ՌՈՒԲԻՆԱ ՓԻՐՈՒՄԵԱՆ
Քայլեց աքսորի զարհուրելի ճանապարհներով, ապրեց ամենասարսափելի կենտրոնացման ճամբարներից՝ Մէսքէնէում, տեսաւ ու զգաց մահը ամենուրեք, երկարատեւ հոգեվարք ապրող, հրաշքի յոյսով՝ համատարած հիւանդութիւնների, սովի ու ծարաւի մթնոլորտում անմարդկային ստորացումների գնով զազրելի կեանքին կառչած, մարդկային խլեակների։ Բախտաւոր էր Արամ Անտոնեանը(1), ողջ մնաց, չորս անգամ անյաջող փախուստից յետոյ, Դեր Զորի անապատից էլ անցնելով վերջապէս Հալէպ հասաւ։ Երկուսուկէս տարի, թաքնուած մնաց դահիճներից ու հազիւ պատերազմի աւարտից յետոյ փորձեց իր բնականոն գրական կեանքին վերադառնալ, թղթին յանձնել ապրածը, տեսածն ու լսածը։ Եւ այնքան շատ էին դրանք, որ կարող էին հատորներ լցնել. «Շատ անգամ կը խորհէի, որ իւրաքանչիւրին [վերապրողին] համար առանձին հատոր մը գրել պէտք պիտի ըլլար, այդ ահաւոր զարհուրանքը գոնէ ընդհանուր գիծերու մէջ ամփոփելու համար։ Եւ աւելի քան հարիւր հազար էին անոնք որոնք հատոր մը բան ունէին պատմելիք։ Եւ տակաւին այս հսկայ գործին պիտի պակսէր պատմութիւնը անոնց որոնք ինկեր էին՝ հետերնին տանելով աւելի քան մէկ միլիոն հատորներու կորուստ մը…»(2) Իսկ այս անձնական վկայութիւնների կողքին կային նաեւ փաստաթղթեր-, պաշտօնական հեռագրեր, հրամանագրեր եւ նամակներ, որ ստացել էր Հալէպի գաղթականաց տեսչութեան մէջ երկար տարիներ պաշտօնավարած Նայիմ Բէյից՝ առանց դրամական ակնկալիքի, ըստ իրեն՝ չցանկանալով ոճրագործների շարքին դասուել։ Նայիմ Բէյը Հալէպ էր ուղարկուել կազմակերպելու Դեր-Զորի եւ Ռաաս-ուլ-այնի կոտորածները ու «դատարկելու» կենտրոնացման ճամբարները՝ նոր հասնողներին տեղ բացելու համար։ Նա իր ձեռքով արձանագրել էր մանրամասնութիւնները, գրի էր առել իր յիշողութիւնները եւ տուել իր կարծիքը Երիտթուրքերի քաղաքականութեան մասին։
«Մեծ ոճիրը» հատորը հաւաքածուն էր այդ փաստաթղթերի ու խոստովանութիւնների, որոնք ամենայն ճշգրտութեամբ ու հոգածութեամբ թարգմանել էր Անտոնեանը, երբեմն վերլուծել, կամ՝ նոյն դէպքին համապատասխանող իր վկայութիւններից մէջբերում կատարել։ Ճիգը գերմարդկային էր։ Դիւրին չէր նորից ապրել այն դժոխքը որից անցել էր ինքը, «որուն զարհուրանքը անոնք միայն պիտի գիտնան, որ այդ դժոխքը ապրեցան եւ որոնք երբեք չպիտի կրնան նկարագրել զայն, որովհետեւ մարդկային բարբառը անկարող է ատոր»:(3) Բայց պէտք էր արձանագրել։ Պէտք էր ամրագրել իրականութիւնը՝ Երիտթուրք կառավարութեան նպատակադրած բնաջնջումը Օսմանեան կայսրութեան հայ բնակչութեան։ 1921-ին լոյս տեսած հատորով անհերքելի