վիրաւոր ու արիւնաքամ՝ պիտի ձեռնարկէր քանիցս քանդուած իր բոյնը վերանորոգելու գործին: Մեր միտքը, քաղաքակիրթ մարդու մեր միտքը ուրիշ բան չէր կրնար երեւակայել» (էջ 145):

Վիպական գործողութիւնների գագաթնակէտային պահը Շապին Գարահիսարի ինքնապաշտպանական հերոսամարտերն են: Արամ Հայկազը վէպում պատմականօրէն ներկայացնում է գարահիսարցիների դիմադրութեան նախահանգամանքները: Օսմանեան բանակի կարիքներն ու պահանջները բաւարարելուն ուղղուած անվերջ բռնագրաւումները, կոտորածները, աւերածութիւններն ու հրդեհումները, ձերբակալութիւնները, զինաթափելու խուզարկութիւնները հասունացնում են վրէժխնդրութեան եւ զէնքով դիմակայելու վճռական պահը: Հայերից հաւաքագրուած զէնքերով թուրք կառավարութիւնը զինում էր բանտարկեալներից, գողերից, մարդասպաններից, մուրացկաններից ու արկածախնդիրներից նախապէս կազմաւորած խմբերին: Ձերբակալում են երեք հարիւր գարահիսարցի վաճառականների, սպանում Առաջնորդ Վաղինակ ծայրագոյն վարդապետին. «խոստովանութեանց համար կիներն ու երեխաները ծեծելն ու տանջելը սովորական երեւոյթներ դարձան»(էջ 150):
Վէպի զգալի մասը նվիրուած է Շապին Գարահիսարի ինքնապաշտպանութեան կազմակերպմանն ու դիմադրութեանը: Խոր տպաւորութիւն են գործում պատմական նշանակութեան հարուստ տեղեկութիւններ պարունակող «Կռիւը կը ձեւաւորուի», «Բերդը», «Ղուկաս աղբար կ’այցելէ դիրքերը», «Կռիւն ի՞նչպէս սկսած էր», «Երկրորդ օրը», «Երրորդ օրը», «Բերդին մէջ», «Մէկը ամենքի եւ ամենքը մէկի համար», «Զինուորական խորհուրդի հրահանգները», «Թուրքերը պատգամաբեր կ’ուղարկեն մեր մօտ», «Ճակատամարտը» գլուխները, որոնք ամբողջացնում են Գարահիսարի ինքնապաշտպանութեան մանրակերտը: Ուշագրաւ են Արամ Հայկազի ոճի փոփոխակները, նկարագրական արուեստն ու ոգին հասնում են բարձրագոյն մակարդակի: Գրողը ընթերցողին հասու է դարձնում գարահիսարցիների պոռթկումը, ժողովրդի պայքարի խանդավառութիւնը, համընդհանուր կամքը, պաշտպանական ամրութիւններ կառուցելու համաժողովրդական եռանդը. «Գիտէին, որ կռիւը պետութեան դէմ էր ու օրհասական պիտի ըլլար. Բաւականաչափ իրատես էին ըմբռնելու համար, թէ այս խենթութեան վերջը արիւնոտ ըլլալու էր, բայց վճռած էին բնաջնջուելէ առաջ բնաջնջել, սուղի ծախուիլ» (էջ 158-159):
Ազգային գոյաբանութեան միակ ուղին դիմադրողականութիւնն է, համընդհանուր պաշտպանունակութեան ամրակայումը, կռուելով ապրելու իրաւունք նուաճելու գիտակցութիւնը.պատմական այս գաղափարին է յանգեցնում Արամ Հայկազի վէպը: Թուրքերն այրում են Շապին Գարահիսարի հայերի տները, որ նրանց զրկեն դիմադրելու հնարաւորութիւնից. «Մէկ մտասեւեռում ունէինք — հնարաւոր չափով շատ կենսամթերք ազատել կրակէն ու փոխադրել Բերդ… Բոլորին հոգեկան ու ֆիզիկական ուժերը հասած էին իրենց լրումին, լարման վերջին աստիճանին-կատարելութեան: ամեն մարդու շարժում եւ ամեն մէկ քայլ իմաստ ունէր, նպատակ, ձգտում: Այնքան ներդաշնակ էր համագործակցական ճիգը, որ անհաւատալի կը թուէր» (էջ 178):
