ՓԼՈՂ ԴՊՐՈՑՆԵՐԸ (Ը.)

ՅԱԿՈԲ ՉՈԼԱՔԵԱՆ

Խմբագրութեան կողմէ. գրեթէ երկու տարուան ընդմիջումէ մը ետք, կը վերսկսինք Յակոբ Չոլաքեանի «Փլող դպրոցները» շարքի հրատարակութեան.

ՄԵՆՔ ԱՅՍՊԷՍ՝ ԻՐԱՐՄԷ ԶՐԿՈՒԱԾ ՄԱՆԿՈՒԹԻՒՆ ՄԸ ՈՒՆԵՑԱՆՔ…

Պատմեր եմ անգամ մը. կը վերապատմեմ, որովհետեւ այսօր այդ տխուր պատկերը կրկին կը տիրէ մեր կեանքին մէջ, այսօրը կը շարունակուի հին ախտերով: Ասիկա հեքիաթ չէ, այլ ճշմարտութիւն՝ ինչպէս այսօրը:
Մեր այդ հեռաւոր գիւղին դատարկ տուներու ամայութեան մէջ մնացած էր բուռ մը ժողովուրդ: Հայրենադարձութիւն եղած էր, ուրիշներ ձգեր հեռացեր էին՝ յաճախ իրարմէ փախչելով: Թաղերուն անունները կը յիշուէին, բայց թաղեցիք չկային: Մենք մեր թաղին մէջ միակ ընտանիքն էինք, թէեւ դպրոցական օրերուն մեր թաղը ամենէն շէնն էր: Հոն երեք դպրոցներ կը գործէին, չորրորդ մըն ալ վարի թաղերուն մէջ կար: Իւրաքանչիւրը 10-15 աշակերտ ունէր թէ չունէր, մէկ երկու ուսուցչուհի, տնօրէն, քանի դպրոց կը կոչուէր:
Մեր տունէն քիչ վեր Բողոքականաց հսկայ եկեղեցին էր, որուն կամարակապ դռան վրայ, վերը, ձիւնաթոյր մարմարեայ սալիկի մը վրան գրուած էր 1908: Ասիկա կը կոչէինք Սթալինին դպրոցը, որովհետեւ դպրոցի տնօրէնը կը կոչուէր ԺոզէՖ Սթալին. անունը իրն էր, պատուանունը` համագիւղացիներէն նուէր: Տարիներ ետք պիտի գիտնայինք, որ մեր գիւղի այդ ուսուցիչը աշխարհահռչակ մարդու մը մականունը ստացեր էր, որովհետեւ ունէր անոր պէս անժպիտ աչքեր, խիստ կզակ ու միշտ վեր բարձրացած ցուցամատ ու ճկոյթ:
Միւս երկու դպրոցները կը դեգերէին հայրենադարձ մարդոց լքած տուներուն մէջ, մէկը կը փլէր՝ միւսին կ՚անցնէին:
Ազգային վարժարանը «կարմիր»ներու դպրոցն էր. հոն կարմիր բան չկար, բայց հասկցած էինք, որ պէտք է գոյն մը ունենար ու զանազանուէր Եռագոյնէն, որ ամեն առտու Միացեալ դպրոցի տնօրէնը հետը բերելով կը բարձրացնէր բակի չորցած ծառին վրայ եւ իրիկունը երեքտակ ընելով կը դնէր անութին տակ ու հետը կը տանէր:
Մեր դպրոցին Ազգային անունը կարծես առաւելութիւն մը ունէր, որովհետեւ թէ՛ բողոքականները, թէ՛ կաթողիկէները չարացած կ՚ըսէին. «Հապա մենք ազգային չենք՝ ի՞նչ ենք»: Միացեալ անունը լաւ չէինք հասկնար, որովհետեւ գիտէինք, որ ան բաժանեալ էր ազգայինէն: Պատահած էր տարիներ առաջ. Աստուած զայրացած էր, ու գետնասահքը երկու դպրոցներն ալ կուլ տուած էր, բայց անոնք կը գոյատեւէին այդպէս՝ գաղթականի պէս լքուած տուներու մէջ պատսպարուելով:
Մեր ամենէն շատ սպասած պահը երգեցողութիւնն էր, որ ալ, չէինք գիտեր, թէ ե՛րբ պիտի գայ եւ մանաւանդ ի՛նչ երգով պիտի սկսի. ատիկա կախեալ էր, թէ ո՛ր դպրոցը կը սկսի նախ. Միացեալը սովորաբար առաջինը կ՚ըլլար, եւ՝ դասարան կը խուժէր անոնց երգը.
— Արիւնոտ դրօշ վեհ Դաշնակցութեան…
Դրօշին արիւնոտ ըլլալը կը սարսռացնէր մեր դպրոցի աղջիկները:
Եւ գէշ երազէ մը արթնցածի պէս կը սթափէր մեր ուսուցիչը, ճիպոտը կը զարնէր սեղանին, ոտքի՛, ու մենք միաբերան կը սկսէինք պոռչտալ մեր երգը, որ կրնար քանի մը հատ ըլլալ.
