ԴՈԿՏ. ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱԲՈՒՍԷՖԵԱՆ
Վարուժանը միայն արեւմտահայութեան ցաւերով չի ապրել, նրա մտածումները ընդգրկում են ողջ հայութեան, այսինքն արեւելահայութեանն նոյնպէս: Պոլսից դուրս, հայութեան վիճակը էլ աւելի էր վատթարանում: Հեռաւոր շրջաններից ՀՅԴ տարած աշխատանքի հետեւանքով ժողովրդի արթնացման լուրերն էին գալիս, որն ալեկոծուած էր պահում ողջ հայութեան եւ յատկապէս իր նման մտածողի: Այդ կուսակցութեան գաղափարախօսութեան մէջ տեսնելով իր մտածումների, սկզբունքների հարազատութիւնը, ժողովրդի ազատագրման համար նրա տարած անձնազոհ աշխատանքը, անդամակցեց, անմնացորդ նուիրուեց նրա գաղափարներին եւ սկսեց նոր անուղակի ուղիներ փնտրել, նոր գաղափարներով արթնացնելու սարսափի մէջ ապրող իր ժողովրդին:
Բոլորովին պատահականութիւն չէ «Ցեղին սիրտը» շարքում «Վիրաւորը» բանաստեղծութիւնը հայ-թաթարական կռիւների առիթով գրուած: Նա քաջալերում էր իր ժողովրդի մէջ արթնացող Դաշնակցութեան վառած պայքարի ոգին, կրկին ու կրկին համոզւում, ուրիշ ուժ չկայ հայութեան համար, բացի այն, որ ողջ հայութիւնն է ոտքի կանգնելու այս կուսակցութեան հետ սուլթաններին եւ ցարերին կործանելու համար:
«Մենք, ժողովուրդ. — պղնձակերտ աստուածներ,
Րաֆֆիներու, Քրիստափորի, մենք զինուած
Հրացաններով, բահերով,
Եւ մուրճերով, հաւատքով,
Դիիդ առջեւ, կուռ մոլուցքով մը սեւցած,
Ահաւասիկ վեհ, ոտքի՛, ոտքի՛ կեցեր ենք»:
Իւրաքանչիւր բանաստեղծութիւն՝ «Դիակի Սայլը», «Անիի աւերակներուն մէջ», «Վահագն» եւ շարքի մնացած բոլորը պատմագիրք են, հայրենասիրութեան, ժողովրդասիրութեան, մարդասիրութեան, ազատութեան իր նուիրումի: Այսքան բնականօրէն ու այսքան հարազատ հրամցուած, հաստատումն են իր ժողովրդին ամբողջովին զգալու նրա անուրանալի յատկութեան:
Եւ այս ամենը բանաստեղծական նոր տաղաչափով, շարժման ռիթմով, գոյների բազմազանութեամբ, լեզուական հարուստ շարահոսութեամբ, երաժշտականութեամբ, թարմ, տեսանելի բառապաշարով հրամցնելը ողջ հաւաքածուն դարձնում է արուեստի բարձրագոյն ստեղծագործութիւն:
Չի սխալուել ֆրանսացի բանաստեղծ, թարգմանիչ՝ Լուք Ա. Մարսելը գրելով՝ «Վարուժանի լեզուն հմայում է ամեն ինչ համախմբելու իր զօրութեամբ»:
«Ցեղին սիրտը» գրքից յետոյ, Եւրոպայից վերադառնալով, ուսուցչութեան տարիներին 1912թ Ռոստովցի մեծահարուստ Յովհաննէս Պալեանի ծախսերով հրատարակուեց «Հեթանոս երգեր» ժողովածուն, որը բոլորովին նոր խօսք էր ոչ միայն իր, այլ հայ բանաստեղծութեան համար:
Եթէ նախորդ՝ «Սարսուռներ» եւ «Ցեղին սիրտը» ժողովածուներում ողջ հայութեան հաւաքական տառապանքն էր, նրա անցած ճանապարհն ու ներկան, «Հեթանոս երգերում» մարդ անհատն է, իր անցեալով, իր ներքին, անձնական ապրումներով, զգացումներով, ինչպէս ինքն է բնութագրել՝ «մարդ էակին գիրքն էր»:
1908թ նա գրում էր՝ «Հեթանոս կեանքը օրէօր զիս կը գրաւէ, եթէ այսօր կարելի ըլլար, կրօնքս կը փոխէի եւ սիրով կ՚ընդգրկէի բանաստեղծական հեթանոսութիւնը»:
Յիշեցնեմ, 20-րդ դարի սկիզբն էր, հայութիւնը դեռ թուրքի տիրապետութեան տակ ապրում էր մշտական անապահով վիճակում, կեանքի միակ նպատակը հացի կռիւն էր, գլուխը իր ուսերին պահելը, օր ու գիշեր իր աշխատանքին լծուած, հալածուած: հայութեան հաւաքական կեանքը առաջնորդում էր բացարձակապէս եկեղեցին, իր բարոյական սկզբունքերով: Հայի կրօնքը եւ մասնաւորապէս կրօնաւորները, հայութեան համոզում էին խոնարհութեամբ ընդունելու թուրքի բռնութիւնը: Ըմբոստութիւնն ու պայքարը վտանգ էին համարում: Կրօնքը համոզել էր նաեւ, որ սիրելու, սիրուելու, հաճոյքի, ըմբոշխնումի մարդկային բնական զգացումները անբարոյ մտածումներ են եւ դրանք ընդհանրապէս ժողովրդի մտածումներից դուրս էին մնում:
Այդ ժամանակաշրջանի հայութեան վիճակը աւելի պարզ դարձնելու համար ահա մի մէջբերում 1897թ «Մասիս» օրաթերթից. «Հայ կինը սպասաւոր մըն է հայ տան մէջ ու դադրած է մեզի ներշնչելէ առաջուայ պէս», «Մեր հանրային կեանքը եկեղեցին ու դպրոցին շուրջ կը դառնայ ու մեզ զբաղեցնողը թաղականի, հոգաբարձուի, դպրոցի եւ ուսուցչի անվերջանալի խնդիրներն են: Բանտ մըն է մեզի համար մեր հանրային կեանքը: Պէտք է նոր հորիզոններ գտնենք մեր մտքին համար ու գեղարուեստին տանք յատուկ իր տեղը»:
Ազատ գաղափարներով լեցուած Վարուժանն անկասկած խեղդւում էր այս միջավայրում:
Մինչ «Հեթանոս Երգեր»-ը նա հայութեան ցաւերի, հայրենիքի ազատագրման, յուսալքուած ժողովրդին ուղղորդելու մասին էր մտածում եւ այդ ուղղութեամբ նրան առաջնորդում: «Հեթանոս երգեր» ժողովածույում բոլորովին այլ էր իր մօտեցումը: Այս ժողովածուն մի տեսակ բացայայտ բողոք էր ընդդէմ այն բարքերի, կաշկանդումների, որի մէջ ապրում էր հայութիւնը: Հիմնական իր խնդիրը ժողովրդին արթնացնելն էր, եւ տեսնում էր, որ այդ պայմաններում անկարելի է նրա արթնացումը: Եւ նա դիմում է աւելի համարձակ քայլի:
Բնականաբար ժողովածուն մեծ աղմուկ էր հանելու իր շուրջ: Բոլորին թուաց, թէ «Ջարդ»-ի հեղինակը գովերգում է միայն հեթանոսութիւնը:
Այնինչ, այս ժողովածուն աւելին էր, քան հեթանոսութեան գովերգումը:
Վարուժանի տաղանդը հոյակապ լուծում էր գտել, ներկայացնելով քրիստոնէութիւնից առաջ հայերի պաշտամունքի՝ հեթանոսութեան առաւելութիւնները, շեշտում, ժողովրդի ուշադրութիւնը կենտրոնացնում էր այն փաստի վրայ, որ հայը նախքան քրիստոնէութիւնը անկախ ու ազատ է ապրել իր հողերում: Հայը որպէս անհատ եւ որպէս ժողովուրդ ազատ է եղել բոլոր կաշկանդումներց, հզօր է եղել, տիրող է եղել, պաշտել է գեղեցկութիւնը, տարփանքի, ըմբոշխումի զգացումները ընդունուել են բնականօրէն, ինչպէս այն պարգեւել է բնութիւնը, գովերգուել եւ գնահատուել է կանացի մարմնի գեղեցկութիւնը իր բոլոր մանրամասներով:
Վարուժանը այս ժողովածուի մէջ էլ ընդգրկում է երկու տարբեր խորագրեր՝ «Հեթանոս երգեր» եւ «Գողգոթայի ծաղիկներ», որով ընդգծում էր հայ կեանքի երկու հակադիր կողմերը:
«Հեթանոս երգեր» բաժնում՝ իր ժողովրդի 20 դար առաջ ընդարձակ ու ինքնուրոյն ապրած ազատ կեանքն էր յիշեցնում իր ժողովրդին, երբ հայը ինչպէս նշեցի մեծ էր ու հզօր, տարածուն ու անյաղթելի, իր տաճարներով, հզօր աստուածներով, անկաշկանդ հաճոյքներով, կինը, հեշտանքը, գինին, արուեստը, գեղեցկութեան պաշտամունքը, ազատ մարդը: «Գողգոթայի» բաժնում՝ կեանքի հակառակ կողմն էր՝ իր դարը, հայութեան եւ մարդկութեան ստրկացումը, կեանքի անարդարութեան հարկադրանքով ճզմուող մարդու, խեղճի, թշուառի, հալածականի վիճակը եւ իր սրտացաւութիւնը նրանց բոլորի հանդէպ:
Հայ գրականութեան մէջ, ինչպէս գիտէք, դեռ միջնադարից սկսած սիրոյ, կանացի գեղեցկութեան գովերգումն է տիրել: Վարուժանը ոչ միայն այն բարձրացրեց մէկ այլ մակարդակի, անհատի զգացումները հակառակ սեռի հանդէպ, նրա մարմնական գեղեցկութեան ազդեցութիւնը հրամցրեց բանաստեղծական գոյների այնպիսի անկաշկանդութեամբ, կեանքային այնպիսի բնականութեամբ, որ նկարագրուող կիրքը, հեշտանքը դառնում է բնութեան տուած ուժ, վայելք, այլ նա կնոջը աւելի մեծարեց, ներկայացրեց որպէս կեանք պարգեւող, Մայրութեան առաւելութեամբ, որի «լայնալիճ կողերուն մէջ կ՚արգասաւորին նոր կեանքեր, նոր ապագաներով»:
Նա ողջունում էր հեթանոսութեան տուած առաւելութիւնները, որն ազատագրել էր մարդկային միտքը կաշկանդումներից, «Ուր պաշտուեցաւ Գեղեցիկն ու Զօրութիւնը արբուն»:
Պատահական չէ, որ գիրքը սկսում է «Գեղեցկութեան արձանին» բանաստեղծութեամբ, փառաբանելով բարձրագոյն արուեստը, կնոջ աստուածակերտ գեղեցկութիւնը մինչեւ իսկ մարմարակերտ արձանի մէջ կենդանացուող, որին դիտելիս արժէ «Տառապի մարդն ու չըկրնայ դըպչիլ քեզ»:
Գովերգում է մի դարաշրջան, ուր հայը ապրել է տարբեր հասկացողութիւններով ու բարքերով, չի խեղճացել, մարդը ազատ է եղել կաշկանդումներից, փառաբանուել է գեղեցիկը, մեծը, հզօրը, բնական գրգիռները: «Մեռած Աստուածներուն» բանաստեղծութեամբ ողբում է հին հեթանոս աստուածների ՝ Դիոսի, Ապողոնի, Անահիտի, Պոսիդոնի, Աստղիկի անհետացումը, որոնք եղել են իր պապերի պաշտամունքը.
