ՊԱՏՄԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ ԵՒ ԳՈՒՐԳԷՆ ՄԱՀԱՐՈՒ «ԱՅՐՈՒՈՂ ԱՅԳԵՍՏԱՆՆԵՐ» ՎԷՊԸ

ՆԱՐԻՆԷ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ

ԱՐԱՄ ՄԱՆՈՒԿԵԱՆԻ ՄԱՀՈՒԱՆ 100-ՐԴ
ԵՒ ԳՈՒՐԳԷՆ ՄԱՀԱՐԻԻ ՄԱՀՈՒԱՆ 50-ՐԴ ՏԱՐԵԼԻՑՆԵՐՈՒՆ ԱՌԹԻՒ

«Հայաստանի ու հայութեան վիճակուած վերջին կէս դարու բոլոր դառնութիւններուն մասնակից մարդն է Մահարին: Ծնած է Վան ու պատմական Հայաստանի պատմական այդ մասին հրդեհումին ու բռնագրաւման ականատես եղած է ան եւ հայրենիքի չափ քաղցր իր երիտասարդութիւնը զոհ տուած է հիւսիսի ցուրտերուն: Պատանութեան թուրքին թուրքութիւնը տեսաւ եւ երիտասարդութեան պոլշեւիկներու սիպերիական սահմռկեցուցիչ պարգեւները ապրեցաւ: Իր լափլիզած հայրենիքի այրող յիշատակին եւ հիւսիսի ցուրտերուն ցուրտ յաճախանքին միջեւ կեցած բազմախոց մարդն է այսօր անիկա, ներքնապէս ընկճուած եւ ստեղծագործական նախկին իր կենսունակութիւնը վրայ տուած վիրաւոր անձ մը, որ ապրող էակ մը ըլլալէ աւելի ողբերգութեան մը կենդանի յուշարձան է եւ գրող մը ըլլալէ աւելի` գրականութեան նիւթ մըն է, վէպի մը սրտառուչ հերոսը»(1):

Պ. Սնապեան

Պատմաքաղաքական որոշակի շեշտադրումներով հանդերձ` Մահարու «Այրուող այգեստաններ» վէպը չի կարող դասուել ոչ պատմավէպի, ոչ քաղաքական վէպի շրջանակներում. այն կենցաղ-հոգեբանական երկ է` ծնունդ առած 1930-ական թթ. գրական կենսոլորտում` «Երկիր Նայիրի»-ի եւ «Կեորէս»-ի կողքին: Սա ինքնին նշանակում է, որ Մահարու այս երկը կորսուած հայրենիքի հոգեւոր վերստեղծման գաղափարագեղագիտական ուղեգծի դրսեւորումներից է` հասունացած շուրջ երեք տասնամեակում (1935-1966): Մահարու վէպը հայ քննադատութեան կողմից թերեւս ամենահակասական, իրարամերժ գնահատումների արժանացած գործերից մէկն է: Քննադատական տեսակէտներին ի վերջոյ տեղի տալով` Մահարին լրամշակեց ու վերափոխեց այն` վերաճշտումներով ու յաւելումներով հանդերձ պահպանելով գրանիւթի հիմնական գաղափարները:
Ո՞րն է Մահարու երկի գաղափարական բացայայտ այլախոհութիւնը: «Այրուող այգեստաններ» վէպի արտասովոր նորոյթը ոչ այնքան ողբերգաերգիծական գրաոճի, որքան գրանիւթի մէջ էր, պատմութեան այդ շրջանի ենթակայական ընկալման եւ վերարժեւորման մէջ: Ինքը` Մահարին, վէպի առաջին հրատարակութեան նախաբանում, նախանշելով երկի հիմնագծի այլախոհական բնոյթը, գրել է. «Թող ներեն ինձ դեռ ապրող կամ մեռած կուսակցութիւնները, եթէ ես նրանց կարկառուն ներկայացուցիչների գլուխները չզարդարեցի լուսապսակով եւ ներկայացրեցի նրանց այնպէս, ինչպէս եղել են նրանք»(Գ.Մահարի, «Այրուող այգեստաններ», Ե. 1966, Էջ 5։ Այսուհետ յղումները կը նշուեն բնագրի մէջ՝ [ուղիղ փակագծերով]): Ազգային հեղինակութիւնների նորօրինակ ծայրայեղական վերարժեւորման միտուածութեան հետ Մահարին չի բացառում վիպական հնարաւոր շեղումները պատմականութիւնից. «Առարկութիւններ կարող են լինել, որ այսինչ գործին այդինչը չի մասնակցել, այլ` այնինչը, բայց չէ՞ որ գործն է կարեւորը եւ ոչ թէ այս, այդ եւ այնինչը» [5]:
Վանը ոչ թէ անցեալ դարձած պատմութիւն է կամ յուշ Մահարու վէպում, այլ ներկայ իրողութիւն եւ շարունակուող յիշողութիւն: Այս մտայնութիւնը եզրաւորւում է վէպի վերնագրից. ոչ թէ «Այրուած այգեստաններ», այլ` «Այրուող այգեստաններ»: Ազգային կորուստների մտավիճակից չազատագրուելով ներքնապէս` Մահարին մեղաւորներ, քաղաքական բացթողումներ է որոնում` պատմական հայրենիքը տանուլ տալու, ցեղասպանութիւնը չկանխելու գործում եւ վերաքննութեան է ենթարկւում նախ եւ առաջ Վանի ազատագրութեան պատասխանատւութիւնն իր վրայ ստանձնած Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան, մասնաւորապէս Վանի ենթաշրջանի ղեկավար Արամ Մանուկեանի գործունէութիւնը: Ազգային գործի վերաքննութիւնը Մահարին սկսում է յեղափոխական բացթողումներից ու սխալներից` անկախ արտաքին գործօններից, պատմաքաղաքական օբիէկտիւ իրավիճակներից: «Կար մի քաղաք, ու չկայ այդ քաղաքը… Ի՞նչ եղաւ Վանը… Ինչո՞ւ Վանը դադարեց Վան լինելուց» [402]: Այս է «Այրուող այգեստաններ»-ի գլխաւոր ողբերգութիւնը, եւ այդ ողբերգութեան նախահիմքերից է Մահարին դատափետում ազգային հեղինակութիւններին, երբ հետեւանքը արեւմտահայութեան բնաջնջումն ու պատմական հայրենիքի բռնազաւթումն է:

