ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԹՈՓՉԵԱՆ
Կայունացած մի օրինաչափութիւն է նկատւում գրականութեան պատմութեան մէջ: Առաջին քայլերն անող բանաստեղծների ջախջախիչ մեծամասնութիւնը, եթէ ոչ բոլորը, մի որոշ շրջան, մինչեւ հասունանալը, մինչեւ սեփականը հաստատելը, գտնւում են մեծերի մոգական ազդեցութեան ներքոյ, դրանով իսկ ասես նշելով իրենց ակունքը, քերթողական նախասիրութիւնները: Բաւական է յիշել թէկուզ Չարենցի օրինակը, որի առաջին բանաստեղծութիւններում նկատւում է Տէրեանի բացայայտ ազդեցութիւնը: Ֆրանսիացի դրամատուրգ եւ արձակագիր Ժան Ժիրոդուն էլ հետաքրքիր դիտարկում ունի` գրուած նման մի առիթով: Խօսելով իր առաջին քայլերի մասին գրականութեան մէջ, գրում է. «Ես հիւրասիրում էի ինձ ոչ թէ գրքերով, այլ հէնց նոյն Ռասինի, նոյն Լակլոյի, Լաֆոնտէնի, Ռոնսարի ընկերակցութեամբ: Նրանց` իսկապէս տիրական, ներկայութիւնը որոշ ժամանակ դառնում էր իմ բացակայութիւնը»:
Պետրոս Հերեանի առաջին ժողովածուն` «Պատուհանէն դուրս», լոյս տեսաւ 1972թ., երբ բանաստեղծն ընդամենը տասնութ տարեկան էր: Ամենայն ուշադրութեամբ կարդալով այդ գրքոյկը, դժուարանում ես համաշխարհային կամ հայ գրականութեան որեւէ մեծի` անգամ հեռաւոր ազդեցութեան վկայութիւնը գտնել, եւ անկարելի է հաւատալ, որ այդ բանաստեղծութիւնները գրել է տասնչորս-տասնհինգ տարեկանում: Ի դէպ, մոլի ընթերցող էր, տիրապետում էր արագ ընթերցման արուեստին եւ կարող էր մէկ ժամում մի ամբողջ վէպ կարդալ: Ուստի պատահական չէ, որ այդ տարիքում արդէն հասցրել էր պարզապէս կլանել արեւմտահայ եւ արեւելահայ քերթութեան մեծերի հատորները կամ ինչպէս ֆրանսիացի գրողն է ասում` ինքնիրեն առատօրէն «հիւրասիրել» նրանց տիրական ներկայութեամբ: Անգամ Չարենցի` իր կուռքի հետքը չենք նկատում նրա տողերում: Աւելին, հեղինակը` բազմաթիւ սկսնակների պէս, բնաւ «բացակայ» չէ իր իսկ գրքում: Ճիշտ է փոքր-ինչ վարանոտ, ասես առխարխափ, բայց յամառօրէն ձգտում է իր արահետը բացել խաւար թաւուտում, ուր մեծ է վտանգը մոլորուելու, շատ շատերի պէս անհետ կորսուելու: «Արեւագալի // եւ // Մայրամուտի // Ահեղ մարտ մը կայ // Ներաշխարհիս մէջ», — գրում է նա «Արեւագալ եւ Մայրամուտ» բանաստեղծութեան մէջ: Եւ այդպէս շարունակում է իր քերթողական արկածախնդրութիւնը «Ի սէր գալիքի պայքարող շողին»:
Պատանի բանաստեղծն իր առաջին գրքով եւ բնաւ ոչ վարանոտ քայլերով ազդարարում է ոչ միայն իր մուտքը, այլեւ իր գաղափարական-գեղագիտական դաւանանքը, որին պիտի աննահանջ հետեւէր ամբողջ կեանքում: Իսկապէս որ յանդուգն սկիզբ: Եւ ոչ միայն բանաստեղծի, այլեւ անձնաւորութեան վաղահաս ձեւաւորման ականատեսն ենք դառնում: Իսկապէս եզակի երեւոյթ:
Տարիներ անց, 1985թ., Վազգէն Շուշանեանի «Սիրոյ եւ արկածի տղաքը» ինքնակենսագրական վէպի իր աւարտաճառ-վերլուծականում նա պիտի հանգամանալից զննէր այս երեւոյթը: Խօսելով վէպի գլխաւոր հերոս Երուանդի եւ Վազգէն հեղինակի մասին , «Հերոսին խառնուածքը» գլխում Պ. Հերեանը ներկայացնում է երկու իրապատում դիպուած, մէկը Երուանդ-Վազգէնի մասին` վերցուած քննարկուող երկից, միւսը` Վազգէնի մասին վերցուած Վահրամ Թաթուլի «Որբը» հնչեակից: Երկու համանման դրուագ:
Առաջինում ուսուցիչը Երուանդ-Վազգէենին յայտնում է. «Օրիորդ Սիրարփին խնդրեց, որ քեզ համոզեմ, որ մնաս Կովկաս: Հայրը հարուստ է…»: Որբ տղան, սակայն, մերժում է` ասելով. «Ես սրտիս հետ սակարկութեան չեմ նստիր»:
Իսկ բանաստեղծութեան մէջ ներկայացւում է մի տեսարան, ուր հայ մեծահարուստն առաջարկում է. «Կ՚ըլլա՞ս իմ որդին: // Քեզի ուսում, քեզի պերճ կեանք, // սիրոյ գանձ… // Կերպարանքիդ` տես, չի վայելէր ցնցոտին…»: Հերոսը, սակայն, կտրուկ մերժում է` միանգամից ապահով կեանքով ապրելու այդ գայթակղիչ առաջարկն էլ. «Գիտեմ իմ պարտքս վաղուան…»:
Անակնկալ, անբացատրելի վճիռ թշուառութեան մէջ յայտնուած, գաղթի ճանապարհներին բոլոր հարազատներին կորցրած պատանու համար: Եւ սա միայն նրա արժանապատւութեան, հպարտութեան դրսեւորումը չէ: Երեւոյթն աւելի խորն է, եւ Պ. Հերեանը մանրազնին հոգեբանի պէս տալիս է դրա ճշգրիտ բացատրութիւնը. «Գիրքին հերոսը եթէ ըլլար սովորական մահկանացու մը, բռնազբօսիկ պիտի հնչէր անոր հպարտութիւնը այնպիսի պահու մը, երբ ինք այնքա՜ն պէտք ուներ նիւթական, բարոյական եւ զգացական ապահովութեան: Մինչ, մեր հերոսը արտակարգ տիպարն է, եւ իրեն ձրի տրուած նման ապահովութիւնները պարզապէս վիրաւորական են իրեն համար: Արտասովորին համար` արտասովոր չէ նման կեցուածք մը, այլ բնական» (ընդգծումը մերն է` Ալ.Թ.):
Ճակատագրի կողմից դաժանօրէն զարկուած ու զրկուած պատանին կտրուկ հրաժարւում է նիւթական, բարոյական եւ զգացական նման աջակցութիւնից, քանի որ նա «արտասովորներից» է, նրանցից, ովքեր, չնայած կեանքի սուղ փորձին, անսխալ ուղղորդւում են Աստծոյ կողմից շնորհուած բարոյական եւ ստեղծարար տաղանդով, որը ճշգրիտ կողմնացոյցի պէս պիտի տանի կեանքի թէկուզ դժուարին, բայց արդար եւ անսխալ ճանապարհով: Ուստի իրե՛նք, սեփական ջանքերով պիտի վաստակեն այն ամենն, ինչը վիճակախաղում շահածի պէս առատօրէն առաջարկւում է նրանց:
«Հերոսը պայքարի՛ մարդն է:
Ձրի տրուած, դիւրին նուաճուած որեւէ ստացուածք… կը մերժուի, որովհետեւ.