«Ով դու Վահագն, ով աստուածն իմ հայրերուս,
Կ՚աղօթեմ ես… կ՚աղօթեմ
Ուժին համար, կրօնքին համար բազուկիդ»…
Եւ որոնց հեռացումով ՝ «մարդն է ինկած գարշապարին տակ հըսկայ, խուլ Աստուծոյ մը հրեայ», որի արդիւնքում մարդը դարձել է հնազանդ մտքով ու հոգով, ստրուկ, ճղճիմ ու խաբեբայ: Որ հին աստուածների հզօրութեան կործանումով անհետացան
«Տեսէ՛ք, բոլոր մեր անտառներն ու ծովեր,
Աղբերակներն ու երդիկները խաղաղ
Ամայացա՜ն ու տաղտկացա՜ն»,
որ նրանց ոսկեհուռ մարմարակերտ գեղեցկութեան փոխարէն
«Միայն սնարէս կախուեր է Խաչ մ՚յաղթական՝
Ուր կայ լոկ փառքը Մահուան»:
Իր նախնիների կեանքի՝ գինու, Բագինի, աստուածների, հաճոյքի, գեղեցկութեան ոչ միայն գովերգումն է, այլ նաեւ գնահատումը, իր վերաբերմունքը կնոջ եւ նրա արժանիքների հանդէպ: Յաջորդող բանաստեղծութիւններում՝ «Ով Լալագէ», «Օրհնեալ ես դու ի կանայս», «Հեթանոսական», «Անահիտ», «Հարճը», «Ո՜ Տալիդայ», կնոջ բացայայտումն է տարբեր կողմերով. կինը՝ սիրոյ վայելք, ամենից առաջ բնութեան հրաշք, մարմնական կատարեալ հաճոյք, արիւնիդ եռք տուող, հեշտանքի պահեր պարգեւող, սիրոյ եւ գեղեցկութեան յաղթող ուժ, որից տարուած թագաւորութիւններ ու երկրներ են կործանուել՝
«Իսկ համբոյրով մ՚այն գիշեր
Կին մ՚Իտալիան նըւաճեց,
Մարդ մը՝ Բուրգերն յաղթաժեռ». . . ( «Կղէոպատրայ»)
Հիացնում է նրա պաշտամունքը կնոջ հանդէպ իբրեւ կեանք պարգեւողի, բեղունութեան, մայրութեան խորհրդանիշի:
«Օրհնեա՜լ ըլլաս յաւիտեան
Դուն, որ ըզգօն, կը կըրես
—Խեփորին մէջ ինչպէս մարգրիտ մը ազնիւ—
Աստուածատիպ Մարդը խորն այդ արգանդիդ՝
Օրհնեա՜լ ըլլաս, Մարիամ…»
Այս շարքի իւրաքանչիւր բանաստեղծութեան անկաշկանդ պատկերների գունեղ, ազատ նկարագրութեան մէջ չկայ մի աւելորդ վաւաշոտ արտայայտութիւն, կամ պատկեր, ընդհակառակը՝ միայն բարձրագոյն արուեստով իր տուած մաքուր ու հմայիչ տեսանելիութիւնն ես ըմբոշխնում:
«Այսօր կ՚ուզեմ կուրծքիդ վըրայ գինովնալ՝
Ինչպէս զինուոր մը արբուն,
Կ՚ուզեմ պարպել գաւաթդ, եւ դուն ալ պարպես
Սիրտըս՝ նուռի պէս հասուն»: («Ո՜ Տալիդայ»)
Իր գրչի տակ ժողովրդի կենցաղային սովորութիւններն անգամ զարմանալի հնչեղութիւն ու նոր գունաւորում են ստանում, գործը դարձնում կենդանի շարժապատկեր: Կարելի՞ է անուշադրութեան մատնել թէկուզ «Արեւելեան բաղնիք»-ը, ուր արուեստի բարձրագոյն նրբութեամբ, մեծ ձգողականութեամբ նկարագրում է բոլորին հետաքրքրող, մի թաքուն, տարփանքի կանչով լեցուած, ներփակ, միայն կանանց վերապահուած, ներքին եռուզեռով, տոսախ թասերով, գուռերով, անուշահոտ բուրումներով, տաք ջրի շոգու հետ բարձրացող կրքի ալիքներով լեցուած մի աշխարհ:
«Մորճագըմբէթ բաղնիքին ներքնադուռն յո՜յլ կը բացուի,
Եբենոս դուռն հաստաբեստ՝ որ կը ծեծուի միշտ թակով,
Եւ անընդհատ կը քրտնի, կը ճըռնչէ ուժասպառ
Հուրիներուն ետեւէն՝ որոնք դանդաղ կը մըտնեն,
Բոլորը մերկ են ու չըքնա՜ղ. . .»