Շուրջ հինգ հազար գարահիսարցիներ տքնաջան աշխատում են՝ ինքնապաշտպանութեան կռիւը բերդի մէջ շարունակելու համար: Նրանց մէջ, ինչպէս վկայում է Արամ Հայկազը, զէնք գործածելու ունակ հինգ հարիւր հոգի էլ չկար: Ինքնապաշտպանութիւնը ղեկավարող մարմինը Զինուորական խորհուրդն էր, որ վայելում էր մեծ հեղինակութիւն: Շապին Գարահիսարի հերոսամարտի առաջնորդներից Արամ Հայկազը առանձնացնում է Ղուկաս Տովլէթեանին եւ մանաւանդ Վահան Հիւսիսեանին, որոնց մասին յիշատակում է նաեւ գրքի Գ. մասում՝ կենսագրականների բաժնում. «Ղուկասը, իբրեւ հին փորձուած յեղափոխական, հո՛ն էր, կա՛ր, բայց Հիւսիսեան Վահանին յայտնաբերած տոկունութիւնը եւ եռանդը, զինուորական գործերու հասկացողութիւնը ճշմարիտ անակնկալ մըն էին եղած», — գրում է Հայկազը: Երկուսն էլ զոհւում են Գարահիսարի կռիւներում: Ղուկաս Տովլէթեանը անյայտ կորչում է պաշարման օղակը ճեղքող խմբի հետ, Վահան Հիւսիսեանը նահատակւում է անհաւասար կռուի մէջ՝ նահանջի ճանապարհին, յունական Լիճես գիւղի մօտ:
Ուժերի անհաւասարութիւնը, ռազմամթերքի պակասը չեն ընկճում գարահիսարցիների ոգին, մշակւում է համապատասխան ռազմավարութիւն, Զինուորական խորհուրդը հրահանգում է՝ թոյլ տալ թշնամուն մօտենալ դիրքերին, կրակել նախ առաջնորդների վրայ, գիշերը հաւաքել սպանուածների զէնքներն ու փամփուշտները եւ լինել չափազանց զգոյշ.«Արեւածագին հետ բոլոր թնդանօթները միանուագ ռումբ կը թափեն Բերդին վրայ եւ Մուհամմետն ու Ալլահը օգնութեան կանչող խուժան մը կը սկսի յարձակողականի… Կատաղի կռիւ էր: Անոնց յիսուն գնդակին դէմ մեր կողմէ հազիւ մէկ հատ կ’երթար իր նշանակէտը գտնելու՝ յանդուգն թշնամիի մը սրտին մէջ: Եթէ մերոնք կռուէին ու կրակէին անոնց պէս, մեր ռազմամթերքը կէս օր չէր դիմանար»(էջ 224): Չկարողանալով ընկճել գարահիսարցիների դիմադրութիւնը՝ թուրքերը մի քանի անգամ պատգամաբեր են ուղարկում՝ խոստանալով կեանքի, ինչքի եւ պատուի ապահովութիւն ու ներման միջամտութիւն, հակառակ պարագայում սպառնալով հիմնայատակ կործանել բերդը: Հայերը գիտակցում են, որ խոստումները կեղծ են, եւ յանձնուել՝ կը նշանակէր կիսել հարեւան գիւղերի ճակատագիրը՝ սպանդի ենթարկուել: Բայց նաեւ երկար դիմադրելն անհնար կը լինէր, եթէ օգնութիւն չստանային, կամ ռազմաճակատում ռուսական զօրքերը առաջ չգային՝ թուրքերին ստիպելով նահանջել: Արդէն սպառւում է պարենամթերքը, սովն ու համաճարակը դառնում են գլխաւոր սպառնալիքներ. «Անթաղ մնացած հայ թէ թուրք մեռեալներու նեխահոտը անտանելի չափերու էր հասած…. Բերդին վրայ կը սաւառնէր սովամահութեան մղձաւանջը՝ իր բոլոր այլադանկութեամբ եւ ուղեղը շանթահարող սարսափով: Ինչ որ չկրցան ընել Շապին Գարահիսարցի թուրքերը, պետական զօրքը, հազարաւոր պաշըպօզուքները, երեք թնդանօթներն ու փաշայի մը սպառնալիքները, ահա կատարելու վրայ էր լուռ ներս սողոսկող սովի սարսափը» (էջ 227, 230):