— Սովետական ազատ աշխարհ Հայաստան…
Երբեք պիտի չհասկնայինք , թէ ինչ կը նշանակէ այդ սովետականը, հայրենադարձներէն հասնող լուրերը լաւ բաներ չէին ըսեր անոր մասին…
Սթալինին դպրոցը չէր ուշանար ձայն տալ, եւ որովհետեւ անոր հսկայ սրահէն ելլող արձագանգը շատ բարձր էր, մենք մերը երգելով մտովի կ՚երգէինք նաեւ անոնց երգը.
— Իջի՛ր, Արքա՛յ հզօր, անունդ փառաւոր տուր որ գովենք…Կը սիրէինք այս երգը, որովհետեւ հոն փառաւորեալ Արքան երկինքէն կ՚իջնէր եւ հոգ չէր, որ ան ո՛չ Տիգրան Մեծն էր, ո՛չ Աշոտ Երկաթը, ոչ ալ Մեծագործ Լեւոնը…
Երգեցողութիւնը վարող ուսուցիչը գիտէր, որ իր աշակերտներուն ականջը մէկ այս, մէկ այն դպրոցի երգին կ՚երթայ. ատոր համար ճիպոտը ատենը մէյ մը ուժգնօրէն զարնելով սեղանին՝ կը թելադրէր բա՛րձր, աւելի՛ բարձր երգել ու շա՛տ աւելի բարձր…
Պատահական անցորդը պահ մը կանգ կ՚առնէր ճամբեզրին, ականջ կու տար, գլուխը կ՚օրօրէր ու կ՚անցնէր: Քաջենց Սառան, խոտհարքի մանգաղը ձեռքին՝ կու գար Լրջենց կալին մէջտեղը ու մէկ-մէկ դառնալով երգող դպրոցներուն՝ իւրաքանչիւր երգի համապատասխան ուսի, ձեռքի, գլուխի եւ ոտքի շարժումներով չափ կու տար մեզի: Անոր ընկերացող շունը, կարծելով թէ տէրը հետը խաղալ կ՚ուզէր, կը վազվզէր կալին շուրջ, գետին կը փռուէր, կը ցատկէր, Սառային փէշը կը խածնէր, կ՚ելլէր, նորէն կը վազէր դէս ու դէն ու ատենը մէյ մը կը ձայնակցէր մեզի՝ հաո՜ւ հաո՜ւ…
— Կուկուլիկուկո՜ւ …, — Եարալէ պապուկին աքաղաղը կ՚ազդարարէր երգեցողութեան պահին աւարտը: Լռութիւն կ՚իջնէր թաղին վրայ. Քաջենց Սառան իր շան հետ կը կորսուէր թփուտներուն մէջ:
Անշուշտ որ մեր երգացանկը հարուստ էր. բոլորս ալ գիտէինք, որ մենք տարբեր քայլերգներ ունինք, տարբեր հերոսներ, տարբեր դրօշներ, անկախութեան տարբեր օրեր ու արձակուրդներ: Բոլորն ալ Ապրիլ 24 եւ Վարդանանք ունէին, բայց կը նշէինք առանձին, մեզի կը թուէր, որ մեր Ապրիլ 24-ը ուրիշ է, Քաջ Վարդանը՝ ուրիշ. մենք մեր Ապրիլ 24-ով եւ Քաջ Վարդանով անոնց Ապրիլ 24-ին եւ Քաջ Վարդանին դէմ էինք …
Ու եթէ պատահէր տարին մէկ-երկու հարսանիք ըլլար՝ երգացանկը միշտ խնդիր կը հանէր: Խումբ մը եպիսկոպոս մը կ՚ահաբեկէր, ուրիշ մը «Սովետական ազատ աշխարհ»ը կը փառաբանէր: Մե՜նծ մարդիկ կը գժտուէին ինչպէս դպրոցական տղաքը: Հարսանքատունը լքող հեռացողներ կ՚ըլլային:
— Բոլորն ալ խոցտկին լռեն, մեզի երգել չի վայելեր, — կ՚ըսէր Հայկուհի լելոյը, որ Քեսապի խառնակ տարիներուն մէկ հատիկ եղբայր յանձնած էր հողին, ու իր ընտանիքը մինչեւ վերջին քրոջ մահը դատապարտուած էր կոչուելու Չորս աղջիկներուն տունը: Չորսն ալ կը կոչէինք լելո, որ կոչական խօսքի մէջ կը նշանակէր «հօրաքոյր» կամ «քոյր»։ Անոնց պատմութիւնը գոց վէրք էր, բայց չպարպուած թարախ… Որքան շատ էին լուր ցաւեր ունեցողները: Ձիւնի պէս ճերմակ մազեր ու բամբակի պէս փափուկ ձեռքեր ունէր այդ կինը, որուն, փսփսուքով, Արիւնոտ հարսը կ՚ըսէին. անոր հարսանեաց գիշերը, խարոյկին շուրջ, փող ու թմբուկ կը հնչէ, պարագլուխը իր ընկերները առաջ կը քաշէ, չի լքեր շարքը, շարքին մէջ տեղ չի տար միւսերուն, ու՝ այդպէս չ՚ըլլար՝ այսպէս կ՚ըլլայ, խաւարին մէջ կրակոցներ կը լսուին, քանիներ կ՚իյնան, յետոյ քանիներ Անտիոքի բանտը կը պառկին:
Որքան ալ մեծերը զգուշանային՝ մենք դէսէն-դէնէն տեղեակ կ՚ըլլայինք, որ մեր գիւղին մէջ ամեն տեղ արիւնոտ բան մը կար՝ արիւնոտ ծառ մը, արիւնոտ հարս մը, արիւնոտ տապանաքար մը, ու այդ պատմութիւններով մեր երեւակայութիւնը սնունդ կ՚առնէր, ու դպրոց կ՚երթայինք միւս դպրոցին մէջ մեր հակառակորդները փնտռելով: Պզտիկ գիւղ մըն էր, բայց ամբողջ Սփիւռքը հոն էր. հիւր մը կու գար դպրոցի պատշգամէն կը փառաբանէր Խորհրդային Հայաստանը, կառուցուող վարդագոյն քաղաքները, բամբակի արտերը, միւսը կը բղաւէր. «Կորսուեցէք մեր երկրէն պոլշովիկ շուներ» …:
Մենք` դպրոցականներս, մեր ծնողներուն պէս այդքան ալ բարի պտուղ չէինք, երբեմն կը հեգնէինք զիրար` իրարու «անուն կախել»ով, երբեմն պատերուն տակ գաղտագողի քմնելով՝ կը մօտենայինք ու քովնտի պատուհանէն մագլցնելով՝ կը թռցնէինք սրբիչ ու կաւիճ, երբեմն այնքան կը չարանայինք, որ զիրար կը քարկոծէինք արձակուելէն ետք մինչեւ վերի ու վարի թաղերը:
— Վաղը վարժապետին պիտի բողոքեմ ձեզի, — կ՚ըսէր Լաւլաւ հալեւորը վերի թաղի մատոյցներուն առջեւ:
Մենք ալ գիտէինք, որ «լա՛ւ, լա՛ւ, բան մը կ՚ընենք» պիտի պատասխանէր տնօրէնը, երբ մանաւանդ ծեծուողները միւսերը ըլլային:
Թէ ո՞վ կը հովանաւորէր այս կռիւը՝ չեմ գիտեր, բայց երբ հայրս բարկանար այցելու հոգաբարձուի մը, թէ «ամօթ է, պզտիկներուն գէշ օրինակ մի ըլլաք»՝ մարդուն աչքերը գոհունակութենէն կը փայլէին…: Մարդուն աչքերը գոհունակութենէն ուրախութեա՛մբ կը փայլէին…
Հապա՜…
Զբօսանքին չէին արտօներ, որ աշակերտներ միւս դպրոցի տղոց հետ խաղային, միասին ըլլային. «Ինչ գործ ունիք հոն» կ՚ըսէին ուսուցիչները: Ու կը զարմանալինք, որ մեզ իրարմէ հեռու պահող տնօրէնները երբեմն կը տեսնէինք միասին: Առաւօտուն վերի թաղէն Ազգային եւ Միացեալ վարժարաններու տնօրէնները միասին կ՚իջնէին մեր թաղը, կը մտնէին Սթալինին տուն, որ դպրոցի սենեակներէն մէկն էր, կը սրճէին միասին ու, երեւի կը խօսէին անկարելի բաներու մասին՝ ինչպէս դպրոցներու միացումն էր:
Քիչ ետք, երբ զանգերը հնչէին՝ ամեն մարդ իր շրջափակին մէջ կ՚ըլլար: Գարնան՝ մեր դպրոցական պտոյտները կ՚ըլլային մերոնցով, իրենցը՝ իրենցով, ծովագնացութեան ատեն նոյնիսկ ծովափը բաժնուած կ՚ըլլայինք, մարդ անոնց կոխած տեղը չէր ուզեր:
Մենք այսպէս՝ իրարմէ զրկուած մանկութիւն մը ունեցանք…

ՏԵՍՆԵՍ՝ ԻՆՉՊԷ՞Ս ԿԸ ՎԵՐՋԱՆԱՅ ԱՅՍ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ…

Չորս աղջիկներէն մէկը ատենը մէյ մը կ՚երեւէր Գազլի պառաւին պարտէզին մէջ, չորս կողմէն լաւ մը կը զննէր պարտէզին մէջ, ճիշդ մէջտեղը, գտնուող վայրի դափնի ծառը, որ իրենցն էր: Այո, հողատէրը Գազլին էր, ծառը՝ Չորս աղջիկներուն,անկէ առաջ անոնց ծնողներուն, անկէ առաջ… Մարդ չի յիշեր, թէ այս պատմութիւնը քանի սերունդ առաջ կ՚երթայ, քանի դար առաջ… Փաստը այն էր, որ ուրիշի արտին մէջ այդ անպտուղ ծառը հիմա Չորս աղջիկներուն ժառանգութիւնն էր. ոչ ոք կրնար ուրանալ… Ճիշդ այնպէս, ինչպէս Խորհրդային Հայաստանի քարտէզին մէջ կտոր մը կլոր Ատրպէյճաններ ցոյց կու տար մեր ուսուցիչը աշխարհագրութեան պահուն. կը նեղուէինք ատոր համար ու մենք ալ կլոր կարմիր մը կը փնտռէինք Ատրպէյճանի դեղինին մէջ:
Ասիկա նահապետական օրերէն եկող բան էր…: Աղջիկ զաւակները հայրական անշարժ կալուածէն բաժին չէին կրնար ունենար, հողը մանչ զաւակին կը մնար. հայրը իր հարս գացող աղջկան իբեւ օժիտ կրնար տալ հորթ մը, ուլ մը, կամ ծառ մը իր պարտէզին սահմանին վրայ: Ժամանակի ընթացքին հողը տէր կը փոխէր, նոր հողատէրը քովնտի արտերն ալ կը գնէր կը միացնէր իր հողին, ու ժառանգութեան ծառը կը յայտնուէր արտին ճիշդ մէջտեղը: Ուրկէ՞ կու գար այս ժառանգութիւնը, խնամիական ի՛նչ կապ կար՝ բոլորը կը թաղուէին անցեալի մութին մէջ: Աղջկան ընտանիքի սերունդները ուզած ատեն ուզած տեղէն կը մտնէին այդ պարտէզը, կը քաղէին իրենց ծառին պտուղը,կը յօտէին, ցախն ու բերքը շալկած՝ ուզած տեղէն կ՚ելլէին պարտէզէն..