Այս շարքի իւրաքանչիւր գործ ինքնուրոյն մի աշխարհ է, բովանդակութեամբ, պատկերների շարանով, գոյների, դէպքերի բազմազանութեամբ, բոլորն էլ այնպիսի արուեստով հրամցուած, որ ընթերցողը իրեն զգում է այդ նոյն միջավայրում: Անկասկած այս շարքում ակնառու է Եւրոպայի ազդեցութիւնը, այն տեսնում ենք իր ներկայացրած միջավայրի խորքում, աւելի ազատ, անկաշկանդ մտքով, մեծ ըմբռնումներով ներկայացուող նիւթը քննելու, շաղախելու մէջ: Իրապէս բանաստեղծական արուեստի կատարեալ գործ է այս շարքը:
Եւ յանկարծ հեթանոսութեան հզօրութիւնից, գունեղ գեղեցկութիւնից յետոյ, որի մէջ երկար չէր կարող մնալ իր նման իրատես մի էութիւն, երբ շրջապատում դառը, գորշ, արիւնոտ իրականութիւնն էր աւելի մոլեգնում, նա հրամցնում է, «Գողգոթայի ծաղիկներ»-ը:
Ինչպէս վերը նշեցի, այս շարքում մարդ անհատի տառապանքն է: Եթէ «Ցեղին սիրտը» հատորում Համիտեան արիւնարբու տիրապետութեան տակ ոչնչացող հայութեան տառապանքն էր, այստեղ՝ ընդհանրապէս ընչազուրկ խաւի, մարդ անհատի կեղեքուած, հարստահարուած վիճակն է:
Տնտեսական, սոցիալական փոփոխութիւնների բերած ճգնաժամերը աւելի անտանելի էին դարձրել ժողովրդի վիճակը ամենուրեք: Եւ նա չէր կարող մնալ միայն նեղ ազգային հարցերի շրջանակում: Գիտէ, որ ազգայինը կապուած է նաեւ համաշխարհայինին:
«Գողգոթայի ծաղիկներ» խորագրի տակ ներառում է բանուոր դասակարգի ողբերգութիւնը եւ իր գրչի տարողութիւնը ընդլայնելով ազգայինից անցնում է համամարդկայինին ուր նոյնպէս մահ ու ճակատագրի հարուած, անվերջանալի արիւն ու սուգ, «զարնուած սրտեր, մարուող ճրագներ» կան:
Ինչպէս նախորդ, իւրաքանչիւր խորագիր մտածումով է սկսւում իր բոլոր գործերում, այստեղ՝ նմանապէս: «Գողգոթայի ծաղիկներ» շարքը սկսում է «Աստծոյ լացը» բանաստեղծութեամբ, որը բոլորովին պատահական չէ: «Հեթանոս երգեր»-ը ինչպէս վերը նշեցի, սկսում է «Գեղեցկութեան արձանին» բանաստեղծութեամբ, ուր դարեր առաջ պաշտւում ու արարւում էր գեղեցկութիւնն ու հզօրութիւնը: «Աստծոյ լացը» այն իրականութիւնն է, ուր ապրում էր նա, ուր նոյնիսկ Աստուած ինքն էլ իր ստեղծածից «յուսահատութենէն սըրտաբուխ լացաւ»:
Մարդու կեղեքման օրէնքն ամենուր էր եւ մեր բանաստեղծի էութիւնը ինչպէս միշտ, այստեղ էլ կեղեքուողի համար էր մղկտում:
Անշուշտ հիւծուող, աշխատաւոր դասակարգի ծանր վիճակին անդրադառնալը իր եւրոպական ազդեցութիւնից էր գալիս, ուր անվերջ դասակարգային պայքարն էր եռում, բայց որը սակայն դեռ գլուխ իսկ չբարձրացրած խեղդւում էր սուլթանական արնոտ սահմաններում: Նա չի թագցնում իր նողկանքը արիւնով վաստակուած ու պատուած սուլթանի պալատի հանդէպ, չմոռանալով կրօնքի պաշտպան Վատիկանի մասին նաեւ, որը միայն իր շահի մասին մտածելով, աչք էր փակում քրիստոնեայ իր զոհերի հանդէպ.
«Անոնց արեան շաղախն են պատերը մռայլ Եըլտըզին,
Վատիկանի կամարներն, հողաթափերը Պապին»:
(«Դադար»)
Իսկ յաջորդող «Լոյսը» բանաստեղծութեան մէջ իր ըմբոստութիւն է յայտնում այն Աստծուն, որի պաշտամունքով կեանքն ու մտածելակերպը փոխուեց ի սպառ՝
«Քանի՞ հազար, քանի՞ հազար տարիներ
Պէտք է, որ այսպէս քալեմ».
Եւ տիրող իրականութիւնը չհանդուրժելով դիմում է աշխարհի հաւատացեալ կոչուածներին՝
«Ով խաչ հանող եղբայրներ,
Թողուցեք զիս ճամբորդութեանս մէջ մինակ»…
Եթէ «Ցեղին սիրտը» շարքում պատկերում էր հայկական կոտորածները, իր դաշտում մորթուած շինականին, իր հայրենի հողի վրայ կործանուող ժողովրդին, «Գողգոթայի ծաղիկները» գործարաններում արիւնաքամ եղող աշխատաւոր դասակարգի հարստահարուած, ծանր վիճակն է, իր շուրջ տարածուած թշվառութիւնը, որի համար իր սիրտն ու հոգին է կեղեքւում:
«Ես հոն էի՝ ուր մըրոտ խըրճիթներուն մէջ մարդիկ
Կ՚անիծեն լոյսը վաղուան՝ որ պիտի յանկարծ սառի
Իրենց քաղցէն նուաղկոտ բիբերուն մէջ մահաբաղձ»:
(«Տրտունջք»)
Նոր, մեքենայացուող դարը խժռում, կուլ էր տալիս բանուորի ուժն ու մարմինը
«Յանուն պատառ մը հացի՝ գործատան մէջ թաղեց ան
Ճառագայթներն հոգիին»,
մինչդեռ այդ նոյն բանուորի կեանքի հաշուին
«Ոսկի՜, ոսկի՜ կը լափէ» նրան շահագործողը։
Թերթենք «Մեքենաները», «Տրտունջք», «Մեռնող բանուորը», «Միջոն», «Առկայծ ճրագ», «Ընկեցիկը», «Բանուորուհին», «Ճիւաղը կ՚անցնի», ուր