Մահարու քննադատութիւնը բնաւ չի սերում թուրքական հակահայկական քարոզչութիւնից, ինչպէս հակուած էին ժամանակակիցներից ոմանք: Այս տեսանկիւնից ուշագրաւ է Հրանտ Մաթեւոսեանի դիտարկումը. «Քո ելակէտը թուրքոֆիլ ռուսի ելակէտ չէ, դաշնակցականներին քննադատող կոմունիստի ելակէտ չէ , պանթուրքիստի ելակէտ չէ: Դու միայն մի բան գիտես. ո՞ւր է իմ Վանը, ես ձեր բոլոր երեքիդ էլ…»(2): Միաժամանակ Մաթեւոսեանը մատնանշում է հակադաշնակցական քարոզչութեան պատմաքաղաքական ակունքները. «Մեղադրուել է դաշնակցական խեղճ կուսակցութիւնը, ճակատագրի խաղերի ձեռքերին ինքն իրեն կորցրած կուսակցութիւնը… Աթաթուրքի սոցիալիզմ եւ մինչեւ իսկ կոմունիզմ կառուցող ազգին չէր կարելի մեղադրել թարմ եղերագործութեան մէջ, որովհետեւ նա քանակի եւ տարածութեան վիճակի ուժ էր, նաեւ երիտասարդ ՍՍՀՄ-ը մեղադրելու ուժ չունի, նաեւ` ռուսական սովետական իշխանութիւնը համակրութիւններ էր շահում Արեւելքի ազգերի մէջ, — ուրեմն` մեղաւորը փախած իմպերիալիստ-դաշնակցականներն էին»(3):
Այսպէս, Մահարու վէպը հակադաշնակցական մերկապարանոց քարոզչութիւնից միանգամայն հեռու է եւ փաստացի ոչ մի առնչութիւն չունի: «Հայրենասիրութեան նոյն կոչի վրայ բախւում են յոյժ հայրենասիրական երկու վէրք. 1) Վանը կորցրածի քո բառաչող ցաւը, որ մոլեգնութեան մէջ ոտնատակ է տալիս նաեւ ոչ այնքան մեղաւոր մարդականց եւ ոտնատակ կը տար` եթէ նրանք լինէին նոյնիսկ Անդրանիկն ու Կոմիտասը, 2) հազար կողմից բռնաբարուած այս ժողովրդի ինքնասիրութիւնը»(4), —վէպի հոգեբանական հէնքը ժամանակին ճշգրիտ բացայայտեց դարձեալ Հ. Մաթեւոսեանը:

Վէպի հոգեբանական հիմունքների շուրջ համանման տեսակէտ է յայտնել Սիմոն Սիմոնեանը. «Գուրգէն Մահարիին մէջ խորունկ թախիծ մըն է Վանի եւ Տաճկահայաստանի կորուստը…. այդ թախիծը զինք մղած է բացայայտելու հին օրերու նոյնիսկ նահատակուած ղեկավարները… Թուրքահայաստանը կորսնցուցինք մեր կուսակցութիւններու ղեկավարներուն գործունէութեան շրջանին»(5): Յիրաւի, ազգային կորուստների հոգեբանական ներքին տրամադրութեամբ է պայմանաւորուած Մահարու վէպի գաղափարական բնոյթը:

Ազգային ցաւից բացի` գրողն ունէր եւ իր անձնական վիշտը. հայրը` արմենական Գրիգոր Աճէմեանը, գնդակահարուել է դաշնակցական դատով. հրահանգողը վէպի կենտրոնական հերոսն էր` Արամ Մանուկեանը. նաեւ այստեղից Մահարու ողբերգաերգիծական երկմտանքը կուսակցական գործչի պատմական առաքելութեան վերաբերեալ: «Վանի մէջ, Դաշնակցութեան կողմէ կը պատժուէին մատնիչները միայն, դաւաճանները առաջին հերթին, ազգադաւները ամեն գնով: Կրնանք ենթադրել ուրեմն, որ Մահարիի հօր կրած պատիժը յիշեալ պատճառներէն մէկուն կամ միւսին անխուսափելի հետեւանքն էր»(6): Գրականագէտի սոյն դիտարկումը հիմնաւորել կարելի է Ռուբէնի փաստարկով, որի համաձայն` «Քաղաքի մեծ մասը իր վարժապետներով Արմենական է եւ մեզի թշնամի, մաս մըն ալ չեզոք եւ հակառակ յեղափոխութեան, իսկ մնացածները կամ դաւաճան են եւ կամ կառավարութեան գործիք»(7): Ըստ Կ. Դանիէլեանի` Մահարու դաշնակցական մօրեղբայրը Գրիգոր Աճէմեանին գնդակահարել է ֆիդայիների թաքցրած զէնքի տեղը թուրք ոստիկանութեանը մատնելու համար (փաստաթղթերը պահպանւում են Բոստոնի արխիւում):

* * *

Պատմական արժէք ունի՞ արդյոք «Այրուող այգեստաններ» վէպը: Վէպում գործում եւ յիշատակւում են պատմական հերոսներ` Արամ Մանուկեանը, Արշակ Վռամեանը, Իշխանը, Փարամազը, Բուլղարացի Գրիգորը, Արմենակ Եկարեանը, Կայծակ Առաքելը, Փանոս Թերլեմեզեանը, Ռուբէն փաշան, Զարուհի Տերոյեանը, կուսակալ Ջեւդէթը եւ ուրիշներ: Պատմական անհերքելի իրողութիւն է Վանի հերոսամարտը, պատմաաշխարհագրական առումով հաւաստի է Վանի նկարագիրը եւ այլն: Այդուհանդերձ, «Այրուող այգեստաններ»-ը չի կարող համարուել պատմավէպ, որովհետեւ Մահարին կենցաղայնացրել է պատմական դէպքերն ու դէմքերը` հիմքում դնելով նաեւ իր մտահայեցումներն ու կողմնորոշումները: «Պատմական իրադարձութիւնների անդրադարձով, իրական հերոսների կերպաւորումով ու գործունէութեամբ հանդերձ` այդ վէպերը ոչ թէ պատմական փաստերի ճշգրիտ շարադրանք են, այլ հեղինակների ազատ ստեղծագործական մտածողութեան արտայայտութիւն` մասամբ նաեւ` ենթակայական ուղղուածութեամբ»(8):
Որպէս վէպի պատմագիտական սկզբնաղբիւրներ՝ Մահարին յիշատակում է Յ. Քաջազնունու, Ա. Մանուկեանի, Ա. Եկարեանի, Ա. Դարբինեանի աշխատութիւնները: Նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ վէպի առաջին հրատարակութեան նախաբանում Մահարին գրել է, թէ իր երկարամեայ տքնութեան ընթացքում «չի սնել» իր գործը «արխիւների փոշով» [5-6], կարելի է ենթադրել, որ առաջին հրատարակութեան բուռն քննադատութիւնից յետոյ գրողը ստուգաբանել է պատմավաւերագրական արժէք ներկայացնող վերոյիշեալ աշխատութիւնները` մասնակի վիպական վերաճշգրտումներ կատարելով: Վէպի ենթակայական ուղուածութեան մասին հետագայ տողերում Մահարին փաստում է. «Ոչ էլ ջանացել եմ բութ ասեղներով ծակծկել քո սիրտը, ընթերցող: Յաճախ, շատ անգամ ես ծիծաղել եմ, երբ պէտք է արտասուել, քո սիրտը չկոտրելու համար» [5-6]:

Մահարու պատմական աշխարհայեացքի մասին հակասելի կարծիք է յայտնում Հ. Թամրազեանը` գրելով, թէ Մահարին «ճիշտ պատկերացում չունի նկարագրուող ժամանակաշրջանի քաղաքական երեւոյթների մասին, այդ պատճառով էլ առաջին պլան է մղել կենցաղը»(9): Քաղաքական վէ՞պ է արդեօք մտայղացել Մահարին, ինչպէս դիտարկում է քննադատը: Այս առումով ուշագրաւ է իր` Մահարու նկատառումը. «Գրական երկի յաջողութեան առաջին պայմանն է, որ տուեալ նիւթը ոչ միայն քաջածանօթ լինի գրողին, այլեւ ապրուած» [5]: Անշուշտ, Մահարին յետահայեաց քննել է Վանի պատմաքաղաքական դէպքերը, բայց քաղաքական ժանրը իր որոնած տեսակը չէր, իսկ գեղագիտական նպատակը` կորուսեալ հայրենիքի յիշողութեան պահպանումն ու պահանջատիրութիւնը, ընդգծում է վէպի առաջաբանում. «Ընթերցողին դարձնել վանեցի, այնպէս որ նա ոչ միայն տեսնէր Վանը, այլեւ` զգար», «որպէսզի երբ հնչի ժամերի ժամը, չմոռանան վերադարձի ճանապարհը» [5]:

Վանի հերոսամարտը` կենցաղային հոգեբանութեամբ, ազգային հերոսների գործունէութեան ընկալումը` Վանի կենցաղում. ահա Մահարու վէպի հիմնագիծը: Ի դէպ, Վանից բերուած ծաղկաւոր գոգնոցի պատկեր-խորհրդանիշով էր փակւում Վանի նախորդ` «Պատանեկութիւն» վիպասքը` ինքնին նախասկիզբ դառնալով կենցաղային մանրապատկերայնութեամբ յատկանշուող, բայց խորքում ազգային-քաղաքական հարցադրումներ արծարծող «Այրուող այգեստաններ» վէպի:

Քաղաքական գործիչներին կենցաղային խօսակցութիւների համատեքստում պատկերելու Մահարու մտայղացումը, անշուշտ, զերծ չէ պատմական հէնքերից: Վէպում էական տեղ զբաղեցնող Արամ Մանուկեանի շուրջ առօրեա-կենցաղային դատողութիւնները յիշատակւում են նաեւ Ռուբէնի «Յիշատակարան»-ում, այն տարբերութեամբ, որ Ռուբէնը դրանք մեկնաբանում է որպէս թուրքական քարոզչամեքենայի ապատեղեկութիւններ կամ կենցաղամիտ յերիւրանքներ: Դաշնակցութեան` Վանի գործունէութեան մահարիական ընկալումը, ինչպէս նշուեց, ենթակայական է հօր սպանութեան հոգեբանական հիմքով եւս: Առանձնանշելի է այս առումով Աճէմեան եղբայրների գաղափարական հակասութիւնը, մասնաւորապէս Խորէն Աճէմեանի քննադատական կեցուածքը, որ «Վանից սերուած հայ գրողը կարող է այդ աստիճանի չնչինացնել, նսեմացնել Վանի հերոսամարտը»(10) : Սակայն, սրանով հանդերձ, ազատագրական շարժման մահարիական վերագնահատումը բխում է նախեւառաջ պատմաքաղաքական հետեւանքներից: Յիշենք` Մահարին բացառութիւն չէ, հայագիտութիւնը եւս միակարծիք չէ 19-րդ դարավերջի եւ 20-րդ դարասկզբի արեւմտահայ ազատագրական շարժման վերարժեւորման հարցում: Շ. Շահնուրը, որին նուիրուած է վէպը, բարձր գնահատելով «Այրուող այգեստաններ»-ի արժանիքները, կիսում է Մահարու հայեցակէտը. «Եթէ գիտնաս, թէ քանի՜-քանի՜ գիշերներ խմբուած փարիզեան սրճարանի մէկ անկիւնը, մենք դատապարտած ենք այդ գործը, ճիշտ քու բառերովդ՝ «արդի՞ւնքը, հետեւա՞նքը»` վէպը բնորոշելով որպէս «սրտառուչ սիրոյ եւ անհուն կարօտի կոթող մը»(11): Վէպը Մահարին գրել է նաեւ այն գիտակցումով, որ «չպէտք է վախենալ անցեալին նայելուց եւ վերաքննութեան ենթարկելուց մեր անցած ճանապարհը` չկրկնելու համար հին ճակատագրական սխալները»(12): «Խորապէս գիտակցում եմ, — գրում է Մահարին, — որ գիրքս շատերին դուր չպիտի գայ, բայց գրողը ճշմարտութեան զինուորը պիտի լինի, որքան էլ այդ ճշմարտութիւնը դառը լինի»(13):

Այսպէս, Մահարին կանխազգում էր վէպի գաղափարաբանութեան հակագրոհները. «Ինչ-ինչ մարդիկ, — յիշում է Լ. Հախվերդեանը, — վէպի օրինակներն այրեցին գրողի ապրած տան շքամուտքում: Յետոյ էլ կայացաւ Հայաստանի գրողների միութեան քարտուղարութեան նիստը, եւ վէպը դատապարտող որոշումը, որ հրապարակուեց «Գրական թերթում» (դրա նախաձեռնութիւնը պատկանում էր Պարոյր Սեւակին` միութեան քարտուղարներից մէկին, որ մերժելով մերժում էր վէպն իրեն յատուկ անզիջում կրքով)»(14):

Որքան էլ հիմնաւոր լինի Մահարու` քաղաքական կեանքի ողբերգաերգիծական վերապրումը, այնուամենայնիւ անընդունելի է նրա երգիծանքը ազատագրական պայքարի հերոսների նկատմամբ, ինչպէս` «Քշիր աւանակդ, թողած կամուրջը, ու ստիպիր, որ անասունը հերոսաբար կտրի վարարած գետը… իսկ երբ պղտոր ջրերը տարել են էշն ու բեռը, դու բարձրացրու փափախդ, րոպէական հանդիսաւոր լռութեամբ յարգիր էշ-նահատակի յիշատակը, նրա մահը համարիր պատմական անհրաժեշտութիւն եւ ապահով կամուրջն անցիր» [404]: Սա Վանի հերոսամարտը նախապատրաստած, Վանը գաղափարապէս հասունացնելու, զինավարժելու գործում ծանրակշիռ դեր կատարած Ա. Մանուկեանի դէմ է նախ եւ առաջ ուղղուած:

Ա. Մանուկեանի կերպարի մահարիական վերագնահատումը տեղի է ունենում ինչպէս վանեցու կենցաղամտութեամբ, այնպէս էլ Իշխանի դատողութիւններով: Հակասո՞ւմ է արդեօք Մահարին պատմական ճշմարտութեանը, թէ՞ բացում է հիմնաշերտեր, որոնք պահւում են ազգային գաղափարաբանութեան դիրքերից: Այս տեսակէտից համահայեաց չեն դաշնակցական, հնչակեան, չէզոք եւ օտար սկզբնաղբիւրները: Ճշմարտութեանը հակասած կը լինէինք` Մահարուն ամբողջովին մեղադրելով Արամ Մանուկեանի կերպարի ենթակայական բացայայտման մէջ: Արամի բարոյական թուլութիւնների մասին յիշատակւում են նաեւ պատմական հաւաստիութիւն ներկայացնող, այդ թւում` դաշնակցական սկզբնաղբիւրներում: Գրելով զուտ կենցաղ-հոգեբանական երկ` այնուամենայնիւ Մահարին չի բաւարարուել Արամի կերպարի կենցաղային մեկնաբանմամբ` վերլուծութիւնների մէջ տեղ-տեղ բարձրանալով կենցաղածին հոգեբանութիւնից: Կենտրոնանալով Արամի վարքագծի բնութագծերի վրայ, երբեմն սրելով դրանք, Մահարին չի զլանում գրի առնել պատմութեանը յայտնի Արամի ժողովրդավարական կառավարաոճի մասին եւս: Արամի կերպարի ընկալման հանգամանքում առկայ է նաեւ վանեցուն բնութագրական հոգեբանական մի գործօն: Ռուբէնի «Յիշատակարան»-ում վանեցուն ներյատուկ տեղական հոգեգծերի մասին նկատուած է. «Վասպուրականցու հոգեբանութեամբ` Հայաստանի միւս նահանգներու հայերը, “դրսի հայերը”, երկրորդական են, շատ ալ էական չեն: Էականը նախ` Վանայ “քաղաքն” է, եւ յետոյ Վասպուրականը, եւ յետոյ միայն միւսները: Հայութիւնը` նախ վանեցիներն են, իսկ դրսեցիները եկամուտ են»(15):
Մահարին եւս, լինելով բնիկ վանեցի, վերապահութեամբ է մօտեցել «դրսեկ» ուժերին` առավելապէս Արամ Մանուկեանին, ռազմաքաղաքական միտումներով երկակի ակնարկներ է թոյլ տուել, ինչպէս. «— Գործը փչացնում է երրորդ ուժը, — խօսեց Քամալը, ասես մի ուրիշ ձայնով, — գոյութիւն ունի թուրք պետականութիւն եւ հայութիւն, որն ապրում է այդ պետականութեան սահմաններում: Եթէ այս այսպէս է, երրորդ կողմի միջամտութիւնն աւելորդ է, անգամ վնասակար» [257]: Վանեցու հոգեբանութեան այս բնութագիծը դրսեւորւում է Արամին նահանգապետի պաշտօնում նշանակելու պարագայում եւս. «— Ինչու, ջանըմ, էլ մարդ չկար: Վանը` վանեցուն» [570]:

* * *

Վէպում վանեցու հոգեբանութեան կատարեալ մարմնացում է Օհանէս աղան, պահպանողական մեծահարուստ, որ կենցաղից այն կողմ քաղաքական կեանքին չի միջամտում: Վանի եւ վանեցու տիպական պատկերման խնդիրը կենցաղ-հոգեբանական երկի սահմաններում Մահարին «Այրուող այգեստաններ»-ում լուծում է լիապէս: Յատկանշական է, որ Վանը սրբութիւն համարող Օհանէս աղան հայրենիքի մասին այլ մտահայեացք ունի. «Հայրենիք լաւ է, որ ապահովութիւն լինի, լիութիւն, առատութիւն, վաճառականութիւն ծաղկի, արհեստներ բազմանան, հօտեր, նախիրներ լեցուեն արօտատեղիներ, կեանքի արժանութիւն լինի, «Հին աստուածներ» խաղան… Իսկ ի՞նչ հայրենիք է մեր հայրենիք… յափշտակութիւն, բռնաբարութիւն, խուզարկութիւն, սպանութիւն, ջարդ… Ապրել բռնութեան տակ, անապահով, անունն էլ դնել «հայրենիք»: Սխալ գործ է: Որտեղ հաց, այնտեղ կաց, որտեղ հաց, այնտեղ հայրենիք, այս է տրամաբանութիւն» [507]: Օհանէս աղան եւ վէպի միւս կենցաղային հերոսները, Վանի միջավայրը տիպականացնելուց զատ, իւրովի մանրամասնում են պատմական հերոսների դիմագիծը, մանրամասներ, որ վճռական գործօն են դառնում ազգային կեանքում:
Քանի որ «Այրուող այգեստաններ»-ը պատմական վէպ չէ, Մահարին, բնականաբար, առանցքային տեղ չի յատկացրել Վանի հերոսամարտին, ինչպէս որ պատմական հերոսներին ներկայացրել է ոչ թէ պատմաքաղաքական առաքելութիւններով, այլ կենցաղ-հոգեբանական բնութագծերով: Քննադատութեան ճնշման տակ վէպի վերամշակուած տարբերակում Մահարին աւելի ընդլայնեց Վանի հերոսամարտի դրուագը` ժողովրդի միասնական ոգու խոյացման պատկերներում երբեմն դնելով նաեւ երգիծական պայծառ երանգներ: Մահարին պանծացնում է Վանի հերոսամարտը, թէեւ վէպում աղետաբեր է համարում ազատագրական կռիւները, որոնց հետեւանք է դիտում արեւմտահայութեան մասսայական բնաջնջումն ու պատմական ծննդավայրի կորուստը: «Ջեւդեթը չկարողացաւ կտրել քաղաքն օղակող պաշտպանական դիրքերի շղթան, թոյլ օղակ չկար. դժոխային մի հնարանքով վանեցին կռւում էր մէկը տասի դէմ` տալով նուազ, չնչին կորուստներ, խլում մեծ զոհեր: …. Բացուել էր մի դարաշրջան, երբ չկար, գոյութիւն չունէր ոչ դաշնակ, ոչ հնչակ, ոչ արմենական, կար միայն կռուող , մարտնչող վանեցին եւ մի Եկարեան Արմենակ` առանց, սակայն, արմենականութեան» [532]: Ի պատասխան իր դէմ սկսուած քննադատութեան` Մահարին ժամանակին փորձել է արդարանալ` բզէզի բոյնը քանդողների մտայնութիւնը վերագրելով իր պահպանողական հերոսին. «Գալով բզէզի բոյնին, — գրում է Անդրանիկ Անդրէասեանին, — … իմ քննադատները եթէ բարեխիղճ կարդան գիրքը, ապա չեն կարող չնկատել, որ “բզէզի բոյնի հետ խաղալու”, այսպէս կոչուած “կոնցեպցիան” ոչ թէ իմ, այլ պահպանողական վաճառական Օհանէս աղայի մտածմունքներն են: Միթէ սա արդարացի է, վէպի հերոսների թեր ու դէմ մտքերը, նրանց արտայայտութիւնները… վերագրել վէպի հեղինակին»(16):

