ԵՐԳԸ

ՅՈՎԻԿ ՎԱՐԴՈՒՄԵԱՆ

Մենք ազգովի բաղաձայն ենք: Բայց մեր ազգի ամենանշանաւոր բաղաձայնը պապս էր՝ լռակեաց, խոժոռադէմ մի մարդ, շարժումները՝ չափաւոր, բառերը՝ ժլատ: Երբեմն ինձ թւում էր, թէ լռութեամբ զրուցում է ծառերի, արեւի, քարերի, լեռների, երկնքի հետ: Հարց էր տալիս, պատասխան ստանում: Եւ լռութիւնը մեծ էր ու խորհրդաւոր:
Մի անգամ, երբ դեռ փոքր էի, երկուսով գնացել էինք խոտ հնձելու: Կանաչ խոտը բարձրացել, ծնկահար կանգնել էր: Պապս գերանդին ուսից իջեցրեց, լռութեամբ նայեց երկնքին, մտաւ խոտհարք: Գերանդին նրա ձեռքին մէ՛կ կորչում էր կանաչ խոտերի մէջ, մէ՛կ, դուրս թռչելով, փայլում արեւի տակ, եւ հաճելի մի երգ էր լսւում շարունակ՝ հը՜շշ, հը՜շշ, հը՜շշ…
Պապս աշխատում էր լուռ, ինքն իր մէջ ամփոփուած: Ուրիշները խոտ հնձելիս, անտառից փայտ բերելիս, սար բարձրանալիս ձայնները գլուխները գցած երգում էին, կանչում միմեանց, բարձր ծիծաղում: Ես նախանձում էի նրանց երգին, ուզում էի, որ պապս էլ այդպէս երգեր, բայց նա լռակեաց մարդ էր: Հասաւ խոտհարքի ծայրին, մէջքն ուղղեց, ճակատի քրտինքը ձեռքի ափով սրբեց, ձեռքով աչքերին հով անելով նայեց հեռու սարերին, ապա ետ դարձաւ:
— Հը՜շշ… հը՜շշ… հը՜շշ… — ես բարձրաձայն կրկնում էի կանաչ խոտի երգը՝ խախտելու համար պապիս լռութիւնը:
— Էդ ի՞նչ ես անում, — հարցրեց պապս:
— Երգում եմ:
Պապս ծիծաղեց.
— Երգը մարդու ներսում է եւ ներսից պիտի գայ դէպի դուրս: Իսկ այդ երգը դրսից է գալիս դեպի քո ներսը: Ուրեմն քոնը չէ:
— Իսկ ո՞րն է իմը, — չհասկացայ:
— Ամեն մարդ ունի իր երգը եւ երգելու ժամանակը, մեծանաս՝ կը հասկանաս:
— Դու արդէն հասկացե՞լ ես:
— Ես տեսել եմ, թէ ինչպէս են երգում:
— Իսկ ինչո՞ւ ոչ մի անգամ չես երգում:
— Ամեն մարդ ունի իր երգելու ժամանակը, — ձայնին խորհրդաւորութիւն տալով՝ ասաց պապս, — մէկը պիտի թռչի, որ երգի, մէկը՝ ծնի, մէկն էլ գուցէ վերջին շնչում երգի:
Պապս այդքան երկար չէր խօսացել, ամբողջ օրուայ համար բաւական էր: Նորից արեւի տակ ցոլաց գերանդին եւ սկսեց նորից երգել՝ հը՜շշ… հը՜շշ… հը՜շշ…
Այդ օրուանից մէջս տպաւորուեց ու մնաց պապիս խօսքը: Ես մի դոյզն անգամ չէի կասկածում նրա խօսքերի ճշմարտութեանը, հաւատում էի, որ մարդը մի անգամ, գոնէ մի անգամ, իր կեանքում անպայման պիտի երգի:
Մեծացայ, շատերին տեսայ երգելիս՝ թռիչքի պահին, անկման պահին: Երբեմն թւում էր, թէ պապս միակ մարդն է այս աշխարհում, որ չպիտի երգի, չպիտի արտայայտի ներսում եղածը, որը ողջ կեանքում ճանապարհ էր փնտռում, իսկ նա յամառօրէն ճնշում, ներս էր գցում:
Սակայն մեռնելուց առաջ երգեց՝ այդ էր նրա ժամանակը: Գարունը նորահարսի նման հմայում էր: Նոր պտկող ծառերը սիրուց գժւում էին: Թռչուններն օդի մաքրութիւնից գժւում էին: Կանաչող սարերը գժւում էին: Թիկունքները տաքացած մեղուները գժւում էին… Մեռնելու համար բոլորովին էլ յարմար ժամանակ չէր, բայց պապս մեռնում էր: Մէկ էլ անսպասելի վրայ նստեց, խնդրեց, որ բարձը դնենք մէջքի տակ: Բարձին յենուած՝ նայեց պատուհանից դուրս՝ դիմացի սարի վրայ չոքած կաթնասպիտակ ամպերի վրայով սլացող հրաշէկ նժոյգներին, ու յանկարծ բարձր, հոգուց բխած ձայնով կանչեց.
— Հէ՜յ…: — Ապա աչքերը փակեց ու նորից կանչեց, — հէ՜յ…
Վերջապես պապս երգեց: Ինչպէս նրա լռութեան, այնպէս էլ երգի մէջ անըմբռնելի, անվերծանելի խորհուրդ կար, որը միայն հոգու զգացողութեամբ կարելի էր ընկալել եւ միայն լռութեամբ:
* * *
… յետոյ տեսայ, թէ ինչպէս երգեց մօրեղբայրս: Այդ օրը շատ նշանաւոր օր էր մեր կեանքում՝ երկար բացակայութիւնից յետոյ գիւղ էի գնացել: Մօրեղբայրս ուրախութիւնից չէր կարողանում հանգիստ նստել տեղը: Մօրեղբօրս կինը թաքուն ժպտում էր՝ գիտէր, որ եթէ միասին ենք, ուրեմն ինչ-որ արտակարգ բան ենք անելու: Նրա կարծիքով երկուսս էլ գիժ էինք, բայց նա սիրում էր իր գժերին:
— Գնանք սունկի, — ասաց մօրեղբայրս:
Բոլորս էլ գիտէինք, որ սունկը պատրուակ էր: Վաղուց չէինք առանձնացել, թափառել անտառներում, բարձրացել լեռների կատարները, կողք կողքի կանգնել լեռան բարձունքին ու նայել մեր գիւղին, հարեւան գիւղերին, կապոյտ երկնքում պար բռնած սպիտակ ամպերին, իր գոյութեամբ հրճուող աշխարհին…
— Հա՛, հա՛, — ծիծաղեց մօրեղբօրս կինը, — պղինձը դնեմ կրակին, ջուրը տաքացնեմ, մինչեւ սունկը բերէք:
Նա լաւ գիտէր, որ մենք սունկ բերողը չենք, որ մեր գնացած տեղում սունկ էլ չկայ, ու ծիծաղում էր:
— Սունկ հաւաքենք, բերենք, մի լաւ ճաշ էփենք, — ասաց մօրեղբայրս:
— Տաք շոր վերցրէք, — նորից ծիծաղեց մօրեղբօրս կինը, — դուք վայ թէ գիշերն էլ ետ չգաք:
— Չէ՛, — բեղի տակ խնդմնդաց մօրեղբայրս, — լաւ տեղ գիտեմ, անցած տարի լիքն էր:
Մօրեղբօրս կինն ուտելիք պատրաստեց, վերցրինք ու ճանապարհ ընկանք: Ճանապարհն անցնում էր անտառապատ բլուրների միջով: Ոլոր-մոլոր, կեռումեռ, ինչպէս պարան: Մի պահ իջնում, կորչում էր ձորերում, ապա նորից կառչում հանդիպակաց բլրի գագաթից ու քաշում, տանում դէպի վեր: Դէպի վեր, դէպի երկինք, դէպի հրաշք, կախարդական կանաչ ու կարմիր մի աշխարհ:
Վերելքը դժուար էր, բայց չէինք զգում: Աղբիւրների սառը, համով ջուրը խմելով, մոշ ուտելով՝ բարձրանում էինք: «Յիշում ե՞ս՝ էն հաճարենու տակ, խոր ձեան մէջ մի աղուէս էր թաղուել… Երեխայի նման լաց էր լինում… Յիշում ե՞ս…», — բարձր քրքջալով յիշում էր մօրեղբայրս:
Այս ճանապարհով ամեն օր անցել էր պապս՝ մինչեւ իր երգը երգելը: Անցել, ամեն օր նայել էր այս աշխարհին ու ամեն օր զարմացել աշխարհի գեղեցկութեան վրայ: Հիմա պապս չկար, մենք երկուսով էինք անցնում այս ճանապարհով, նայում այս աշխարհին ու զարմանում: Մեզնից յետոյ էլ փոքրիկ տղաներ կ՚անցնեն, տղամարդիկ կ՚անցնեն, կը նայեն այս աշխարհին ու կը զարմանան: Նրանցից յետոյ էլ կանցնեն: Կը գան ու կ՚անցնեն այս զարմանալի, այս հրաշք աշխարհով:
Չիմացանք էլ՝ ինչպէս բարձրացանք լեռան գագաթը: Անտառն ու ամպերը մնացել էին ներքեւում: Հեռւում, թանձր ամպերի պատուհանների միջով երեւում էր լեռան լանջին արածող ոչխարի հօտը: Հովիւը քարէ արձանի նման նայում էր հեռո՜ւ-հեռու… Տեսնես ի՞նչ էր մտածում՝ ամբողջ օրը մնալով իր ու աշխարհի հետ… Ինչքա՜ն ժամանակ ունէր մտածելու…
* * *
— Աշխարհի ամենաբարձր լեռը ո՞րն է, — լռութիւնը խախտեց մօրեղբայրս:
— Հիմալայները:
— Չէ՜:
— Հիմալայները, — պնդեցի ես:
— Աշխարհագրութիւնից թոյլ ես, — ծիծաղեց մօրեղբայրս, — աշխարհագրութիւնից երկուս եմ նշանակում: Աշխարհի ամենաբարձր լեռն Արարատն է:
— Էդ ո՞նց, — հարցրի ես:
— Եթէ ամենաբարձրը չլինէր, Նոյի տապանը նրա վրայ չէր կանգնի:
— Դա ուրիշ բան է:
— Ինչքան եմ ափսոսում, որ նկարել չգիտեմ… — մօրեղբօրս ձայնը միանգամից փոխուեց, — գոնէ մի անգամ կտաւի վրայ պատկերէի այս անսահման երջանկութիւնը, որ մնար, չկորչէր…
— Իմաստուններն ասում են՝ ոչինչ չի կորչում, ամեն ինչ բարձրանում է երկինք ու գրւում երկնքի գրքի մէջ։
Մօրեղբայրս արդէն ինձ չէր լսում:
— Հլա տես, — նրա ձայնն սկսեց դողալ, — տեսնում ե՞ս, ինչպիսի երջանկութիւն է ճառագում… Ինչպիսի՜ երջանկութիւն է… Սարը, քարերը, ծառերը, ծաղիկները, մեղուները, հողը, հո՜ղը… Այդ երջանկութիւնը միայն Վան Գոգն է կարողացել գոնէ մի քիչ փոխանցել կտաւին: Յիշում ե՞ս «Արեւածաղիկները»… Վան Գոգը մեծ նկարիչ է, շա՜տ մեծ: Երջանկութիւնը փոխանցել կտաւին, որ նայողը տեսնի, զգայ… Մի փոքր կտաւի վրայ այդքան երջանկութիւն: Աներեւակայելի է: Աստուածային կարողութիւն պէտք է ունենալ…
Հայեացքս կտրեցի ամպէ պատուհանից, նայեցի մօրեղբօրս: Մի՞թէ հիմա պիտի երգի, տէ՛ր Աստուած… Մի՞թէ պիտի երգի: Ես այդ տեսայ, ինչպէս ինքն էր տեսել Վան Գոգի կտաւների երջանկութիւնը:
— Ճիշտ է, ամենաբարձր լեռն Արարատն է, — ասացի ես:
Մօրեղբայրս արդէն ինձ չէր լսում: Նրա հայեացքը դէպի ներս էր տեղափոխուել, դէմքը վարդագունել, ձեռքերը բռունցքուել էին: Վերջալոյսի ցոլքերը նրան ոտքից գլուխ ոսկեգոյն էին ներկել, եւ նա կարծես գերբնական արարած լինէր, լոյսի մի սիւն, որ իջել էր երկնքից ու լեռան գագաթից հսկում էր աշխարհի խաղաղութիւնը:
— Հէ՜յ… — ձեռքերը վեր բարձրացնելով կանչեց մօրեղբայրս: Նրա ձայնը գնաց, տարածուեց լեռների վրայ, բարձրացաւ երկինք ու ետ եկաւ, լցուեց երկրի վրայ:
Ես, անշարժ կանգնած, հետեւում էի, որպէսզի յիշողութեանս մէջ գրանցեմ նրա ամեն մի շարժումը, ամեն մի բառը, դէմքի ամեն մի արտայայտութիւնը:
— Եթէ այսօր մութ է,
Վաղն անպայման լոյս կը լինի, հէ՜յ:
Եթէ այսօր ամպամած է,
Վաղն անպայման արեւ կը ծագի, հէ՜յ:
Եթէ այսօր տխուր է անտանելի,
Վաղն անպայման ցնծութիւն կը լինի, հէ՜յ…
Մօրեղբայրս, կանգնած լեռան գագաթին, երգում էր, եւ նրա ձայնն արձագանքւում էր լեռների վրայ ու անդունդներում.
— Հէ՜յ…
Ամպերը բարձրացան, հաւաքուեցին, եւ մեր երջանկութիւնն ամբողջացնելու համար տեղատարափ անձրեւ սկսուեց: Քրքջալով, տաք անձրեւի տակ լողանալով՝ վազեցինք դէպի մօտիկ քարայրը, կրակ վառեցինք, չորացանք ու նստեցինք հաց ուտելու: Եւ ամբողջ գիշեր բոցկլտում էր խարոյկը: Ամբողջ գիշեր մօրեղբայրս շշնջում էր.
— Հրաշք է էս աշխարհը, հրա՜շք…
Ես լռութեամբ լսում էի նրա շշնջոցը եւ մտովի պատկերացնում այն հրաշք պահը, երբ մի օր ես էլ կը տեսնեմ այն երջանկութիւնը, որը մեր կողքին է, բայց փակ են մեր աչքերը: Կը տեսնեմ, եւ մի օր էլ իմ հոգին կը ճչայ, կը փրթի բոլոր կապանքները, կը խորտակի բոլոր պայմանականութիւնները, կը խախտի բոլոր սահմանները, եւ ես էլ կ՚երգեմ: Կը լինի դա վաղը, միւս օրը, մի կանաչ մարգագետնում, Արարատ լեռան վրայ, իմ կորած-գտած Հայաստանում թէ մահուան մահճում, ինչպէս պապիս հետ եղաւ, չգիտեմ: Բայց գիտեմ, որ անպայման մի օր կ՚երգեմ… Եւ այդ կը լինի մի գեղեցիկ, արեւոտ, կանաչ-կարմիր մի օր, կը լինի իմ կեանքի ամենամեծ օրը եւ աշխարհի ամենամեծ հրաշքը: Եւ գուցէ կարողանամ այդ երգը Վան Գոգի նման փոխանցել իմ կտաւին կամ դնել բառերի մէջ:
— Բոլոր մարդիկ իրենց ներսում երգ ունեն եւ կեանքում մի անգամ պիտի երգեն, — ասում էր պապս: — Չի կարող պատահել, որ այդ երգը, որ դրուած է մարդու մէջ ի սկզբանէ, մեռնի նրա հետ: Մարդը հէնց այդ երգն է, որ մեռնելուց յետոյ մնում է ապրողների մէջ, քանի դեռ այդ ապրողները յիշում են նրան:

(«Գրական Թերթ», 21 մայիս 2021)