«պատառուն շապիկով անոնք փողոց կը խուժեն
Ծերերն ունին կռնակներ ծալուած մինչեւ գերեզման,
Որոնց խորէն կը լըսուին ճարճատիւններ ողբական»։
Այստեղ էլ մարդկային թշուառութեան հանդէպ իր զգայուն հոգու ցաւն ենք զգում՝ «կը սիրեմ վիշտդ՝ որ իմ վիշտս է գերագոյն», իր համակրանքը հանդէպ այդ ուրուականի պէս մթնշաղի մէջ դէպի գործատեղի շտապող հիւծուած բանուորուհիին:
«Կ՚ուզեմ քեզ տալ ինչ որ պայքարն ինձ տըւաւ;
Ինչ որ խլեցի մարտերով,
Քեզ պսակել արիւնիս գոյնն ունեցող
Յաղթանակիս վարդերով»:
Եւ միաժամանակ պայքարի, յաղթանակի հանդէպ ունեցած իր խոր հաւատը, որով տոգորուած վերադարձել էր Եւրոպայից:
«Վաղն, ով Ընկեր, ո՛վ Ընկեր, Քաղքին վրայ այս գոռոզ
Պիտի Ամպրոպը ճայթի, վառէ ջահեր բարբարոս»:
Վարուժանի յորդուն տաղանդը նրան դրդել է մի քանի բանաստեղծական ծրագրեր միաժամանակ ստեղծել: Ինչպէս օրինակ՝ «Հացին երգը» նա մտայղացել է դեռ «Հեթանոս երգերը» գրելիս, Կանտում, որի մասին կարդում ենք իր բարեկամներից մէկին յղած նամակում՝ «“Հացին երգը” գարնան դէմ պիտի սկսիմ»: Իսկ Չօպանեանին ուղարկել է այդ շարքի բանաստեղծութիւններից մէկը գրելով՝ «Յիշատակ մըն է, զոր մանկական տաք երեւակայութիւնս հայ գիւղի մը շրթունքին, սարսուռով, մինչեւ այս օրըս հասցուց»:
Այս շարքը սակայն աւարտում է երեք տարի յետոյ, 1915թ, որը հրատարակւում է իր գազանային յօշոտումից վեց տարի յետոյ միայն, կրկին Պոլսում, 1921թ Նաւասարդ նորաստեղծ միութեան կողմից:
Այս շարքը բաւական ողբերգական ճակատագրի արժանացաւ: Վարուժանի ձերբակալման օրը արիւնախում խուզարկուները բռնագրաւում են նաեւ իր բոլոր գրութիւնները: 1919թ Վարուժանի այրին՝ Արաքսի Թաշճեանը, կաշառելով թուրքական գրաքննութեան աշխատող մի հայի, մտնում է այն ներքնայարկը ուր հայ գրողներից բռնագրաւուած աշխատանքներն են հաւաքել եւ կաշառքի միջոցով փրկում է իր ամուսնու անգնահատելի հարստութիւնը, որը կարծես իր նահատակութեան ամոքիչ սփոփանքը դարձաւ ապրողներիս համար:
1921թ այս գրքի հրատարակման առիթով կազմակերպած ցերեկոյթին բանախօսում են Վահան Թէքէեանը եւ Շահան Պէրպէրեանը: Ամենայուզիչը եղել է այն պահը, երբ Վարուժանի դուստրը՝Վերոնիկը, իր հօր գրքից մի հատուած է արտասանել:
Այսօր իրապէս երախտապարտ ենք իր հոգու վերջին ճիչը դարձած այդ հատորի ե՛ւ ստեղծման ե՛ւ ամենակարեւորը՝ իր կնոջը՝ Արաքսիին, անձնազոհութեամբ այն փրկելու համար, առանց որի հայ գրականութիւնը շատ մեծ կորուստ պիտի ունենար:
Ընդհանրապէս իւրաքանչիւր նոր հատոր, նոր խօսք, նոր ասելիք, նոր ոճ, նոր բառապաշար է Վարուժանի համար: Իւրաքանչիւր նոր հրատարակութեամբ նոր Վարուժանին ենք հանդիպում: Ինքն էլ խոստովանում է՝ «հաճելի է ինծի միշտ լարերս փոխել եւ վերանորոգուիլ արուեստիս մէջ, եւ եթէ մուսաները չլքեն զիս, դեռ պիտի կարենամ շուարեցնել»:
«Հացին Երգը» շարքում իրապէս տարբեր Վարուժան է, այստեղ բացակայում է ազգի ծանր վիճակը, դրանով մտահոգ, նրան արթնացնելու, պայքարի մղելու հեւքը: Այստեղ քնարական, լուսաւոր, իմաստնացած իր հողն ու դրա բարիքները փառաբանող բանաստեղծն է:
Իւրաքանչիւր անհատ ընդմիշտ կապուած է մնում իր մանկութեան, անկախ դրա դառը կամ շքեղ յիշողութիւնից, ստեղծագործողը՝ առաւել եւս: Ուրեմն պատահական չէ Վարուժանի դարձը դէպի իր արմատը, գիւղը, այն ակունքը, որից ստացել էր իր ողջ գունաւորումը:
«Տարիներով կ՚երազեմ վերապրիլ մանկական հասակիս սրտին մէջ՝ երկնահուպ ժայռի մը վրայ՝ Ալիսի եզերքը վայրկե՜ան մը, վայրկե՜ան մը միայն եւ յետոյ թող անդունդը զիս կլլէ», — գրել է նա:
Նրան յոգնեցրել էր Պոլիսը իր կեղծ շպարով, քաղքենիութեամբ, ատելի էր իր համար այդ «շուայտ ու արբեցող կեանք»-ը, ատում էր անգամ «դահլիճներուն փարթամ կիները, որոնց կաւատն է ոսկին» եւ այդ անվերջանալի անհաշտութեան մէջ նա մտքով գտնում է հանգիստը իր գիւղի դաշտերում, դեռ չապականուած մշակի չարքաշ ջիղերում եւ մէկ ամբողջ խորագիր է նուիրում այդ ամենը փառաբանելու համար: Այդ է վկայում իր գրութիւնը՝ «Միջավայրս բոլորովին հակաբանաստեղծական է, ստիպուած եմ յիշատակներէս ներշնչուիլ»: Այդ յիշատակները մանկութեան գիւղն էր:
Թէեւ այն միայն յիշատակների արթնացում չէ, այն որոշակի նպատակ ու ասելիք ունէր: Գիւղը հայրենիքի հիմքն էր, անվերջանալի կոտորածները, ազգի ստրկային պայմանները անտանելի էին դարձրել հայի կեանքն ամենուրեք, յատկապէս գիւղերում: Հային պարտադրում էին հեռանալ իր հողից, գիւղացուն՝ իր դաշտից: Հայ գիւղը արագօրէն բնակեցւում էր թուրքերով ու քուրտերով, այն օրէօր դատարկւում, քայքայւում էր: Կեանքը մորթւում էր արտերի մէջ, միտքը՝ գանգի:
Գրողներից շատերը մտահոգ հայաթափութեան օրէօր աճող երեւոյթից, տարբեր միջոցներով փորձում էին յատկապէս գիւղացուն, կապել իր հողին: Յիշենք Սիամանթոի «Հայրենի Հրաւէր»-ի տողերը՝
«Վերադարձէ՛ք որդիներ, ձեր գութանին ու արօրին»:
Վարուժանն այլ մօտեցում է որդեգրում: Նա բաց հրաւէրքով չի մօտենում հարցին: Հակառակը՝ գիւղի ողջ առաւելութիւնն է հրամցնում ժողովրդին:
Վարուժանը պաշտել է իր գիւղը, միշտ հպարտացել գիւղացու իր ծագումով, սիրել է ջլապինդ մշակներին, որոնք կարծր հողի եւ կիզիչ արեւի հետ կռիւ տալով, իրենց մարգարտեայ քրտինքով հաց են արարել, «հա՜ցը սրբազան»: Նրանք բարի են, իրենց կրծքի տակ բաբախում է «սիրտն հողի», երակներում արեգակն է յորդում: Նա զանց է առնում այն բոլոր բացասական տարրերը, որոնք իշխում էին գիւղում: Կրկին դիմենք իր նամակին՝ «Գաւառի երեք տարուան կեանքս (ուսուցչութեան տարիների մասին է խօսքը) ջղայնացնող պայքար մը եղաւ ընդդէմ նախապաշարումներու, ժողովրդական տգիտութեան եւ կուսակցական խօլութիւններու»: Նա գիտէր, որ այդ ամենը տիրող պայմանների արդիւնքն են, որ դրանք կարելի է ուղղել, իսկ իրական գիւղը հողն է, հայի ծոցը, նրա ոգին պարունակող տարրը՝ գիւղացին, մշակները:
Այս շարքում ամփոփուած 29 բանաստեղծութիւններից իւրաքանչիւրում (ըստ 1986թ Անթիլիասի հրատարակութեան), գիւղական մի բնանկար է, աշխատանքի տարբեր փուլերով լեցուն, որը բնորոշ է դաշտային առօրեային՝ տափան է, սերմնացան, առաջին ծիլերի հրճուանք ու գեղեցկութիւն, գարնանային օրհնուած անձրեւ, ցորենի հասկերով լեցուն դաշտեր, որոնք նոյն բովանդակութեան ծառայելուց զատ ունեն իրենց նշանակութիւնը: Իւրաքանչիւրը զարգանում է ըստ դաշտային աշխատանքի պարտադրանքի, որին զարմանալիօրէն այնքան ծանօթ է եղել:
Հետաքրքիրն այն է, որ այս շարքն էլ սկսում է «Մուսային» բանաստեղծութեամբ, ինչպէս «Սարսուռներ» շարքում, սակայն այս անգամ ի հակադրութիւն «Սարսուռների» որտեղ մուսաներից գիտակցօրէն հայցում է բանաստեղծի դժուարին կոչումը, «Հացին երգը» շարքում նա Մուսայից շնորհք է խնդրում, անսխալ վերարտադրելու այն աշխարհը, որտեղից հոսում են մեր զգացումները, որտեղից մեր պապերի կանչն ենք լսում, որի հանդէպ անսահման սէր ու ակնածանք ունի ինքը:
«Սորվեցուր ինձ. — պսակէ քընարս հասկերով,…»
Բանաստեղծական շարք ստեղծելու ձեւը 20-րդ դարասկզբին տարածուած էր, իրենից առաջ Սիամանթոն է օգտագործել այն, սակայն Վարուժանի մոտ սոսկ ձեւ չի մնում, այլ դառնում է միջոց՝ ամբողջական նիւթ, պատկեր ստեղծելու, ուր ամեն մէկ բանաստեղծութիւն իր առանձին բովանդակութեամբ ներկայանալով հանդերձ, դառնում է մեծ կտաւը լրացնող մասնիկ:
Եթէ հետեւէք բանաստեղծութիւնների շարքին կը տեսնէք աստիճանական, ծրագրային դասաւորում. նախ՝ արտերն են, յետոյ գործող անձինք՝ մշակները, եզները որոնք հերկում են հողը, յետոյ՝ ցան, տափան, առաջին ծիլեր, անձրեւ եւ այսպէս շարունակ, մինչեւ ցորենը հասնում, ամբարւում ու ալրաղաց է տարւում:
Ափսոսանքով պիտի նշել, որ այդքան տպաւորիչ այս շարքը աւարտուած չէ: Բացակայում են հացի վերջնական ստեղծումը ներկայացնող մի քանի քերթուածներ, որոնց վերնագրերն են միայն նշուած եղել իր ծոցատետրում, բայց որոնք հաւանաբար դեռ չէին ստեղծուել, միայն ծրագիր են մնացել:
Ըստ իր նշումների, Ալրաղացին յաջորդելու էին Ալիւրը, Ախոռը, Թթխմորը, Փուռը, Հայրենի սեղանը եւ Հացին երգը: Թէեւ ոչ ամբողջական լինելը ոչինչ է պակասեցնում այս գործի գեղարուեստական անգնահատելի արժանիքից եւ բովանդակութիւնից:
Այս շարքի իւրաքանչիւր բանաստեղծութիւն միայն երգ չէ ՝ այլ իւղաներկ կտաւ է՝ «Արտս ոսկո՜ւն է նման բոցերու», կամ «Հունձք կը ժողուեմ մանգաղով, —Լուսնակը եարս է». Դա բանահոսութիւն է ժողովրդի տքնաջան աշխատանքի, միախառնուած նրա ստեղծած բարիքների, ուրախութեան ու օրհնանքին:
Նա զարմացնում է մեզ կենդանի, շնչող պատկեր ստեղծելու կարողութեամբ: Կարելի՞ է մոռանալ՝
«Հովե՜ր կանցնին,
Ու ցորեաններս յուշիկ-յուշիկ կ՚արթըննան,
Իրենց խորքէն կը հոսի դող մ՚անսահման» :
Իր տողերից երեւում է երեւոյթների մէջ ներթափանցելու արտակարգ կարողութիւնը: Նա պարզապէս չի անցել արտերի մօտով, այլ ապրել է դրանց արթնացումը, ինչպէս ապրել էր ցեղին վշտերը, մօրը կարօտը, բանուորուհու հիւծախտը, Նեմեսիսի վրէժը:
Եւ պատահական չէ, որ մեր առջեւ կենդանանում է հայ շինականը, իր բրդոտ կուրծքով, նրա ցանքը, հերկը, որը աշխատում, ակօսներ է բացում իր ուղղամիտ բնաւորութեան պէս՝
«Մարդը կ՚երթայ երգելով մաճն ափին մէջ պընդաջիղ,
Ու իր ճամբան կը գծէ իր հոգիին պէս ուղիղ»:
Վարուժանը ոչ միայն վերականգնեց հայ գիւղի պատկերը, մշակների ստեղծած բարիքները, այլ իր ակունքից հեռացող հայութեան յիշեցրեց իր կապը իր հողին, այդ հողում իր ծիների ծնունդը, փորձեց արթնացնել հայի երակներում հոսող ստեղծագործ դարաւոր զգացումները, շաղախուած հայրենի բնաշխարհի անկրկնելի գեղեցկութեամբ:
Իր անսահման սէրն ու փափագը հային լիառատ ու բազմացած տեսնելու նոյնքան հրատապ է իր համար, որքան նրա ազատագրումը: Նրա իւրաքանչիւր տողը սրբազան աղօթք է, երկրպագութիւն հանդէպ գիւղացուն, բնութեանը, հացին, նրա ստեղծողներին, գալիք սերունդ ծնողներին:
«Ափ մը ցորեան ծոցերուդ մէջ
Թող որ ցանեմ, Հարսըս աղուոր,
Հարսըս աղուոր, սէ՜րս հեռաւոր.
Թող անկողնիդ ակօսին մէջ
Հասկ մը ծըլի՝ լըման շարքով,
Եւ օրօրած օրոցքիդ մէջ
Արշալոյսներ նընջեն փառքով»:
«Հացին երգը»-ին, ըստ իր ծրագրի, պիտի յաջորդէր «Գինիին երգը», ծրագրել էր գրել «Հայ Հոմերագիրքը», Սասունցի Դաւթի ընդհանուր մշակումը եւ ով գիտէ դեռ ինչ նոր գործեր, որ պիտի ըմբոշխնէինք, չէ՞ որ նա ընդամենը 31 տարեկան էր, իր ստեղծագործական ամենածաղկուն տարիքին, եթէ բարբարոս ոգին, ինչպէս ինքն էր բնութագրել թուրքին, վայրագաբար չյօշոտէր նրան:
Վարուժանի մեծագոյն առաւելութիւնը իր ինքնատիպութիւնն էր, որ իր ժողովրդի սրտի զարկերը հաւաքագրած, դրանց ականջալուր, դրանք իրական պատգամ դարձրած ուղղորդում էր իր ազգին դէպի ազատագրում, դէպի մեծն ու հզօրը, ինչպէս եղել էր նախկինում: «Հայը պիտի ապրի հակառակ իր դահիճներուն: Ժանիքի դէմ ժանիք, թաթի դէմ թաթ վրիժառու». սա էր իր հաւատամքը:
«Միակ նպատակս է հայրենիքիս օգտակար դառնալ», գրում է նա:
Նա ոչ միայն օգտակար դարձաւ, այլ իր սէրն ու գնահատումը հանդէպ իր ժողովուրդը, հաւատը նրա ներքին ուժի հանդէպ, դարձրեց ժողովրդին առաջնորդող պատգամ: Նա հաւատում էր իր ժողովրդի հանճարեղութեանը եւ այդ աղերսով դիմում նրան.
«Ճառագայթ մը, բոց մը տուր ինձ տաղանդէդ,
Զի ես տուի սրտիս հրայրքը բոլոր,
Թող մըրրկէ, փոթորկէ զիս այգաւէտ
Հանճարիդ բոցն՝ որ ցեղիս ջահն է այսօր»:
Իր մեծութիւնը սակայն միայն իր ժողովրդով, նրա հանդէպ ունեցած հայրենասիրութեամբ չի ամփոփւում, իր սէրն ու մտահոգութիւնը, իր ազատութեան տենչը համամարդկային ընդգրկում ունի: Պատահական չէ իր «Անդաստան» բանաստեղծութիւնը, ուր չորս քառեակներում ամփոփում է այս փոքրիկ, երկիր կոչուած մոլորակի չորս՝ արեւելեան, արեւմտեան, հիւսիս, հարաւ, կողմերում ապրող ողջ մարդկութեան խաղաղութեան իր մաղթանքը:
Դա աղօթքից վեր, համամարդկային խաղաղասիրութեան, մարդասիրութեան, բնութեան տուած բարիքների գնահատման, բարութեան ու օրհնանքի մի հանճարեղ ուղերձ է համայն մարդկութեանն ուղղուած:
«Արեւելեան կողմն աշխարհի
Խաղաղութի՜ւն թող ըլլայ…
Լայն երակին մէջ ակօսին
Ոչ արիւններ, քրտինք հոսին
Ու երբ հընչէ կոչնակն ամեն գիւղակի՝
Օրհներգութի՜ւն թող ըլլայ»:
Վարուժանին ամբողջովին հասկանալու համար պիտի կարդալ նաեւ նրա յօդուածները, նամակները ուղղուած իր մտերիմներին, մեզ հանրածանօթ իր ժամանակակիցներին՝ Սիամանթոյին, Արշակ Չոպանեանին, Թէոդիկին, Արիստակէս Քասգանտիլեանին, Վարդգէս Ահարոնեանին, Ռուբէն Զարդարեանին, եւ այլոց, ուր անկեղծօրէն կիսել է իր ապրումներն ու մտածումները:
Անշուշտ այսպիսի մի մեծութեան չպիտի հանդուրժէր թուրքի ամուլ, ոճրագործ ուղեղը, չպիտի հանդուրժէր յատկապէս նրա այն բնորոշումը, ուր ասում էր.