Չպէտք է մոռանալ, որ արեւմտահայութեան ցեղասպանութիւնն ի սկզբանէ ծրագրուած էր թուրքական կառավարութեան կողմից, եւ ո՛չ յեղափոխական-ազատագրական շարժումը, ո՛չ թուրք կառավարութեան հետ համագործակցութեան փորձերը չէին կարող կանխել արեւմտահայութեան բնաջնջումը: Այդ ձախողուած համագործակցութեան մասին եւս գրում է Մահարին, համագործակցութիւն, որի նպատակը համապետական յեղափոխութիւնն էր Թուրքիայում եւ հայերի իրաւունքների պաշտպանութիւնը: «Վանը բոլորովին տարուած էր “համապետական” յեղափոխական շունչով, — յիշատակում է Ռուբէն Տեր-Մինասեանը: — Հոն յանձինս Սարգիսի, Արամի եւ Իշխանի կը գերիշխէր այն միտքը, թէ պէտք է ազգային շարժումներուն վերջ տալ եւ մտածել յեղաշրջման մասին համապետական յեղափոխութեամբ, առաջնորդ ունենալով թուրք յեղափոխականները… Վանի, Էրզրումի նշանաբանն էր` թուրքերու հետ, թուրք կառավարութեան դէմ»(17):
Վէպում Մահարին էական տարածք է յատկացրել «քաղաքակրթուող», «եւրոպականացուող» թուրքին` ի դէմս վիպական հերոսներ Քամալի եւ Նանայի. «Բոլոր ժողովուրդները պիտի ապրեն հաշտ ու խաղաղ, — լսում է Միհրանը Քամալի ասես հեռաւոր ձայնը, — հայերը մեծ, շինարար ժողովուրդ են, բայց պետութեան տէրերը թուրքերն են: Հայերը պէտք է հասկանան այս պարզ ու բարդ իրողութիւնը… Մնում է, որ լինի պարտականութիւնների եւ իրաւունքների արդար բաշխում եւ փոխադարձ յարգանք» [255]: Մահարին վերոնշեալը ներկայացնում է ոչ թէ որպէս թուրքական կեղծարարութեան հերթական դրսեւորում, այլ որպէս փոխըմբռնում` իրաւունքների արդար բաշխումով: Թուրք տեսակին քաղաքակրթելու մահարիական միտումը վէպում ենթակայական է, պատմական իրողութիւններից դուրս: Սրան հակառակ` վէպում ազգային ողբերգութիւնների հիմնապատճառ է դիտւում Դաշնակցութեան ձեռնարկած յեղափոխական շարժումը. ազատութեան ճանապարհ` առանց քաղաքականութեան ու դիւանագիտութեան, զոհաբերութիւններ` կորստաբեր հետեւանքներով: Վէպում բազմիցս հնչում է նոյն դատապարտող հարցը` իսկ արդի՛ւնքը, արդի՛ւնքը: Վէպի ողբերգաերգիծական դատողութիւնները, ինչպէս նշուեց, մեծապէս պայմանաւորուած են ազգային կորուստների ներքին հոգեբանութեամբ. «Նրանք թողին իրենց ծննդավայրը, իսկ հայրենիքին չտուին ոչ մի օգուտ: Յանուն մեծ գործի մտան այս երկիրը, բայց իրենց խելակորոյս քաղաքականութեամբ դարձան կոտոշաւոր, եղբայրասպան Կայէններ: Նրանք բերին արգելուած գրքեր, արգելուած զէնքեր, արգելուած երգեր, ու հիմա, երբ արհավիրքը սպառնում է տարածուել աշխարհով մէկ եւ սպառնում է կլանել ժողովուրդներ ու պետութիւններ, նրանք, այստեղ նստած, քննում են ինչ-որ Մուշեղ Բալդոշեանին մէջտեղից վերացնելու հարցը. — ինչու, որովհետեւ նա համարձակուել է քննադատել «եկուորներին», յատկապէս Արամին» [306]: Մահարին դատապարտում է Դաշնակցութեան ահաբեկչութիւնները դաւաճանութեան մէջ կասկածուողների, կուսակցական հակառակորդների, ազգային գործին նպաստ չներդնող Վանի մեծահարուստների հանդէպ: Նոյն տրամաբանութեամբ վէպում դատապարտելի է ոչ թէ գերտերութիւնների քաղաքականութիւնը, այլ նրանց օժանդակութիւնն ակնկալած ազգային կուսակցութեան անհեռատեսութիւնը:

* * *

Ծննդավայրի կորստի հետահայեաց ողբը գրողին մշտապէս հանգեցրել է նոյն մտատանջող հարցին` ինչո՞ւ ընկաւ Վանը, ինչո՞ւ ժողովուրդը բռնազրկուեց բնիկ օրրանից: Քաղաքական բնոյթի նմանօրինակ հարցերի Մահարին պատասխանում է կենցաղ-հոգեբանական ենթաժանրի կեղեւի տակ` ելակէտ ունենալով տարամէտ սկզբնաղբիւրներում յիշատակուած փաստեր: Այսպէս, վէպում մի քանի առիթով խօսւում է վանքի կողոպտման նպատակով Իշխանի կողմից Աղթամարի վանահօր սպանութեան մասին: Իրողութի՞ւն է սա, թէ՞ գրողի ազատ երեւակայութեան արգասիք: Որքան էլ Մահարին ընկալուի որպէս Դաշնակցութեան սկզբունքային հակառակորդ, այդուհանդերձ դաշնակցական հերոսների վերաբերեալ շրջանառուող խօսակցութիւններն ու դատողութիւնները ոչ թէ ենթակայական դրսեւորումներ են, այլ պատմական հաւաստիութիւն ներկայացնող աղբիւրների յիշատակութիւններ: Ռուբէնի «Յիշատակարան»-ում այս մասին գրուած է. «Վերջերս ալ նոր պատմութիւն են հանել. Իշխան ինքնագլուխ սպանած է Արսէն վարդապետը (Կաթողիկոսական փոխանորդ) թալանի համար… Աղթամարի կռուէն յետոյ ողջ աշխարհը կը պոռար «սատկացնել այդ դաւաճանը»: Որոշում կար սպանելու, եւ զիս կը մեղադրէին որ ողջ կը թողնեմ…»(18):

Պատմական աղբիւրն, անշուշտ, արժանահաւատ, առաջնային է գեղարուեստից. գրողը հաշուետու չէ վաւերականութեանը եւ ենթակայական ուղղուածութեամբ կարող է տանել վիպական ընթացքը: Ինչո՞ւ սպանուեց Աղթամարի վանահայրը. «Իշխանը չէր կրնար հանդուրժել Աղթամարի կաթողիկոսական փոխանորդ Արսէն վարդապետի բռնած դիրքը յեղափոխականներու հանդէպ: Այս վարդապետը թշնամի էր յեղափոխական շարժման եւ կապուած ըլլալով տաճիկ ոստիկանութեան հետ, նոյնիսկ մատնութիւններ կ՚ընէր»(19):

Մահարին ներկայացնում է փաստը, բայց չի պարզաբանում բուն իրողութիւնը, կենցաղային շրջանակներում մնալով` թերեւս պահպանում է կենցաղ-հոգեբանական վէպի ժանրային առանձնայատկութիւնները, ինչն էլ թողնում է ենթակայական վերաբերմունքի տպաւորութիւն: Ըստ Ռուբէնի` Իշխանը Աղթամարի վարդապետին պատուիրում է ֆիդայիների համար պաշար ուղարկել վանք, բայց վերջինս դրա փոխարէն մատնում է նրանց թաքուստը: Տեղի է ունենում Աղթամարի կռիւը` բարեյաջող ելքով ֆիդայիների համար: «Իշխանի համբերութեան բաժակը լեցուած էր», — վկայում է Ռուբէնը, եւ նա անձամբ է իրագործում դաւաճանի պատիժը. «Այս սպանութեան համար շատ խօսակցութիւններ եղան եւ յօդուածներ ալ գրուեցան Իշխանի դէմ: Ըսուեցաւ, թէ Արսէն վարդապետի սպանութիւնը կատարուեր է վանքը կողոպտելու նպատակով: Ասիկա, ի հարկէ, ճիշդ չէր: Վանքի գոյքերուն ոչ ոք ձեռք տուած էր: Ճիշդ է, սակայն, որ Իշխանը գրաւեր էր վարդապետի պատուանշանները, իսկ զինուորները` քանի մը կտոր հագուստներէն: Այդ բոլորի մասին յայտնուած էր կուսակցութեան»(20):