— Արտը ցանուած է, ցախը գետնէն քարշ տալով, ամեն անգամ տեղէ մը, շատ վնաս կը պատճառէք, — կը բողոքէր Գազլին:
— Ցոյց տուր ճամբաս՝ անկէ անցնիմ, — կ՚ըլլար պատասխանը:
Հողատէրը նման բան չէր ըներ, որովհետեւ ատիկա բնականաբար կ՚ըլլար հողամասի օտարում: Ծառին տէրը ճամբու տէր ալ կը դառնար:
Մարդիկ կը փորձէին համոզել, թէ աղջիկներ, նոր օրէնք կայ, վայրի ծառը անձնական սեփականութիւն չի նկատուիր, նոյնիսկ անասունի համար ցախ կտրելը արտօնուած չէ, Գազլին կրնայ բողոքել ոստիկանութեան, գլուխնիդ կը ցաւի…
— Աւելի լաւ, — կ՚ըսէին աղջիկները, — ինք ալ թող փորձուի ծառը արմախախիլ ընել, տեսնենք ինչ կ՚ըլլայ:
Գիւղին մէջ այդպիսի բան ընողը յոյժ գաղտնի պէտք է ընէր, իսկ գիւղը գաղտնիք չունէր. ոստիկանները շուտով կը կանգնէին յանցապարտի գլխուն վրայ: Տէ, գնա՛ ալ մաքրէ այս խնդիրը:
Է, ծառ է, կ՚աճի կը մեծնայ, կը չորնայ եւ օր մըն ալ կ՚իյնայ կը տապալի: Հոս ալ կը վերջանայ ժառանգութիւնը, կը սպառի, բայց եկուր տես, որ կարգ մը մը ծառեր կոճղէն ծիլ կու տան, մէկի տեղը տասը, նախկին մէկ կոճղով ծառը կը դառնայ օճախ, լայնքին ու երկայքին կ՚աճի ու հսկայ տարածութիւն մը իր շուքին տակ կ՚առնէ…Ծառը մեռած չի համարուիր, ժառանգութիւնը կը մնայ, ճիշդ Չորս աղջիկներու սա դափնի անպտուղ ծառին պէս, որ ինչպէս կ՚ըսեն գիւղացիք, «արդէն քան բերդ մը մեծ էր»:
— Մարդ Աստուծմէ կը վախնայ, — կ՚ըսէր Գազլին, — մարդ հաշիւ կ՚ընէ, տղաս արտը կը նորոգէ, խնձորենի պիտի տնկէ… Այդ ծառին տակը, անոր շուքին ոչ մէկ բան կ՚աճի, ուր մնաց խնձորենին, տասը խնձորի ծառի տեղ գրաւած են այդ ծառին շուքն ու արմատները…
— Աղջիկներ, — կ՚ըսէր մայրս, — եկէք, լուծեցէք այս խնդիրը, ինչ գումար կ՚ուզէք՝ մարդը տուող է, ի՞նչ կ՚օգտուիք այդ ծառէն… Մենք ալ այդպիսի ծառեր ունէինք Անտունին կտորին մէջ, տուինք, մարդիկ հանեցին ու փայտն ալ բերին մեզի…
— Գազլին ծամտակը (ծոծրակ) կը տեսնէ, այդ ծառին այդտեղէն ելլելը չի տեսնէր, — կ՚ըսէին Չորս աղջիկները մէկ բերան, — ատիկա ժառանգութիւն է:
Գարուն մըն ալ դափնիի կոճղին տակէն որթատունկ մը աճած տեսան: Մէկ երկու տարի ետք որթատունկը, պատատուկ է, մագլցեցաւ ծառին վրայ ու բերք տուաւ;
Գազլին կ՚ըսէր «որթատունկը մերն է». Չորս աղջիկները կ՚ըսէին «Իրենցը ինչպէ՞ս կ՚ըլլայ… Մեր դահ հօրեղբայրը կը պատմէր, որ իրենց ատեն որթատունկ կար մեր ծառին վրայ, ծառը օժիտ տրուեր է որթատունկին համար, անպտուղ ծառը ի՛նչ օժիտ՝ առանց որթատունկի… Որթատունկը ետ ծլեր է, որթատունկը մերն է…»:
Ժամանակին վէճը միայն դափնիի ծառին շուրջ էր, հիմա եղաւ երկուք:
Ու այս վէճը վախճան ալ պիտի չունենար, ճիշդ Աղեքսանդրէթի սանճաքին պէս, Թուրքիան կ՚ըսէր իմս է ու կը տիրէր, Սուրիան կ՚ըսէր իմս է ու իմս պիտի մնայ:
Ա՛լ պատուելի, ա՛լ քահանայ, ա՛լ գիւղապետ, մարդ չմնաց որ խնդիրին մէջ չմտաւ, ապարդիւն…
— Այս հարցը այսպէս եկեր է, այսպէս ալ կը շարունակուի, — կ՚ըսէր Եարալէ պապուկը,- ատենին ծառը սիրոյ եւ խնամութեան նուէր էր, հիմա դարձաւ թշնամանքի առարկայ:
Գազլի պառաւը իր պարտէզին մէջ աղջիկներէն մէկը ամեն տեսնելուն՝ կը կենար բակին մէջտեղ ու կ՚անիծէր հա կ՚անիծէր.
— Աստուած տայ՝ տունը մնաք, ճերմակ վարտիքաւոր(*) չտեսնէք, անժառանգ կուրուիք (գերեզմանուիք) վերջանաք…
Այ, այն ատեն, գիւղի անգիր օրէնքին համաձայն, ծառը հողատիրոջ պիտի մնար:
Շատեր հեռացան գացին, մնացողները կը սպասէին. տեսնես՝ ինչպէ՞ս կը վերջանայ այս պատմութիւնը…

*) Ճերմակ վարտիքաւոր, այսինքն՝ այր մարդ, ամուսին: Ատենին այր մարդիկ կը հագնէին մինչեւ ոտքի կոճը հասնող ճերմակ վարտիք, այսինքն՝ շալվար:

ԱՅՍ ԲԱՆԵՐԸ ԱՄԵՆ ՏԵՂ, ԱՄԵՆ ԺԱՄԱՆԱԿ ԱՅՍՊԷՍ Կ՚ԸԼԼԱՆ ԵՂԵՐ

1947-ի հայրենադարձներուն տուները մէկիկ-մէկիկ ծառայեցին Միացեալ եւ Ազգային Մեսրոպեան վարժարաններուն: Ա՛լ թաղին մէջ կանգուն տուն չմնաց, ուր կարելի էր դպրոց վերաբանալ: Երբ վերջին տան մէկ պատն ալ փլաւ՝ մարդիկ լրջօրէն մտածել սկսան, որ, չէ՛, այսպէս չի կրնար շարունակուիլ: Դպրոցի շէնք պէտք է: Նո՛րը:
Ու ատկէ սկսաւ առաջին վէճը:
— Տուները անխնամ ձգեցին փլեցին՝ հիմա նոր շէնք պիտի շինեն եղեր… Կտրած գերանը ատենին նորով մը չփոխարինեցին, փտած պատուհանը չնորոգեցին, տանիքի նօսրացած հողին վրայ երկու թի հող չաւելցուցին… Հոգաբարձու ինչո՞ւ եղեր են… Հանդէսներուն առաջին շարքը նստիլ գիտեն, հիմա պատասխան թող տան՝ տեսնենք…
Եղածը եղած էր արդէն: Հիմա նոր շէնք պէտք էր: Տեղը որոշել էր պէտք:
Կը սկսէր երկրորդ վէճը վերի եւ վարի թաղեցիներուն միջեւ: Մէկը կ՚ըսէր՝ վարի թաղին մէջ այսինչը դպրոցին համար գետին կը նուիրէ, միւսը կ՚ըսէր՝ վերի թաղին մէջ այսինչը դպրոցին համար գետին կը նուիրէ. ո՛չ այս կ՚ընդունուէր, ո՛չ այն. մէկուն կամ միւսին հեռու կը թուէր տեղը, իրենց պզտիկները այդքան ճամբայ կտրելու ստիպուած չէին. հակառակ պարագային՝ իրենք պիտի անջատուին ու նոր դպրոց բանան իրենց թաղին մէջ. գիւղին մէջ բողոքական եւ դաշնակցական դպրոց կար, թող մէկի տեղ երկու նպաստընկալ բարեգործական վարժարան ալ ըլլար, ինչ կայ որ… Միացեալ վարժարանի գործածած շէնքն ալ վթարային էր, դպրոցը տեղափոխեցին վերի թաղի լքուած տուներէն մէկը: Վարի թաղերու ընտանիքները այդ մէկը «յանուն գաղափարի զոհողութիւն» ընդունելով՝ իրենց զաւակները ղրկեցին տէ՜ վերի թաղի իրենց դպրոցը:
Ի վերջոյ համաձայնութիւն գոյացաւ, որ Մեսրոպեան վարժարանի կառուցուելիք շէնքը ըլլայ մեր թաղին մէջ՝ վերի եւ վարի թաղերուն համար հաւասար հեռաւորութեան վրայ:
Ամբողջ գիւղը ամեն կիրակի կը հաւաքուէր որոշուած տեղը. պէտք է լուծուէին բազմաթիւ հարցեր: Բոլորն ալ դպրոցին տէր կը զգային, ու բոլորն ալ՝ գործէ հասկցող… Գիւղին մէջ ա՛լ թոնիր մը կամ գոմ մը պատած մարդիկ կարծիք կը յայտնէին… Միութեան յայտնի դէմքերը՝ տնօրէն Պարոն Գաբրիէլն ու Յովսէփ Աբոյեանը հազիւ թէ կիրքերը կարենային զսպել: Շաբաթ օր, շուկայի օրը, Քեսապի բոլոր մասնաճիւղերուն ատենապետ Ստեփան Եագուպեանը իր տուն կը հրաւիրէր շուկան երեւցողները, կը գովէր, կը յորդորէր, որ գործը համերաշութեամբ գլուխ բերեն. «Դպրոցը բոլորիս տունն է» կ՚ըսէր:
Համաձայնեցան, որ դպրոցը մէկ սրահ ըլլայ, տախտակեայ վարագոյրներով երեք դասարանի վերածուի, որպէսզի պէտք եղած ատեն տախտակեայ վարագոյրները հաւաքուին ու սրահը գործածուի հանդէսներու համար: Պատերը ըլլան քարէ, երկշարք, գոնէ կանգուն մը լայնքով. տանիքը, Պէյրութ տեսած մէկու մը պնդումով, պիտի ըլլար ըլլար երկաթ-պեթոնէ, որպէսզի գիւղացին դպրոցի տանիքին համար գերանի, մարդակի, տախտակի, սալքարի ու ամրացնող հողի հոգը չքաշէր: Ատիկա երկաթ-պեթոնէ առաջին շէնքը պիտի ըլլար գիւղին մէջ… Ո՞վ կը հաւատար… Հա՜, պատուհաններն ալ՝ երկաթ-ապակի…: Ատիկա լուրջ խնդիր էր, «չ՚ըլլար» կ՚ըսէին ոմանք, իրարու հասկցնելով՝ որ դրացի դպրոցին լաճերը պարսատիկով նշանառութեան կրնան բռնել մեր ապակիները…
Ու գիւղին մէջ բերնէ բերան բոլորը հասու եղան, որ Բարեգործականի կեդրոնը այսքան գումար կը յատկացնէ շինութեան համար: Ըստ հոգաբարձութեան՝ անշուշտ բաւարար չէ, պէտք եղաւ՝ նորէն կը դիմեն: Բարեգործականը կը յորդորէ եւ յարմար է, որ գիւղացիք մասնակցին իրենց դպրոցի շինութեան գործին…: Բոլորը բողոքեցին, թէ այդ ինչպէս կ՚ըլլայ՝ մենք բանէ-բամբակէ տեղեակ չենք, նախահաշիւէն տեղեակ չենք, Բարեգործականի կեդրոնին հետ եղած յարաբերութենէն տեղեակ չենք ու հիմա մասնակցութի՞ւն կը պահանջէք…
Այդ ալ վերջացաւ մէկ-երկու հոգաբարձուի հեռացումով…: Բայց դպրոցը պէտք է շինուի. ահագին գործ կայ, շինութեան համար քար հաւաքել, կրել, ծովէն աւազ բերել, ճամբաներէն խիճ հաւաքել, լուալ, ջուր կրել, հիմ բանալ, տանիքի թափքին համար վարէն վեր սիմէնթ կրել…: Ասոնք կամաւոր աշխատանքով պէտք է ըլլային…: Կա-մա-ւոր: Հին, մոռցուած փաստեր մէջտեղ ելան. դաշնակցականներ կան որ բարեգործական են եղեր, «Մեզի ինչ… Մենք մեր դպրոցը ունինք» ըսին, իրենց անդամակցութիւնը դադրեցուցին… Բողոքական բարեգործականներ ալ կան եղեր… Անոնց ալ Սթալին խոճան ըսեր է. «Բարեգործականը երկու տարիէ աւետարանական վարժարանին նպաստը ուշ-ուշ կը ղրկէ»: «Ուզէ ղրկէ՝ ուզէ չղրկէ» ըսին, անդամակցութիւնը դադրեցուցին…: Մնացին միւսերը՝ հնչակեան բարեգործականներ, ռամկավար բարեգործականներ, կաթողիկէ բարեգործականներ, առաքելական բարեգործականներ… ուրիշ ի՞նչ մնաց, հա՛, լաթին բարեգործականներ: Ասոնց դաշինքը մնաց…: Հիմա որ մնացին «մենք մերոնցով»՝ կամաւոր աշխատանքի բաժինը ամենէն դիւրին լուծուող հարցը եղաւ… Մէկը ըսաւ «Ես հինգ օր ձրի կ՚աշխատիմ», միւսն ալ կրկնեց նոյնը բանը, ո՞վ միւսէն պակաս էր ազգային գործի համար…: Վարձքով աշխատողները վարպետները պիտի ըլլային՝ որմնադիրը, պեթոնէ գործերու վարպետը, ջորեպանները, պատուհանները շինող երկաթագործը, պատերը ծեփող վարպետն ու անոնց աշկերտները…
Կը կարծէին, որ շինութեան քարը ամենէն դիւրին պիտի ապահովուէր, լեռնէն քար կտրող վարպետներու պէտք պիտի չունենային, քանի որ այնքան շատ փլած-փլփլած տուներ կային թաղին մէջ:
— Այդքան տարի իբրեւ դպրոց գործածեցին, փլեցին չի բաւեր՝ հիմա քարը կ՚ուզեն, երես կ՚ուզէ, — ըսաւ մէկ տան ժառանգորդը:
— Տնամերձի պատերը պիտի փոխեմ ՝ ինծի պէտք պիտի ըլլայ, — ըսաւ երկրորդը:
— Ջրհոր պիտի բանամ ՝ քարը ինծի պէտք կու գայ, — ըսաւ երրորդը:
Որոշուեցաւ գիւղի մայր եկեղեցւոյ եւ Մեսրոպեան վարժարանի նախկին շէնքերուն քարերը գտնել. տեղ մը թաղուած պէտք է ըլլային 12 տարի առաջ պատահած գետնասահքին: Քար հաւաքողները իջան «Խաղցած» ըսուած գետինը, սկսան փնտռել՝ ճիշդ ինչպէս ոսկի փնտռողները: Գետահունի պռունկին գտան պատ մը, ի՛նք էր, պեղեցին, բացին: Շէնքերը սահեր հասեր էին հոն ու թաղուեր մնացեր…
— Տղա՛ք, եկեղեցւոյ կոչնակը յանկարծ մէջտեղ չելլէ, — կը զգուշացնէր Պարոն Գաբրիէլը, դպրոցին զանգը պատրաստ կ՚ըլլայ:
Ընտիր քարերը կրեցին, դիզեցին, հաշուեցին ու տեսան, որ չի բաւեր:
Հայրս նուիրեց Քորքենց՝ մեր տոհմի տուներուն ամբողջ քարը: Տուները փլելու եւ քարերը ընտրելու ատեն հայրս յայտնապէս յուզուած էր. հոն դարաւոր պատմութիւն մը կը սրբուէր անհետ. Իր տոհմէն միայն ինք մնացած էր գիւղը ու կը մխիթարուէր, որ Քորքենց քարերով շինուող դպրոցը իր զաւակները պիտի յաճախէին:
Հիմը բանալը առանձին արարողութիւն դարձաւ: Չորս պատերուն հիմերուն համար երկուքական հոգի կ՚աշխատէին. մէկը կը փորէր, երկրորդը ետեւէն թիով հողը դուրս կը շպրտէր:
— Խորունկ բացէք, կարմիր ժայռին հասէք, հա՜, — կ՚ըսէր բողոքական Պատուելի Սահակը՝ յիշեցնելով Յիսուս Քրիստոսի պատգամը, — խելացի մարդը իր տունը վէմի վրայ կը շինէ, ոչ թէ աւազի վրայ:
Կիներն ալ անպակաս էին : Մէկը կուժ մը ջուր կը բերէր, կը դնէր շուքին, միւսը՝ խնոցիէն նոր ելած դոյլ մը թան, միւսը՝ թոնիրէն նոր ելած երկու բաղարջ տաք հաց:
Արթինն ալ գործի կու գար գրպան մը լեցուն ընկոյզով, որ բաժին կ՚իյնար հոն խաղի եկած ու իրենց նոր դպրոցին շինութեան հետեւող լաճերուն:
— Տղաք, քանի՞ տարուան դպրոց է շինածնիդ, — կ՚ըսէր Սիվտիցի նանարը, — գիւղին մէջ քանի դպրոցական կայ՝ յայտնի է, տեսէք, ետեւէն չկայ…
Ասիկա բողոք էր. դպրոցի աշակերտութեան չափ «տնմնայ» մարդիկ կային գիւղին մէջ. օրինակ՝ Սիվտիցի նանարին չորս տղաքը, որոնց աւագը՝ Փոր Սաիտի ծնունդ էր՝ Սթալին Խոճան, որ արդէն 35-ը անց էր, ու անկարող՝ ամեն տարի նորոգուող իր երկու ուսուցչուհիներէն մէկը մայրացու դարձնելու…
Թրթիռ Նանարն ալ կու գար, ահա՛, ասոր ալ երկու տղաքը…
Դպրոցի հինգ հոգաբարձուներն ալ ամուրի մարդիկ էին՝ Կարոն, Մուսան, Ճորճը, Մանասը, Զաւէնը, որ մէկը ըսեմ: Գիւղին մէջ խօսք կար. «Վարժուհի եղիր՝ բախտդ շուտ կը բացուի», «Հոգաբարձու եղիր՝ կարգուիլը մոռցիր», հապա՜…
— Մեզի աղջիկ չեն տար, Գարատուրան հարս ըլլալ չեն ուզեր, Եթէ Պէյրութ երթաս՝ կ՚առնեմ քեզի կ՚ըսեն, — հիմքի փոսէն կ՚արդարանար Սուլեան Արթինը:
— Ինչ է, աղջկայ սո՞վ եղաւ, — կը պատասխանէր Սիվտիցին, — տեղացին չեղաւ՝ հալէպցի մը գտէք, ան ալ չեղաւ՝ գացէք Հաֆֆէ, Ճապլէ, Ըսլընֆէ, գտէք թաթ մը, ուռում մը՝ բերէք, կարեւորը կարաս մը ըլլայ՝ մուկը մէջը ձգելու համար….
Դպրոցը կը բարձրանար, ձեւ կը ստանար, թէեւ գրեթէ միշտ վէճ մը կ՚ելլէր մէկ՝ պատի հիմքին, մէկ՝ դուռի դիրքին, մէկ՝ պատուհաններու լայնքին մասին եւ…: Մէկը կ՚ըսէր «կժանոց բանանք», միւսը կ՚ըսէր «Ի՛նչ կժանոց.. վաղը միւս օր ջուրը ծորակով դպրոցին բակը կը բերենք», մէկը կ՚ըսէր «կրականոցի տեղ բանանք», միւսը թէ՝ «Երկաթէ վառարան կը բերենք՝ վերջացաւ գնաց, ինչ կրականոց, ինչ բուխերիկ…»:
Մէկ խօսքով՝ հինն ու նորը կը քաշքշէին զիրար շէնքի հիմքէն մինչեւ տանիքը…Բայց մեծ կագն ու կռիւը կ՚ըլլար ընդհանուր ժողովներէն ետք… Հաշուետուութիւն կը պահանջուէր… Հաշուետուութիւնը կը ներկայացուէր հատիկ-հատիկ, ամեն բան տեղն ու տեղին…Եղա՞ւ…: Երկու օր ետք տարաձայնութիւն մը կը շրջէր ամբողջ գիւղին մէջ, թէ հաշուետուութիւնը կեղծ է, իրենք հաւաստի աղբիւրներէ տեղեակ են, որ քարին համար վճարուած է այսինչին ու այնինչին, կամաւոր աշխատանքի օրերը վճարովի նշանակուած են եւ այլն, եւ այլն…: Գո՛ղ աւազակներ են առջեւ կեցողները, այդ տետրակ ու հաշիւ բռնողները…: Տուր ու տմբոց, վէճ ու կռիւ, հոգաբարձութենէ հրաժարում կամ հրաժարեցում…
— Ժողովուրդ, — կ՚ըսէր Պարոն Մովսէսը, — իրար մի՛ անցնիք, հանդարտեցէք, մեղր քամողը անպայման մատերը պիտի լիզէ… Այս բաները ամեն տեղ այսպէս կ՚ըլլան…
Կարեւորը՝ մենք վերամուտին ունեցանք նոփ-նոր դպրոց մը: տախտակէ վարագոյրներով բաժնուած չորս սենեակով. մէկը, վերջին պահուն, Պարոն Գաբրիէլը բաժնել տուաւ իբրեւ տեսչարան: Դպրոցին առաջին օրը հոգաբարձու Մովսէսը եկեղեցւոյ գտնուած կոչնակը բերաւ կախեց բակի ձիթենիին վրայ, երկու հաստկեկ ձողիկներով զարկաւ զանգը՝ թակ-թակ-թակ, թա՛կ, թակ-թակ-թակ, թա՛կ. մենք կարծեցինք, որ անոր ղօղանջը աւելի քաղցր պիտի հնչէ քան Սթալինին դպրոցի կոչնակը՝ թընկը-թընկը-թընկը-թընկը…թը՜նկ: Այդպէս չեղաւ: Տէ, «ժանգոտած էր» պատասխանեցին: Զանգակը հոն կախուած մնաց, բայց միայն Սթալինին զանգակը հնչեց դպրոցական եւ տէրունական օրերու առտուները:
Մենք ուրախ էինք, բայց Պարոն Գաբրիէլը միշտ մտահոգ էր, ի՛նչ ընէր, ի՛նչպէս ընէր, որ իր դպրոցը 3 պաշտօնեայով գոնէ 30 աշակերտ ունենար… Աշակերտներէն սա կապուելիք Յակոբը իր տղուն ունեցած խելքին կէսը ունենար… Հրաշք պատահէր՝ գիւղացիները տալ սորվէին, որ դպրոցը բաց չունենար… Իր հրաժարականը պահանջող միութենական ընկերներ չունենար…
Ունենար… չունենար…
Իսկապէս, յետոյ հասկցանք, որ այս բաները ամեն տեղ, ամեն ժամանակ այսպէս կ՚ըլլան եղեր:

(Շարունակելի)