«Հայը մի մարտիրոս է, մի վկայ: Ժանտ ձեռքերը ջախջախեցին իր գանգը, բայց նա կրցաւ ստեղծագործել: Կոտրեցին իր բազուկները, բայց նա ակռաներով բացեց իր սրտին ակօսները եւ նիզակներու եւ եաթաղանի հարուածներով պատռեցին իր կուրծքը եւ ծակծկեցին ամբողջ իրանը եւ սակայն չի կրցին մեռցունել զինքը, որովհետեւ սիրտը կը բաբախէր տակաւին այնքան ուժգին, որքան առոյգ երիտասարդի մը սիրտը»:
Այս տողերը կարծես իր գազանային յօշոտման կանխազգացումն էին: Ճիշտ այդ ձեւով էլ տարիների կուտակած վրէժով բզկտեցին նրա մարմինը, փորեցին աչքերը, մոռանալով, որ նա տեսել էր աւելին՝ իր ոչնչացուող ազգի զարթօնքը, ձուլուել էր իր ժողովրդին: Նրանք մոռացան, որ հանճարներին անհնարին է սպանել:
2009թ. այս հանճարեղ բանաստեղծի ծննդեան 125-ամեակի առիթով, մի խումբ պոլսահայերի կողմից, որպէս յաւերժացում իր անուան, իր ստեղծագործութեան եւ որպէս ապտակ թշնամուն, յաւետ յիշեցում իր գազանային արարքին, Ստամբուլի Շիշլիի հայկական գերեզմանատանը իր խորհրդանշական կիսանդրին կանգնեցուեց, որի ձախ մասում արձանգրուած է «Անդաստան» բանաստեղծութեան վերջին քառեակը:
Վարուժանին մեծարեցին ոչ միայն հայ մեծանուն ստեղծագործողներն ու իր ժողովուրդը, այլ նաեւ օտարները: Նրա ստեղծագործութիւնները թարգմանուեցին տարբեր լեզուներով, իսկ 1958թ Բելգիոյ Կանտ քաղաքի համալսարանի մատենադարանի առաջին սրահում եռալեզու՝ հայերէն, ֆրանսերէն, ֆլամանդերէն արձանագրութեամբ յուշատախտակ տեղադրուեց Վարուժանի մեծադիր դիմաքանդակով եւ կենսագրութեամբ: Որի վրայ քանդակուեց իր «Նեմեսիս» բանաստեղծութեան տողերը.
«Ինչ փոյթ կեանքը մեռնող,
երբոր երազը կ՚ապրի,
երբոր երազն անմահ է»:
Մեծ ստեղծագործողների երթը գալիս է նրանց մահից յետոյ, եկող սերունդներն են տալիս նրանց գնահատականը, ինչպէս Յ. Օշականն է բնութագրել այդ երեւոյթը.
«Դիմանալ իր սերունդին — փոքր արժանիք մ՚է: Դիմանալ յաջորդին — փաստ արուեստագէտ խառնուածքի մը: Դիմանալ երրորդ սերունդի մը — հոս է մեծ գրագէտին սահմանը: Չեմ վախնար գրելու — Դանիէլ Վարուժան մեծագոյն փառքերէն մէկն է մեր քնարերգութեան, եթէ ոչ մեծագոյնը»:
135 տարի է անցել բրգնիկցի մեր մեծագոյն բանաստեղծի ծնունդից, խլուած է մեզնից իրեն ծնած Անատոլիոյ մեր այդ գեղեցիկ բնաշխարհը, բայց յաւերժացած է այն իր բանաստեղծական տողերում, եւ իւրաքանչիւր սերունդով թարմանում է մեր մտապատկերում նրա ստեղծած հայրենի հողի կանչը, վերականգւում է Ցեղին սրտի զարկերը, շլացնում՝ հեթանոս աստուածների փայլը, տարածւում հացին երգն ու բոյրը եւ դեռ իր երազը՝ ազատագրուած տեսնել իր հայրենի տարածքները, մնում են անկատար:
Վարուժանի երթը իւրաքանչիւր սերունդի հետ նորոգուելով շարունակւում է, պարտադրելով իրականացնել իր պատգամը՝
«Ու ամեն ոք Ազգին սիրով լոկ արբշիռ,
Այնպէս վառի, ապըստամբի, բորբոքի,
Որ Թորգոմայ Տունն ըզգայ,
Թէ իր օճախը մարած՝
Այսօր հրաբուխ է դարձեր»:
Յ.Գ. — Ես շնորհակալ եմ մորս՝ Լուսինին, որ իմ մանկական տարիքում անուղղակիօրէն, ծանօթացրեց ինձ Վարուժանին եւ իւրաքանչիւր անգամ շփուելով իր ստեղծագործութիւններին զգում եմ, թէ որքան կարեւոր է փոքր տարիքին կրթուել մեծ ստեղծագործողների գործերով: Իրապէս դրանք մեր կեանքի մեծագոյն ուղեցոյցներն են դառնում:
Շար. 2 եւ վերջ
20 ապրիլ 2019
Սան Ֆրանսիսկօ