Նոյն մօտեցումով է Մահարին վերակերտել Արամ Մանուկեանի կերպարը: Ըստ վէպի ներքին տրամաբանութեան` Արամն աւելի շատ ազգային գործչի դեր է խաղում` զուրկ առաջնորդին վայել բարոյակամային արժանիքներից: Նրա թուլամորթ, եսակենտրոն, անիմաստասէր վարքի պատճառով ակամայ դաւաճան դարձած Դաւոն Վանի զինամթերքների պաշարը մատնում է թուրք ոստիկանութեանը, Տաճատ Թէրլէմէզեանը ահաբեկում է Դաւոյին` սպանութեամբ վրէժխնդիր լինելով: Ի դէպ, պատմական տուեալներով` թուրքական իշխանութեան կողմից առգրաւուած Վանի զինամթերքին մաս են կազմել 600.000-ից աւելի փամփուշտ, 200 կգ-ից աւելի պայթուցիկ, 175 կգ ճերմակ վառօդ, այլ ռազմական պարագաներ:
Ըստ պատմական աղբիւրների` Դաւոն` երիտասարդ եւ վստահուած յեղափոխական, մտերմանալով կուսակցական ընկերոջ քրոջ հետ, հրաժարւում է ամուսնանալ նրա հետ, երբ վերջինս երեխայ պէտք է ունենար: Աղջկայ կուսակցական եղբայրը սպառնում է սպանել Դաւոյին, եթէ կուսակցութիւնը քայլեր չձեռնարկի այդ անպատւութիւնից փրկելու համար: Կուսակցական վճռով Դաւոն կամ պէտք է ամուսնանար աղջկայ հետ, կամ մահուան դատապարտուէր: Նա Արամից մինչ այդ գումար էր խնդրել` օսմանեան յիսուն ոսկի, հօրը բանտից ազատելու համար, մինչդեռ իրականում աղջկան խոստացել էր տատմէր գտնել, եւ վերջինս պահանջել էր իր գինը: Անտեղեակ պատմութեանը` Արամը մերժել է գումարը` խոստանալով այլ ճանապարհով ազատել հօրը: Կուսակցական դատից ազատուելու համար Դաւոն մեղադրում է ուրիշների` ակնարկելով նաեւ Արամին, բայց երբ կուսակցական քննութիւնը, զրպարտութիւն համարելով, կայացնում է դատը, Դաւոն, ի վերջոյ, բռնում է մատնութեան ուղին: Վ. Փափազեանի վկայութեամբ` դաւաճանը մատնում է տասը կարեւոր զինապահեստներ, իսկ երեսունից աւելին ժողովրդի ջանքերով փրկւում է` գաղտնի փոխադրուելով այլ վայրեր(21):

Պատմական վերոնշեալ ակնարկը Մահարին վերածում է կենցաղային բնոյթի փաստի` վիպական երկարածաւալ ընթացք տալով Արամի եւ Մարինէի սիրախաղի նկարագրութեանը: Մահարու երգիծանքը ցայտուն է նաեւ Արամի եւ տանտիրուհու յարաբերութիւնների պատկերում, մանաւանդ այն պահին, երբ Արամը, տեղի տալով վերջինիս սիրային ցոյցերին, ետ է կանգնում Ջեւդեթի հետ հանդիպելու մտքից: Իսկ պատմական իրողութիւնն այն է, որ կուսակալ Ջեւդեթը իր մօտ է հրավիրում Արամին եւ Վռամեանին` խնդրելով Իշխանին ոստիկանութեան ուղեկցութեամբ ուղարկել Շատախ` տեղի ընդհարումները կասեցնելու պատրուակով, յաջորդ օրը դարձեալ հրաւիրում է նրանց, սակայն Վռամեանը, զգալով Ջեւդեթի դաւադիր միտքը, ներկայանում է միայնակ` նախապէս երկտողի միջոցով զգուշացնելով Արամին` ոչ մի կերպ չհանդիպել Ջեւդեթի հետ (ի դէպ, այս երկտողի մասին ակնարկում է նաեւ Մահարին): Հետագայում եւս Արամը խուսափում է Ջեւդեթի դաւադիր հրաւէրներից` տեղեակ լինելով արդէն Իշխանի եւ Վռամեանի սպանութեան փաստին:

Վանի հերոսամարտում եւս Մահարին տեղ չի յատկացրել Արամ Մանուկեանին, ինչպէս եւ Վանի Զինուորական մարմնի դաշնակցական անդամներին` Բուլղարացի Գրիգորին եւ Կայծակ Առաքելին: Դաշնակցութեանը Մահարին պսակազերծում է հէնց իւրայինների միջոցով` երեւան բերելով նաեւ կուսակցական ներքին տարաձայնութիւնները: Միհրան Մանասէրեանը, խորհրդածելով կուսակցութեան գործունէութեան հետեւանքների մասին, յանգում է այն հիմնապատճառներին, որ «արդար չի եղել նրանց բռնած գործը, որովհետեւ հիմք չի ունեցել նրանց կառուցած տունը, որովհետեւ ապիկար են եղել ազգային-ազատագրական գործի որմնադիրները, որովհետեւ կամայականութիւնն ու բռնութիւնն է եղել երկանիւ այն սայլը, որին Արամն անուանում էր տաշնակցութիւն» [471]:
Վէպում Մահարին սկզբունքօրէն դատապարտում է Արամի հրահանգած ահաբեկչութիւնները, Միհրան Մանասէրեանի կողմից հօր նկատմամբ իրագործած ահաբեկչութիւնը բարոյազրկում է մինչեւ վերջ, եւ դա անում է Արամի միջոցով, որպէսզի պսակազերծի երկուսին էլ. «Յանուն գաղափարի՞, դիս-ցիպ-լինի՞… Բայց չէ՞ որ քո փեսան ազնիւ հայ էր, դիցուք եւ` հա-կա-ռա-կո-րդ» [246-247]: Ի դէպ, վէպում ինքը` Մահարին, հակուած է հօր սպանութիւնը պատահական համարելու վարկածին: Արմենական Գրիգոր Աճէմեանը դէմ էր յեղափոխական շարժմանը, ինչը ժառանգականօրէն թէ պատմականօրէն փոխանցուեց նաեւ Գուրգէն Մահարուն: Վէպում կայ մի դրուագ, երբ Միհրանը կարծես լսում է հանգուցեալ Գրիգոր Աճէմեանի մեղադրանքի ձայնը, եւ ակնյայտ են դառնում նաեւ ներքին կուսակցական սուր հակասութիւնները. «Գալով կուսակցական խնդիրներին, պարզ է, որ քո կուսակցութիւնը խելագարների եւ ցաւագարների կուսակցութիւն է եւ չի կարող յաղթանակել: Պիտի պարծենաք ձեր պարտութիւններով եւ ձեր մեռելներով, որպէս վաստակաւոր գերեզմանափորներ» [248]:

Ինչպէս յայտնի է, մինչեւ Դաշնակցութեան Վան մուտք գործելը՝ քաղաքում իշխում էին արմենականները, եւ պատմութեանը յայտնի են միջկուսակցական գաղափարական հակասութիւնները արեւմտահայութեան ճակատագրի հարցում: «Դաշնակցութիւնը, — գրում է Նժդեհը, — պիտի ունենար նաեւ իր ողբերգանքը… Մերձաւորին ծառայելու, նրա կեանքը յեղաշրջելու առաքելութիւն ունեցող հերոսականը չունի աւելի ծանր ողբերգութիւն, քան այն, որ բանաձեւել է աւետարանիչը. “Յիւրսն եկն եւ իւրքն զնայ ոչ ընկալան”: … Երկար դարեր մեր պատմութիւնը չի արձանագրել մի շրջան, ուր այնքան հերոսներ իրենց կեանքը երկիւղածօրէն պատարագէին իրենց ժողովրդի փրկութեան գործին. բայց չի եղել եւ մի շրջան, ուր հայութեան որոշ խաւերը այնքան ապերախտ գտնուէին սեփական ժողովրդի ազատագրական փոթորկումների հանդէպ: Այդ տարրերը, ճիշտ է, չսպանեցին Դաշնակցութիւնը, բայց յաճախ խաչեցին նրա գաղափարն ու գործը»(22):