ճշմարտութիւնը աշխարհին մատուցելով հանդերձ, Անտոնեանը չէր ենթադրում անգամ, որ թուրքը մի օր կ՚ուրանայ իր գործած ոճիրը, ինչպէս չէր ենթադրում Յակոբ Օշականը երբ «Մեծ Ոճիրը» գրախօսելիս գրում էր, «Չեմ գիտեր ի՛նչ էր իր մտադրութիւնը այդ կցկտուր հեռագիրները այդքան խոշոր արժեւորելու, երբ իբր հայ, իր խորագոյն գիտակցութեան մէջ առաւել քան ապահով էր տրամային իրական հեղինակներէն, ինչպէս ասոր հետապնդած արդիւնքէն։ Ատիկա բնաջնջումն էր իր ժողովրդին»։(4) Իրապէս անկարելի էր ենթադրել, որ այդ տարիներին աշխարհի համար բացայայտ իրողութիւնը պիտի ուրանար ոճրագործը, նոյնիսկ կասկածի տակ դնէր Նայիմ Բէյի հայթայթած փաստաթղթերը։(5)
Անտոնեանը իրագործել էր անկարելին՝ փաստագրութիւնը միաձուլելով զգայացունց տեսարանների նկարագրութիւններին։
«Աղջիկ մը հիւանդ պառկած էր, մէկ քանի օրուան անօթութեամբ։ Մայրը գլխուն վերեւը կը հսկէր։ Մօտէն՝ եփող միսի հոտ կու գար։ Տղու դիակ մը կ՚եփէին անշուշտ։
Աղջիկը կ՚ըսէ մօրը։
— Մայր, գնա կտոր մը ուզէ, ալ չեմ դիմանար…
Մայրը կ՚երթայ, բայց քիչ ետքը ձեռնունայն կը վերադառնայ։
— Չտուի՞ն, կ՚ըսէ աղջիկը. մա՛յր, եթէ մեռնիմ, դուն ալ իմ միսէս չտաս անոնց, մինակդ կեր…»(6)
Սա մի անպաճոյճ ու անսեթեւեթ արձանագրութիւն է մի սահմռկեցուցիչ, նողկալի տեսարանի որի գործող անձինք մարդկային յատկութիւնները կորցրած, դիւահար կերպարներ էին, անապատ քշուած վերջամնացներ՝ թուրք դահիճների հնարագործ մաքրագործումին ենթարկուած։ Գազանաբարոյ ոճրագործը յաջողել էր իր զոհի միջից քամել հանել մարդկայնութեան վերջին նշոյլը։
Անտոնեանի նկարագրութիւնների մէջ կայ անմիջականութիւն, տարերային ուժ. եւ դա միայն որովհետեւ ինքը վերապրողն էր այդ սարսափների։ Ինչպէս Lawrence L. Lang-ն է դատում, «հեղինակը ինքը վերապրող լինելով, գործում է մի իրականութեան հետ, որը ոչ թէ պատկերացնում այլ վերապատկերացնում է ինքը։ Արդիւնքը մի անհանգստացնող շաղկապում է յիշողութեան եւ ստեղծագործութեան, պատմութեան եւ արուեստի»։(7) Բայց այդ իրողութիւնը նաեւ ունի իր տարաբնոյթ ազդեցութիւնը։ Արդեօք վերապրողի ճնշող ու խելաթափող զգացական զեղումներն ու անկարողութեան ցաւագին խոստովանութիւնները չէի՞ն պատճառը, որ Անտոնեանը իր հաւաքած վկայութիւնների ու իր իսկ յուշերի հսկայ շտեմարանից չկարողացաւ լիարժէք օգտուել։ Եւ դեռ որքան շատ էին նկարագրելու համար երկաթէ զգայարան պահանջող վկայութիւնները։ Իր անձնական տառապալից ապրումները չմարող յուշ դարձան ու գրառումը դարձրին կրկնակի տաժանք։ Տուածը վեց դրուագ էր, գեղարուեստական պատումներ՝ «Այն սեւ օրերուն» հատորի մէջ պարփակուած։
Եւ այդ վեց պատկերների մէջ մահն է տիրականը, որ ճամբարի դժբախտ «բնակիչներին» իր վայրագ ճիրանների մէջ առած հարուածում էր անողոք։ Երկու մայրեր Եփրատի ափին ծուարած հեծեծում են անօգնական։ Զաւակները չկան։ Լուրի են սպասում։ Ո՞ր մէկի զաւակն է գետում խեղդուածը, որի ուռչած մարմինը փորձում են դուրս քաշել գետի ուժգնացող հոսանքից։ «Որո՞ւն պիտի վիճակուէր հրճուանքը… Որո՞ւն գլխուն պիտի իջնէր վշտին զարհուրանքը…»։(8) Վերջապէս… Լուսիկը խելակորոյս ճիչ արձակելով փարւում է դիակին։ Իրն է. երկրորդ եւ վերջին զաւակը՝ զոհ Եփրատի կատաղի ալիքներին։ Ողբերգութիւնը իր գագաթնակէտին է հասնում։ Լուսիկի ողբը քայքայուած, խեղուած մայրութեան ողբն է խելագարութեան հասնող։ Ու Լուսիկը մերթ փաղաքշում, գուրգուրանքի խօսքեր է հեղեղում, «Զաւա՜կս… անուշիկ Միհրանիկս… մէկ հատի՜կս…», մերթ հոգեցունց աղաղակում է ու անիծում չգիտես ում։ Տաք համբոյրներով ողողում է տղայի անշունչ մարմինը, կարծես փորձում է կենդանութեան մի աղոտ նշոյլ գտնել անշարժ դիակի մէջ։ «Ու միչդեռ կը խոնարհէր զայն համբուրելու համար, ծիծերը փոթ փոթ կը ծալլըուէին զաւկին ուռած փորին վրայ, եւ ասանկ կը կարծուէր որ փորը պատռեր էր, եւ աղիքները անկէ դուրս պառթկալով՝ պժգալի գալարումներով պլորուեր ու բրգացեր էին անոր կատարը» (էջ 57-58): Անտոնեանի նկարագրած տեսարանը զարհուրելի է։ Որդեկորոյս մօր դիւային քրքիջներով սկսած խենթութեան նոպաները, դիակի շուրջ խռնուած բազմութեան մեղկ հետաքրքրութիւնը, ուղղակի սահմռկեցուցիչ է։ «Լուսիկ՝ ակռաներուն կրկին շերտերը մխեր էր զաւկին վզին ու կը խածնէ՜ր, կը խածնէ՜ր անագորոյն կորովով մը։ Սեւորակ՝ թանձրացած արիւն մը սկսած էր կայլակել տղուն վիզէն, ամեն մէկ կաթիլ սիսեռի մը մեծութիւնը ունէր, ու պահ մը կնոջ շրթունքին վրայ կլորնալէ ետք՝ շուտիկ սահանքով մը կը գլորէր պզտիկին վիզն ի վար՝ անանուն գոյնի մը երիզը ձգելով անոր երկայնքը» (էջ 64): Խելագարութեան նոպա՞յ էր, թէ՞ ատելութեան ու կատաղութեան պոռթկում։ Խեղճ կինը իր վերջին մահասարսուռ հռնդիւնը արձակել ու անշնչացել էր «ակռաները միշտ անբաժան զաւկին վիզէն, ուրկէ այն աղտոտ սեւորակ արիւնը կը շարունակէր կայլակիլ, միշտ նոյն սիսեռի չափ խոշոր կաթիլներով։ Այլեւս ամբողջովին ներկուած վիզն ի վար անոնք կ՚երկարէի՜ն, կ՚երկարէի՜ն, կ՚երթային գետնի աւազը կը պտղեցնէին այլակերպ ձեւերով, իբր թէ այդ զարհուրելի անցքին պատմութիւնը արձանագրել ուզէին անոր վրայ» (էջ 65-66): Գագաթնակէտին հասած մարդկային ողբերգութիւն։ Մի ամբողջ ազգի խաչելութիւն։ Անտոնեանը ընթերցողի կոկորդից բռնած քարշ է տալիս ու դէմ տալիս ամենասարսափելի հոգեվարքին ու մահուան։ Գազանային կատաղութիւն, խենթ աղաղակ, ատամները մեռած զաւակի մարմնի մէջ խրուած ու ծորող արեան մահասարսուռ գծագրութիւն, երկու կախկխուած չորացած ծիծեր։ Գեղարուեստական ամեն տեսակի արտայայտութեան հակադրուող այս տարրերով Անտոնեանը ցնցում է ընթերցողին, պարտադրում դուրս գալ կրաւորական ու զգուշաւոր հեռաւորութիւնը պահած ընթերցողի կարգավիճակից ու մտածել, մտածել անկարելին, տեսնել հայոց տեղահանութիւնը իր ամենաիրական, զահանդական խորքով ու նպատակադրուած նշանակութեամբ։
Եւ վեց նման պատկերներ, որոնց պիտի չանդրադառնամ այս սահմանափակ տողերում։(9) «Մայրերը» մի օրինակ էր ցոյց տալու այն խորքը, ընթերցողի անդորրը փոթորկող ու խորհելու մղող միւսների էլ էութիւնը՝ «Բան չկայ», «Ջո՜ւր… ջո՜ւր…», «Կեանքէն յոգնութիւնը», «Պատգարակը», «Հացի մը համար», որոնց մէջ առանց ցեղասպան թուրքի արարքը սեւով ճերմակի վրայ տեսնելու, տեսնում ենք ոճիրը իր ամենազազրելի երեսներով, երբեմն նոյնիսկ զոհը դահիճի դերում, կամ՝ թուրքից մի շնորհ, մի աննշան բարիք ստանալու համար աղջկան նրա բագոսային գինարբուքին նուիրաբերողը, «հարուստ» գաղթականը՝ աղքատին շահագործող։ Այս պատկերներում աններող պայքար է գնում Աղէտը վերապրելու, ամեն գնով ողջ մնալու. իսկ երբ այդ պայքարը դէմ է առնում բացարձակ կործանումի ու միահեծան մահուան, արդիւնքը յաղթանակն է Ոճիրի։ Ոչ մի լաւատեսութիւն, ոչ մի յոյս ապագայի։ Ինչպէ՛ս կարելի է նախա-եղեռնեան գրական ազդումների՝ Զապէլ Եսայեանի, Սիամանթոյի, Սուրէն Պարթեւեանի, Դանիէլ Վարուժանի լոյս ապագան դարբնող լաւատեսութիւնը վկայել Անտոնեանի մօտ երբ նա ստեղծագործում էր աքսսորում, երբ Արեւմտահայաստանը կորած էր այլեւս, նրա բնիկ ժողովրդի մեծ մասը ջարդուած ու մնացորդացը աքսորուած էր, օտար վայրերում թշուառութեան մատնուած։
Անտոնեանի «Մեծ ոճիրը» եւ «Այն սեւ օրերուն» գործերը երկու թանկագին գանձեր են Հայոց ցեղասպանութեան գրականութեան անդաստանը հարստացնող։ Առաջինը փաստացի նկարագրութիւնն է իրականութեան. երկրորդը գեղարուեստական արտայայտութիւնը այդ նոյն իրականութեան։ Առաջինը տալիս է պատմականը՝ որով հասկանալու երկրորդը. իրապաշտօրէն ներկայացնում է կատարուածի նպատակը, դրդապատճառներն ու արդիւնքը։ Երկրորդը կեանք է տալիս կատարուածին, վիպական զեղումներով եւ գեղարուեստական պատկերներով նկարում է սէրը, ատելութիւնը, ցաւը, կարօտը, աղօթքն ու չարամտութիւնը։ Եթէ «Մեծ ոճիրը» կատարուածին նայում է ոճրագործի տեսանկիւնից ու մի տեսակ խոստովանութիւն է արարքի եւ ուրեմն դատաստան՝ մի դժոխային ծրագրի իրագործման, ապա՝ «Այն սեւ օրերուն» զոհի պատումն է, նրա տեսանկիւնից դիտուած ու դատաստանը աղէտին հակադարձելու, դիմակայելու, այսինքն աղէտը վերապրելու նրա ի գործ դրած մարդկային ու անմարդկային արարքների։
Հայոց ցեղասպանութիւնը մարմնացնող Անտոնեանի «Մեծ ոճիրը» եւ «Այն սեւ օրերուն» գործերը պատկանում են Ֆրանց Քաֆկայի բնութագրած այն գրքերի շարքին «որ ազդում են մեզ՝ մեզ պատահած դժբախտութեան պէս, որ տագնապեցնում են՝ ինչպէս մահը մի սիրելիի, որին մեր անձից էլ աւելի ենք սիրում, որ տագնապեցնում են ինքնասպանութեան պէս։ Գիրքը պիտի լինի սառոյց կոտրող տապարի նման՝ մեր ներսի սառցեալ ծովը ջարդելու համար»։(10)
Լոս Անճելըս
ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ
1 Արամ Անտոնեան, գրող, հրապարակագիր, հնչակեան գործիչ։ Ծնուել է 1875-ին Պոլիս (Փերա), մահացել է 1951-ին Փարիզ։ Թաղուած է Père Lachaise գերեզմանատանը։
2 Արամ Անտոնեան, «Մեծ ոճիրը», բ. տպագրութիւն, Պէյրութ, 1977, էջ 21։ Ա. հրատարակութիւն՝ 1921, Բոստըն։
3 Նոյն տեղում, էջ 89։
4 Յակոբ Օշական, «Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան», հատոր 9, Անթիլիաս, 1980, էջ 272։
5 Թրքական ուրացման քաղաքականութեան եւ ընձեռած գործունէութեան ծիրում, ԱՄՆ հիմնադրուած Turkish Historical Society-ն տարածել սկսեց Նայիմ-Անտոնեան վաւերագրական գործի իրողութիւնը ժխտող «գիտական ուսումնասիրութիւն»։ Ի պատասխան, Վահագն Տատրեանը հրատարակեց մանրակրկիտ փաստարկութիւն-ընդդիմախօսութիւն, որ հրատարակուեց “The Naim-Antonian Document on the World War I Destruction of of Ottoman Armenians, The Anatomy of Genocide” (International Journal of Middle East Studies, 18:3, 1986, 311-360)։
6 «Մեծ ոճիրը», էջ 117։
7 Տես, Lawrence Langer, The Age of Atrocity, Boston, 1978, p. 201.
8 Արամ Անտոնեան, «Այն սեւ օրերուն», Բոստըն, 1919, էջ 47, «Մայրերը» պատկերից։ Այսուհետ յղումները կը կատարուեն նոյն հրատարակութեանը՝ փակագծի մէջ առնուած էջաթիւերով։
9 Արամ Անտոնեանին է նուիրուած մէկ ամբողջ գլուխ 1993-ին հրատարակուած Literary Responses to Catastrophe, A Comparison of the Armenian and the Jewish Experience վերնագիրը կրող իմ մէկ հատորում։
10 Տես, Alvin Rosenfeld, A Double Dying Reflections on Holocaust Literature (Bloomington and Indianapolis, Indiana University Press, 1988), էջ 18։