Բաւարարութիւնը պիտի գայ դժուարը յաղթահարելու իր կամքէն: Իսկ փրկութիւնը` ինքնիշխան կերպով ինքզինք իմաստաւորելու իրագործումէն, եւ ոչ` արտաքին աշխարհի ապօրէն թէ օրինաւոր նպաստներէն», — գրում է Պ. Հերեանը առաւել քան ճշգրիտ բնորոշելով շուշանեանական հերոսի եւ իր` գիտակցուած թէ անգիտակից գործելակերպն առաջին ժողովածուի պարագայում:
Մեր համեմատութիւնը գուցէ ոմանց տարօրինակ թուայ, սակայն, ըստ էութեան, երկու դէպքում էլ ականատեսն ենք միեւնոյն երեւոյթի: Այն, որ Պ. Հերեանի առաջին գրքում մեծերի «ներկայութեան» ոչ մի հետք չենք գտնում, թերեւս անհերքելի վկայութիւնն է այն բանի, որ նրա համար գրական-մշակութային ազդեցութիւնը նոյնպէս «Ձրի տրուած, դիւրին նուաճուած որեւէ ստացուածք» է, ուստի գերադասում է «ինքնիշխան կերպով ինքզինք իմաստաւորելու» , անշուշտ դժուարութեամբ, քայլ առ քայլ, բայց սեփական արահետը բացելով, քանզի յայտարարեց, որ ինքը եւ՛ս «Պայքարի մարդն է»: Իր երկրորդ` արդէն կայունացող հեղինակը ներկայացնող «Բառը» ժողովածուի մէջ յետադարձ հայեացքով նա անդրադառնում է այս հոգեվիճակին.
Երկչոտութեամբ պիտի առնես քայլն առաջին,
Պիտի մտնես անոնց մռայլ թաւուտին մէջ,
Ու շնչելով բոյրը տամուկ թուղթերուն`
Կասկածանքով պիտի փնտռես քերթուածը քու…
Բանաստեղծութիւնը, որտեղից վերցրել ենք այս քառատողը, կրում է «Քու քերթուածը» վերնագիրը: Ասել է, թէ նայում է իր ոչ հեռաւոր անցեալին արդէն Ի՛Ր քերթուածը ստեղծողի հայեացքով:
Պ. Հերեանի հետագայ երկու ժողովածուները հաստատեցին, որ նա կեանքին նայում է ոչ թէ գեղագիտական կիսապատրաստուկների յարմար կիրառման, այլ հէնց ժամանակի, օրուայ հրատապ խնդիրներին անդրադառնալու տեսանկիւնից: Կարող ենք նոյնիսկ ասել, որ նա սրբօրէն հետեւեց Մ. Նալբանդեանի նշանաւոր յորդորին. «Ներկայ օրերում այլ ինչ սեւ քնար // սուր է հարկաւոր կտրիճի ձեռքին», այն տարբերութեամբ, որ նա գրիչը վայր չդրեց` զէնքը վերցնելու, այլ գործածեց երկուսը միաժամանակ :
Հետագայ նրա ժողովածուներն ամբողջութեամբ յագեցած են քաղաքացիական պարտքի գիտակցութեամբ: Այլեւս մութ թաւուտում վարանոտ քայլերով յառաջացող սկսնակը չէ մեր առջեւ, այլ իր անելիքը յստակ գիտակցող անձնազոհ բանաստեղծ-մարտիկը, որ ձգտում է գեղեցիկն ու հերոսականը բարեխառնել իր քերթուածներում.
Բարձր պահած
Սկիհն անբիծ արուեստի
— Որուն տարտամ ափերէն
Հերոսներու պաղպաջուն
Արիւնն է, որ կը կաթի…
Փառքի՛ն համար
Մեր հրդեհուած պայքարին…
Ժողովածուի մէջ յաճախակի հանդիպող «պայքար», «մարտ», «արիւն» եւ «հերոս» բառերը քերթողական զարդարանքներ չեն, այլ ներկայացնում են 80-ականների լիբանանեան դաժան, պատերազմական իրականութիւնը, երբ տարիներ շարունակ երկիրը դարձել էր քաղաքացիական պատերազմների թատերաբեմ: Զգայուն բանաստեղծը եւ յանձնառու մտաւորականը ձեւաւորուեց հէնց այս մթնոլորտում` իր ամենօրեայ մասնակցութիւնը բերելով ոչ միայն խօսքով, այլեւ գործով:
Ականատեսներըն, ի թիւս այլոց, պատմում են այսպիսի մի դրուագ: Այդ օրերին կացութիւնն Արեւմտեան Բեյրութում, որտեղ գտնւում էր «Ազդակ» թերթի խմբագրութիւնը, դարձել էր չափազանց վտանգաւոր: Խմբագրակազմն ամբողջութեամբ, վասն ապահովութեան, տեղափոխւում է Արեւելեան Բեյրութ, Բուրջ Համուդ: Պետրոս Հերեանը հրաժարւում է հետեւել նրանց, եւ մենակ, զինուած մնում է այդտեղ եւ հսկում խմբագրութիւնը հաւանական յարձակումներից: Հետաքրքիր մէկ այլ փաստ. չնայած արուեստագէտը եւ մարտիկը անբաժանելիօրէն միաւորուած էին նրանում, բեյրութահայ ականաւոր գեղանկարիչ Փօլ Կիրակոսեանն այնուհանդերձ հարկ համարեց ստեղծել երկու տարբեր դիմանկար` բանաստեղծը եւ մարտիկը: Վերջինս զարդարում է սոյն ժողովածուի շապիկը:
Թւում է, թէ Պ. Հերեանը հաստատուելով քերթութեան տիրոյթներում պիտի շտապէր չորրորդ ժողովածուն հրատարակել, սակայն հաւատարիմ իր պրպտուն նկարագրին, 1986թ. լոյս է ընծայում «Եուհու» արձակը, ըստ որում ոչ սովորական, այլ երգիծական, խայթող, կծու, որքան գերիրական, նոյնքան էլ շօշափելիօրէն իրական արձակը: Ըստ որում ճանաչելի արձակը, եւ այն աստիճան, որ գաղութի ազգային ջոջերից եւ ջոջուհիներից ոմանք իրենց դիմանկարն էին տեսել այնտեղ եւ վրդովուել:
Պէտք է ընդունել, որ մեր գրականութեան արեւմտահայ եւ սփիւռքահայ հատուածն արեւելահայ հատուածից աւելի զօրաւոր եղաւ երգիծանքի ասպարէզում: Բաւական է յիշել Յակոբ Պարոնեանին, Երուանդ Օտեանին, «Միամիտի մը արկածների» Օննիկ Չիֆթէ-Սարաֆին, «Հայ աղբրտիքի» Նշան Պեշիկթաշլեանին, «Յարալէզներու դաւաճանութեան» Շահան Շահնուրին, սփիւռքեան իրականութիւնն իր «Արուարձան» ժողովածուում անգթօրէն ձաղկող Վահէ Օշականին, երգիծական անկրկնելի տարերքով հարստացուած բանաստեղծութիւնների Զահրատին, ափրիկեան ողբալի իրականութիւնը ներկայացնող, բայց փաստօրէն արդի Հայաստանն ակնարկող «Փտախտը» վէպի հեղինակ Պօղոս Գուբելեանին… Եւ այս փառահեղ ցուցակին, լիովին արդարացի աւելանում է եւս մէկ անուն` Պետրոս Հերեանն իր «Եուհու»-ով:
Իր երգիծավէպի հրատարակութիւնից մէկ տարի առաջ Պ. Հերեանը դրսեւորել էր գրական իր տաղանդի մէկ այլ երեսը` գրականագէտ-մտաւորականը: Խօսքը Վազգէն Շուշանեանի «Սիրոյ եւ արկածի տղաքը» աւարտաճառի մասին է, որը 1985թ. յաջողութեամբ պաշտպանել էր Բեյրութի Համազգայինի բարձրագոյն հայագիտական հիմնարկում:
Այս աւարտաճառը փաստօրէն մի փոքրիկ եւ իւրօրինակ մենագրութիւն է, որն աւելի շատ հոգեբանութեան տիրոյթներում է, քան զուտ գրականագիտութեան: Հեղինակը զարմանալի հմտութեամբ կատարում է վիպական հերոսի եւ հեղինակի զուգահեռ խորազնին մի վերլուծութիւն եւ անսպասելի յայտնագործութիւններ անում: Ծանօթանալով Պ. Հերեանի կենսագրութեան որոշ մանրամասներին, համոզւում ես, որ իսկապէս բազմաթիւ ընդհանրութիւններ են եղել նրանց միջեւ` թէ՛ որպէս գրող-մտաւորական, թե՛ որպէս անձնաւորութիւն: Երկուսին էլ բնորոշ էր Վազգէն Շուշանեանի հետեւեալ դիտարկումը աւարտաճառի նիւթ դարձած վէպից. «Տղամարդ ըսածդ իր ճամբան պէտք է բանայ ի՛ր եղունգներով»:
Մեզ քաջ ծանօթ է ոչ միայն Վ. Շուշանեանի գրականութիւնը, այլեւ նրա անձի եւ ստեղծագործութեան մասին գրուած քիչ թէ շատ յայտնի յօդուածները եւ ուսումնասիրութիւնները, եւ պիտի ասենք, որ Պ. Հերեանի աւարտաճառն իր խորութեամբ, իր վերլուծական ուժով, իր արտիստիզմով եւ ինքնատիպութեամբ գերազանցում է բոլորին: Հաշուի առնելով նրա բացառիկ սէրն ու նուիրուածութիւնը Վ. Շուշանեանի անձի եւ գրականութեան հանդէպ, հնարաւոր է հետագայում նա մի ծաւալուն ուսումնասիրութիւն գրէր նրա մասին, բայց, աւա՜ղ, նրա կեանքի թելը կտրուեց ժամանակից շուտ` 1987թ. մարտի 10-ին:
Վաղամեռիկ տաղանդների մասին երբեմն ցաւով եւ, մեր խորին համոզմամբ, յանիրաւի, ոմանք գրում են, որ եթէ գոնէ մի տասը-տասնհինգ տարով աւել ապրէին, ապա ինչպիսի՜ հրաշքներ պիտի արարէին: Հնարաւոր է, չենք ժխտում: Սակայն այդ` թէկուզ անկեղծ արտայայտուած ափսոսանքով, ասես ակամայ, ստուեր են գցում այն ամենի վրայ, ինչ հասցրեց ստեղծել ժամանակից շուտ գնացածն իր կարճատեւ կեանքում:
Մենք ուրիշ կերպ կ՚ասենք:
Եթէ Պետրոս Հերեանն իր երեք ժողովածուից, մէկ վիպակից եւ աւարտաճառից յետոյ այլեւս ոչինչ չգրէր եւ կամօքն Աստծոյ այսօր մեր կողքին լինէր, մենք դարձեալ մեր գնահատումի եւ երախտագիտութեան խօսքը կ՚ասէինք այդ թէկուզ ծաւալով ոչ մեծ, բայց արժէքաւոր ժառանգութեան համար:
Երեւան, սեպտեմբեր, 2020թ.
(Նախաբան, Պետրոս Հերեան, Ընտրանի, «Լուսաբաց» հրատ., Երեւան 2020։ 432 էջ)։