Մահարին, բնականաբար, դատապարտում է ոչ թէ Դաշնակցութեան նպատակը, այլ ներքին ու արտաքին ռազմավարութիւնը: «Ու եկան: Ու միջամտեցին, — գրում է Մահարին: — Իրենց անցած ճանապարհը կոչեցին ազատութեան ճանապարհ, ներկեցին այդ ճանապարհը անձնուրաց նահատակների արիւնով… Եւ եղաւ արիւն, ու չեղաւ ազատութիւն: Չթերագնահատենք մեծ գործը, ազատութիւն եղաւ, ազատութիւն` երեւակայութեան, կամայականութեան, փառասիրութեան» [404]:

Դաշնակցութեան մահարիական վերագնահատումը քննադատութեան մէջ տեղիք տուեց թեր ու դէմ կարծիքների: Իրաւացի է Դ. Գասպարեանը, երբ գրում է, որ «Ոչ թէ գաղափարներն ու գործիչներն էին սխալ, այլ պատմական հանգամանքներն ի դերեւ հանեցին բոլոր յոյսերը, եւ վեհն ու հերոսականը դարձաւ ծիծաղելի»(23): Քննադատի այս դիտարկմանը յարադրելի են Արամ Մանուկեանի խոհերը. «Պարզուեց, որ գոյութիւն չունի ոչ քաղաքակիրթ Եւրոպա, ոչ փոքր ազգերի իրաւունք եւ արդարութիւն մանաւանդ: Խաբեցին մեզ» [403]:
Դաշնակցական հերոսների` Արամի եւ Միհրանի կեցուածքը Մահարին բարոյական անկման է հասցնում Վանի ինքնապաշտպանութեան եւ ժողովրդի բռնագաղթի վերապատկերման մէջ. «Արամ կ՚անցնի շուար ու մոլոր դիրքից դիրք…. Իսկ Մանասէրենց Միհրանն առհասարակ ոչ մի կռուի չի մասնակցել» [546], այնուհետեւ` «Ամբողջ Վանը` մեծ ու փոքր, մի մարդու նման կանգնել են թուրքերի դէմ, իսկ իր Միհրանը վախենում է տնից դուրս գալ» [566]:

Բռնագաղթի ճանապարհին Մահարու հերոսները խուճապահար իրարանցման մէջ մերժում են օգնութեան ձեռք մեկնած իւրայիններին. առաւել գռեհիկ է ներկայացուած Արամի վերաբերմունքը:
Միջկուսակցական հակասութիւններից բխող ահաբեկչութիւնների վերագրումը Արամին անհամոզիչ է, ծայրայեղացուած, միւս կողմից էլ Մահարին ինքն իրեն հակասում է՝ միաժամանակ ներկայացնելով նաեւ պատմութեանը յայտնի Արամի համաժողովրդական կեցուածքը: Վանի հայութեանը հաւաքական ուժ դարձնելու միտումով` Արամ Մանուկեանը չէզոքացնում է քաղաքում ընդգծուած կուսակցական անջատողականութիւնը` կուսակցական նեղմտութիւնից բարձրանալով համազգային ժողովրդավարական կառավարաձեւի: «Նահանգապետի պաշտօնում Արամն զգաց, որ պետական պաշտօնեաներ նշանակելու գործում կուսակցական նեղ մօտեցումը կարող է աղետաբեր հետեւանքներ ունենալ կառավարական գործերում, եւ նշանակում էր պաշտօնեաներ, անկախ նրանից, թէ որ կուսակցութեան են պատկանում նրանք» [570-571]:
Արամի համազգային մտածողութեան մասին է փաստում նաեւ վէպի այն դրուագը, երբ նա Վանի Զինուորական մարմնի ղեկավար է նշանակում հնչակ Արմենակ Եկարեանին` գնահատելով վերջինիս ռազմավարական ջիղը, Վանի յաղթանակի պատիւը վերագրում վանեցուն եւ Եկարեանին` հեռու մնալով ինքնափառասիրական տենչերից. «— Վանեցին եւ վանեցիները փրկեցին Վանը, — ասում է Արամը, — ահա վանեցիները, — նա ձեռքը պարզեց դէպի բազմութիւնը, — եւ ահա զինուորական մարմնի պետ` վանեցի Արմենակ Եկարեանը» [568]:

* * *

Անշուշտ, Արամի պատմական կերպարն աւելի խորքային է եւ ողբերգական, քանի որ «Յիւրսն եկն եւ իւրքն զնայ ոչ ընկալան»: Ռուբէնի «Յիշատակարան»-ում Իշխանը` Վասպուրականի միւս հեղինակութիւնը, հերքելով Արամին վարկաբեկող լուրերը, ասում է. «Այդպէս լինելով հանդերձ, կ՚ընդունիմ, որ բոլոր բամբասանքների պատճառը ինքը Արամն է…. Ինքը միայնակ աւելի ծանր է, քան ամբողջ Վանը եւ անոր մէջէն անցնող ու դարձող բոլոր ուժերը միասին վերցուցած: Ան կշիռքի մէկ թաթին է, միւսները` մէկ թաթին. ինքը կ՚իջնէ ցած, միւսները օդի մէջ կը հանէ… Այս դրութեան մէջ յանցանքը Արամինն է, որ կը կարծէ, թէ բարձրացնելով անխտիր բոլորին, գործ կը դարձնէ եւ շնորհակալութիւն պիտի վաստկի… Մարդկանց լաւն ու վատի մէջ խտիր չի դներ եւ ամենքին նիւթ կը համարէ` կազմակերպական տունը շինելու համար»(24):
Ըստ Ռուբէնի` Արամի շուրջ ամբաստանութիւնների մէջ առկայ է նաեւ թուրք կառավարութեան գործօնը: «Բոլոր ածականները, — խոստովանում է Մէհմէդ էֆենդին, — որ կու տան Արամին ու Իշխանին, նախ դարբնուած է մեր մօտ: Եղած բաները ձեւաւորուելով կը տարաձայնուէին, չեղած բաները, կամ ուրիշի կողմէ եղած բաները կը կազմակերպուէին եւ կը վերագրուէին անոնց եւ կը տարաձայնուէին: Եղած ամբաստանութիւնները (ոմանք Դաւոյի անունով ստորագրուած), բոլորն ալ խմբագրուած են ոստիկանութեան ձեռքով: Բայց Արամ բոլորիս համար կը մնայ յարգանքի եւ պատուի առարկայ… Անցեալ օրն իսկ, երբ Արամը ճառեց իր թաթար լեզուով, մէկը կողքիս ըսաւ. “Հայութիւնը անարժան է այսպիսի մարդ ունենալու, օսմանցիի արժանի է այս մարդը”»(25):