Մեծ թիւ էին կազմում կանայք ու երեխաները: Տղամարդիկ պիտի պաշտպանէին բերդը ու միաժամանակ շրջակայ թուրք գիւղերը ասպատակելով՝ հինգ հազար հոգու համար սնունդ գրաւէին ու տեղափոխէին բերդ: Ջուրը նոյնպէս սպառուելու վրայ էր: Անհնար էր կանանց ու երեխաների հետ ճեղքել պաշարման օղակն ու արշաւել առաջ: Պահը գնալով օրհասական էր դառնում: Ելքը միայն մէկն էր՝ ճակատամարտով ընդունել պատուաբեր մահը. «Կեանքով մտահոգուող չկար. թանկարժէքը պատիւն էր», — յիշում է Արամ Հայկազը:
Վէպի ամենաուժեղ հատուածներից է ճակատամարտի նկարագրութեան պահը, ուր դրսեւորւում է գարահիսարցու նկարագրի ամբողջ վեհութիւնը, իրար են խառնւում հերոսութեան ու ողբերգութեան ամենավերջին լարումները. «Գինովցած են: Մահը ա՛լ սարսափ չունի իրենց համար: Անհաշիւ կը վազեն առաջ: Վիրաւորներու ու մեռնողներու համար ա՛լ կանգ չեն առներ: «Մահ իմացեալ անմահութիւն է», «Մա՜հ թուրքերուն», «Զարկէք, զարկած ձեռքերնուդ ղուրպա՜նս», աղաղակներ, կանչեր, հառաչանքներ, օրհնութեան ու անէծքի բեկորներ, հեծեծանք…» (էջ 239):
Արամ Հայկազը պատմիչի ոճով է ներկայացնում դէպքերը՝ պատմողական խօսքին զուգակցելով, սակայն, գեղարուեստական անկրկնելի նկարագրութիւնը, պատկերաւոր մտածողութիւնը, մտքի թռիչքը: Քսանեօթ օր հերոսաբար դիմադրելուց յետոյ Զինուորական խորհուրդը այլ ելք չի գտնում, քան գիշերային սրընթաց յարձակումով ճեղքել թշնամու պաշարման օղակը եւ բարձրանալ լեռներ՝ այնտեղից միառժամանակ շարունակելու կռիւը եւ հեռուից հսկելու բերդում մնացածների անվտանգութիւնը: Նրանք նպատակ ունէին թուրքական կառավարութեանը հասկացնել, որ եթէ բերդի բնակչութեանը վտանգ սպառնայ, իրենք կ՚ասպատակեն ու կը վառեն թուրքական գիւղերն ու քաղաքները: Թոյլատրւում է բոլորին, ով որ ցանկութիւն եւ ուժ ունի, միանալ գրոհին՝ համոզմունքով, որ «մեկնինք կամ մնանք հոս, միեւնոյնը պիտի ըլլայ» (էջ 253):
Հոգեբանօրէն ազդեցիկ է Արամ Հայկազը կերպաւորում ազատատենչ գարահիսարցիների պայքարի ողբերգական աւարտը, պայքարի շարունակութեան անկարելիութիւնն ու յուսահատական յանձնողականութիւնը. «Հոն էր Ղուկասը՝ լուռ ու ինքնամփոփ: Հոն էին Հիւսիսեանը, Մարկոսեանը, Պուրնազեանը, Ղարիպեանը, Ղուկասեան Գասպարը, ո՞ր մէկը յիշեմ, ո՞ր մէկը թուեմ. հոն էին խաչ թէ զէնք բռնող եօթը քահանաները եւ, օրերով, շաբաթներով մահ ու զրկանք դիմաւորելով համաւատարմութեամբ ու օրինակելի հնազանդութեամբ կռուող մեր բոլոր մարտիկները:
Հոն էր ժողովուրդէն մեծ մաս մը — հայրեր, մայրեր, կիներ, տղաք….» (էջ 252):
Մի քանի խմբեր կարողանում են անցնել պաշարման օղակը, միւսները՝ վերջից առաջացողները, սպանւում են, մի մասն էլ վերադառնում է բերդ. «Հոս պէտք է դնեմ վերջակէտը, — գրում է Հայկազը կորուստի կսկիծով, — չէ՞ որ սեւ վարագոյրը իջաւ արիութեամբ, աննման խենթութեամբ բռնուած ափ մը ժողովուրդի ճակատագրին վրայ… Բայց եթէ վերջակէտը դնեմ, ո՞վ պիտի գրէ, խօսի այդ նմանը չգտնուած բարբարոսութիւններուն մասին, զոր թշնամին գործադրեց Բերդին տէր դառնալէ վերջ» (էջ 258):
Թշնամու գործադրած վայրագութիւնները պատմելիս գրողը չի զլանում յիշատակել հազուագիւտ թուրքերի, ովքեր փորձում էին փրկել հայ պատանիների կամ ծանօթ ընտանիքների կեանքը: Այսպէս, երբ պատանի Արամը առաջարկում է թուրք ոստիկանին՝ փրկել երեք հարիւր հայ պատանիների՝ մահմեդականութիւն ընդունելու պայմանով, վերջինս խոստանում է թոյլ չտալ նրանց ջարդը: Բայց կարգից փոքր-ինչ շեղուողները, ծպտեալները, ընդվզողները անմիջապէս գնդակահարւում էին կամ մորթւում:
Թուրքերը բերդում մնացած բոլոր տղամարդկանց գնդակահարում են, իսկ երեքից տասնհինգ տարեկան մանուկներին ու կանանց քշում են սիրիական անապատներ: Սպանւում է նաեւ Արամ Հայկազի հայրը, եղբայրը՝ Հայկազը, գնդակահարւում: Ինքն ու մայրը բռնում են աքսորի ճանապարհը: Վէպն աւարտւում է «դէպի ո՞ւր» գլխով. «—Ո՞ւր կ՚երթանք, մեզ ո՞ւր կ՚ուղարկէք….
—Միջագետք» (էջ 283):
Դէպքերի շարունակութիւնը Արամ Հայկազը ներկայացրել է «Ցեղին ձայնը» գրքի Բ. հատորում եւ «Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» գրքում, ուստի, նշում է գրողը. «Կրկնութիւնէ խուսափելու համար զանոնք չենք արձանագրեր հոս»(էջ 283):
Գրքի Գ. մասն ամբողջութեամբ շապինգարահիսարցի հերոսների, յեղափոխական, կրթական գործիչների, վարդապետների, բժիշկների ու ճարտարապետների կենսագրական հաւաքածու է, արժանահաւատ սկզբնաղբիւր՝ Զորավար Անդրանիկի, Վահան Հիւսիսեանի, Ղուկաս Տովլէթեանի, Շապուհ Օզանեանի, Արմենակ Գարակէօզեանի, Գասպար Ղուկասեանի, Թորոս Թորամանեանի եւ այլ նշանաւոր գործիչների մասին: Դ. մասը ներկայացնում է նամակների մի շարք՝ Շապին Գարահիսարի Առաջնորդների եւ Առաջնորդական փոխանորդների կողմից Պոլսի պատրիարքին ուղղուած: Այդ նամակները պատմական հետաքրքրութիւն են ներկայացնում եւ իւրովի համալրում են Շապին Գարահիսարի վիպական ասքը:
«Շապին Գարահիսար ու իր հերոսամարտը» գիրքը գեղարուեստական երկ է՝ պատմագիտական նշանակութեամբ: Գրողը հաւաքագրել է փաստերը, վկայութիւնները, յօդուածները, գրել պատմական հերոսների եւ իրադարձութիւնների, փաստացի դէպքերի մասին: Արամ Հայկազը հրաշալի պատմող է եւ պատկերաւոր նկարագրող:
Այսպէս, կորուսեալ Շապին Գարահիսարը՝ իր լեռնաշխարհիկ առանձնայատկութիւններով ու պատմական դիմագծով, շնորհիւ Արամ Հայկազի, դառնում է անկորնչելի գեղարուեստական աշխարհ:

ՍՏԵՓԱՆԱԿԵՐՏ