Վասպուրականը Արամի եւ Իշխանի դէմ տրամադրելու, նրանց յեղափոխական գործունէութիւնը բեկանելու համար ապատեղեկութիւններից բացի թուրքական կառավարութիւնը տեղի հայութեանը հնազանդութիւն էր քարոզում` կոչ անելով. «Լաւ հասկցէք. բոլոր խռովութիւններու պատասխանատուն Արամն է եւ իր դրսեցիները: Անոնց դէմ է կառավարութիւնը: Անոնք եկած են տեղացիները գայթակղեցնելու, կոտորել տալու…»(26): Արամի եւ Իշխանի ուժակշռի եւ ազդեցութեան մասին է վկայում նաեւ թուրք կառավարութեան ժողովում հրապարակուած այն միտքը, թէ. «Վանեցիներու տզզոցին մի նայիք, ոչ ալ անոնց խօսքէն վախեցէք… Հոս միայն մէկ թշնամի կայ, որ գիտէ, թէ ինչ կ՚ուզէ. ան արժանի է փաշայ կոչուելու, Արամն է: Հոն լեռներու մէջ մէկ բէյ կայ, Իշխանն է: Ասոնք են փեթակներու մայրը եւ այժմ թէ՛ քաղաքի եւ թէ՛ գիւղերու առաջնորդն են»(27):

Արամ Մանուկեանի կերպարը պատմութեան մէջ բարձր են գնահատել Ն. Աղբալեանը, Ա. Աստուածատրեանը, Մ. Սիլիկեանը, Ս. Վրացեանը, Վ. Փափազեանը (Կոմս), Ս. Օհանջանեանը, Օ. Մխիթարեանը, Յ. Թուրշեանը, Ա. Ասրեանը եւ ուրիշներ: Արամի գործունէութեան մասին ուշագրաւ գրառումներ է կատարել նաեւ Ռուբէնի «Յիշատակարան»-ի 7-րդ հատորում զետեղուած օրագրի հեղինակը. «1913-1920, հայ ժողովուրդին համար այնքան ճակատագրական նշանակութիւն ունեցող այդ տարիներուն, Ռուբէն իր այնքան սիրած ընկերոջ` Արամ Մանուկեանի հետ պատմութիւն են կերտած, հրաշքի համազօր գործեր են տեսած, ու անհրաժեշտ կերպով, աւելի իրազեկներ պէտք է մանրամասնութեամբ պատմեն` ինչ որ կապուած է այդ հսկաներու կեանքին եւ գործին»(29)։ «Արամը Վանի կուռքն էր, անոր ուժի, կամքի մարմնացումը… Իշխանը Լեռնապարի հերոսն էր, անոր դիւցազնը ու երգերու նիւթը»(29), — յիշատակում է Ռուբէնը:

Դաշնակցական միւս գործիչը, որին երգիծում է Մահարին, Միհրան Մանասէրեանն է՝ խորգոմցի Տիգրանը, ում մասին Ռուբէնը յիշում է. «Ժողովուրդը պէտք էր նաեւ վարժեցնել զէնքի գործածութեան եւ եփել կռուի ու փորձառութեան մէջ… Այդ գործի մէջ մեծ ծառայութիւն կը մատուցանէր Տիգրանը՝ Հայոց Ձորի, Թիմարի, Վան-Տոսպի, ապա Լեռնապարի գաւառներուն մէջ»(30): Միհրան Մանասէրեանը հոգեբանօրէն երկատուած կերպար է, եւ այդ երկատուածութիւնը դրսեւորւում է ե՛ւ անձնական, ե՛ւ կուսակցական կեանքում: Նա չկայացած կերպար է՝ ներքին հակասութիւններով:
Վէպի երկրորդ հրատարակութեան տարբերակում, մասամբ ընդունելով քննադատութեան հակադարձումները, Մահարին գրել է. «Եւ ո՞ւմ, ո՞ւմ մտքով կ՚անցնի իր զաւակի դագաղի վրայ ողբացող մօր ողբասացութեան մէջ քերականական կամ հնչիւնական սխալներ որոնել, գտնել կամ չգտնել…. կամ վշտից ծամածռուած նրա դիմագծերում ժպիտ յիշեցնող նշոյլներ փնտրել, տեսնել կամ չտեսնել» [7]:
Այստեղ խտացուած է «Այրուող այգեստաններ»-ի գաղափարահոգեբանական խնդրի ամբողջ էութիւնը: Վէպի վերջին տողերը եւս հնչեցնում են ծննդավայրի կորստի յիշողութեան ցաւը. «Վերջերս ես եղայ Մոսկուայում: Այնտեղ ես տեսայ աշխարհի լաւագոյն խնձորները: Միայն… մեր հէքեաթի խնձորն էր պակաս:
Ինչեւիցէ՛» [622]:

ՆԱՐԻՆԷ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ
Բանասիրական գիտութիւնների թեկնածու, դոցենտ
Արցախի պետական համալսարան
Ստեփանակերտ

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

1) Պ. Սնապեան, Անդրշիրիմեան ձայներ, «Մշակ», Պէյրութ, 1960, էջ 88-89:
2) ԳԱԹ, ԳՄ ֆոնդ, 245, Հ. Մաթեւոսեան, 53.07.1967:
3) Նոյն տեղում:
4) Նոյն տեղում:
5) Ս. Սիմոնեան, Խմբագրի օրատետրէն, «Սփիւռք», 1967, Պէյրութ, թիւ 31, 30 յուլիսի:
6) Պ. Սնապեան, Անդրշիրիմեան ձայներ, Պատասխան Գուրգէն Մահարիի, «Մշակ», Պէյրութ, 1960, էջ 88-89, 93 էջ:
7) Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. 2, Թեհրան, 1982, գ հրատ., էջ 126:
8) Դ. Գասպարեան, Գուրգէն Մահարի, Ե., 2013, էջ 355:
9) «Բանբեր Երեւանի համալսարանի», 1967, թիւ 2, էջ 261:
10) ԳԱԹ, ԳՄ ֆոնդ, 1979, թիվ 2, 12 յունուար:
11) Շահնուրը Մահարուն, «Հայրենիքի ձայն», Ե., 1966, 17 սեպտեմբերի:
12) «Գարուն», 2002, թիւ 1, էջ 42:
13) Նոյն տեղում:
14) Մահարու գրական դրաման, «Գրական թերթ», 1993, թիւ 16, 12 նոյեմբերի:
15) Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. 2, էջ 210:
16) «Գարուն», 2002, թիւ 1, էջ 48:
17) Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. 4, Թեհրան, 1982, գ հրատ., էջ 229:
18) Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. 5, Թեհրան, 1982, գ հրատ., էջ 219:
19) Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. 2, էջ 132:
20) Նոյն տեղում, էջ 133:
21) Վ. Փափազեան, Իմ յուշերը, ա. հատոր, էջ 515-516:
22) Գարեգին Նժդեհ, Հատընտիր, Ե., 2001, էջ 147:
23) Դաւիթ Գասպարեան, Գուրգէն Մահարի, էջ 393:
24) Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. 5, էջ 228, 230:
25) Նոյն տեղում, էջ 269:
26) Նոյն տեղում, էջ 267:
27) Նոյն տեղում, էջ 268:
28) Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. 7, Թեհրան, 1982, գ հրատ., էջ 108:
29) Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. 4, էջ 292:
30) Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հ. 2, էջ 160: