ՎԱՐԴԳԷՍ ՇԱՄԼԵԱՆ
… Գիտցէ՛ք, որ մի՛շտ կենդանի եմ:
Իսկ աննշան եթէ մնայ
Երկրի մէկ խորշն հողակոյտն իմ,
Եւ յիշատակս ալ թառամի,
Ա՜հ, ա՛յն ատեն ես կը մեռնիմ:
Պ. ԴՈՒՐԵԱՆ
Աբրահա՛մ, դասընկերս իմ սիրելի: Գիտցի՛ր, որ ինծի եւ շատերու համար դեռ կենդանի ես ու յիշատակդ ալ միշտ անթառամ պիտի մնայ:
Երկրագունդի հակառակ երեսին վրայ գտնուելով` մահուանդ լուրը թերթերէն իմացայ, ներէ, որ յուղարկաւորներու թափօրին միանալ եւ ես ալ ափ մը հող շիրիմիդ մէջ նետել չկարողացայ: Ափսո՜ս, հազա՛ր ափսոս:
Երբ Լիբանան գամ, պիտի այցելեմ քեզի եւ շիրիմիդ վրայ խունկ մխացնեմ եւ մոմ վառելովգերզգայուն հոգիիդ համար աղօթեմ:
Քանի մը անգամ գրիչը վերցուցած եմ հետդ կապուելու համար, սակայն բան դուրս չէ ելած:
Ու թէեւ, յետմահու, բանաստեղծական քու տաղանդիդ արժանավայել ներբողական գրութիւններ կարդալով մասամբ մխիթարուած ըլլալու զգացումը ունեցայ, սակայն, երբ համացանցի մէջ կարդացի գրուած հետեւեալ ակնարկը «քիչ առաջ 8 տարեց գրողներով հողին յանձնեցինք մեծատաղանդ բանաստեղծ Աբրահամ Ալիքեանը…», ցնցուեցայ, աւա՜ղ եւ ամօ՛թ… (Արա Արծրունի, 17 յունիս 2013): Կար նաեւ այս գրութեան կցուած 1992-ին ինծի գրած մէկ նամակիդ վերջին քանի մը բառերը«... Ես դեռ մինակ եմ, այսինքն անընտանիք»:
Այդ արտայայտութիւններուն յաճախանքէն սպառած, ինչպէս նաեւթաղումիդ անշքութիւնը երեւակայելով եւ զուրկ ըլլալով բառերու քու անսահման եւ բեղմնաւոր մթերքէդ, ինչպէս նաեւ գրիչիդ թռիչքէն, ինծի համար դժուար է գտնել այն ճշգրիտ բառերը, որոնք կրնան արտայայտել զգացած սրտի կսկիծս:
Եւ ահա, մասամբ փրկուեցայ, երբ լսեցի կնոջս ողջամիտ խորհուրդը. «Գրէ՛, գրէ՛ այլեւս, որ սիրտդ պարպես եւ հանդարտիս»: Ու փորձելով մոռնալ վերեւի տխուր եղելութիւնները` սկսայ գրել ո՛չ թէ բանաստեղծի արժանիքներուդ, այլ անցեալի ուրախ ժամանակներուն պատանեկան մեր այլազան յիշատակներուն մասին:
Տարեկիցներ էինք, ծնածնոյն թուականին (1928), նոյն քաղաքը (Ալեքսանտրեթ), ուր անցուցած էինք մեր անհոգ մանկութիւնը: Նմանապէս, մեծ պետութիւններու անարգ որոշումով, երբ Ալեքսանտրեթի տարածաշրջանը (Սանճախը) Թուրքիոյ կցուեցաւ, եւ այդ անիծեալ Թուրքիան դարձեալ հայերուն կալուածները, ինչքերը սեփականացուց, տեղացի հայութեան հետ, նոյն թուականին (1939) մենք ալ լքելով մանկութեան մեր օրրանը, գաղթեցինք եւ եկանք Լիբանան (դուն ժողովուրդին հետ, ես Քեսապի վրայով):
Ի վերջոյ, միեւնոյն թուականին (1946) միասնաբար շրջանաւարտ եղանք Ճեմարանէն (որ այդ թուականին Պէյրութի Ուատի Ապու Ժեմիլ փողոցի հնամենի շէնքի մը մէջ կը գտնուէր):
Լսարանական վերջին երեք դասարաններուն մէջ, տարուէ տարի մաղուելով, մնացեր էինք միայն հինգ դասընկերներ: Թէեւ թիւով քիչ էինք, սակայն մեր դասարանը բազմամարդ կարելի էր համարելբաղդատմամբ յաջորդ դասարանին, որ կը բաղկանար միայն երկու աշակերտներէ Վարուժանը եւ Արուսիկը: Մեր դասարանէն էինԲաբգէն Սասունին, Սահակ Սահակեանը եւ Սուրէն Տէր Մելքոնեանը, որոնք մեզմէ շուրջ մէկ տարիով փոքր էին եւ աւելի նրբակազմ ըլլալու պատճառաւ ալ թերեւս քնքշաբար կը կոչուէին Բաբիկ, Սահակ-Մահակ, Սուրիկ: Մեծ «կտորներ[ը]» մենք էինք, դունԱբրահամ Խաչերեան (որ հետագային գրական ծածկանունով դարձար Աբրահամ Ալիքեան) եւ ես: Ամեն օր, դասագրքերու տրցակը թեւիդ, Ճեմարան կու գայիր եւ տուն կը վերադառնայիր քալելով շուրջ 4 քիլոմեթր ճամբայ մը կտրելով. քիչ կը պատահէր, որ հանրակառք առնէիր:
Յաճախ, դպրոց հասնելուդ պէս, պզտիկ մատիկովդ արագ-արագ բաներ մը կը գրէիր թուղթի մը վրայ: Յայտնի էր, որ քալելու ընթացքիդ իսկ մուսայիդ եւ ներշնչումիդ հետ էիր, որ կապ չունէր դասերուդ նիւթին հետ:
Արտակարգ պաշտամունք ունէիր մեսրոպաշունչ մեր լեզուին նկատմամբ: Գրականութեամբ եւ գրականութեան համար կ՚ապրէիր: Անկէ դուրսայլ դասընթացքներուն հարեւանցի հետաքրքրութիւն ունէիր: Էութեամբ բանաստեղծ նոյնիսկ գիտական նիւթերու դասերու պահերուն, գրականութեան կամ բանաստեղծութիւններու գիրք մը կ՚ունենայիր ձեռքիդ: Ինչպէս դուն անձնապէս նկարագրած ես կցեալ յօդուածիդ մէջ. «…այլ դասերու մէջ, մշեցիներու արտայայտութեամբ, “օրապակաս ճռիկ” (ծղրիթ) էի, ո՛չ աւելի»:
Դուն բանաստեղծ ծնած ես, բանաստեղծ եւ գրագէտ ալ պիտի մնասկ՚ըսէի քեզի. ճակատագրական ապացոյց անունդ իսկ այբ եւ բենով կը սկսի:
Նոյնին համոզուած էին մեր ուսուցիչներըԼ. Շանթ, Ն. Աղբալեան, Գ. Կիւզէլեան, Կարօ Սասունի, Գ. Բանեան, Եոլանտ Աճեմեան եւ ուրիշներ: Անոնք միայն դասատուներ, ուսուցիչներ չէին, այլ դաստիարակներ, «մարդ» պատրաստողներ: Հոգեբանօրէն ապագայ կենցաղդ նախատեսելով, այդ օրերէն էութիւնդ ճանչնալով, արժեչափելով եւ գնահատելովառանձնայատուկ վերաբերմունք ունէին քեզի հանդէպ: Վերջին երեք դասարաններուն լսարաններուն գրական բաժնին իշխանն էիր: Այդ ժամանակ Ճեմարանին խեղճուկ գրադարանին բանալին իսկ քեզի յանձնուած էր:
Քեզ յաճախ կը քաշքշէի: Մականունդ Խաչերեան ըլլալով` քեզ երբեմն Խաչի՛կ կը կոչէի, կամ Աբօ, Իպրահիմ, Հայր Աբրահամ եւ այլն: Քթիդ տակէն կը ժպտէիր: Դպրոցական ժամանակին իսկ գրիչդ ու ոճդ դարձած էին բարձրաթռիչ: Պարզ հայերէնով գրէ, կ՚ըսէի, ընթերցողը բառարանը ձեռքի՞ն պէտք է ունենայ հասկնալու համար գործածած «անծանօթ» բառերդ:
— Վարդգէ՛ս, — կ՚ըսէիր, — այդ բառերը պէտք է գործածել, որպէսզի բառարաններու մէջ մեռեալ տարր չդառնան ու մոռցուին:
Օր մը, երբ ափսոսանքով նշեցի Դուրեանին քսան տարեկանին մահացած ըլլալը, չկարողացաւ աւելի երկնել, զիս մխիթարեցիր՝ մօտաւորապէս ըսելով. «Այո,՛ ափսո՜ս, բայց շատ չվշտանանք, որովհետեւ քսան տարին իր ապրած ֆիզիքական շրջանն է, սակայն իր ոգեղէն, զգացական ներաշխարհի տարիներուն թիւը շատ աւելի կարելի է համարել…»:
Աբօ՛ ճան, թոյլ տուր, որ հոգեպէս ամբողջովին պարպուելու համար, վերյիշեմ, սրտիս անբուժելի կսկիծ (տէ՛րտ) դարձած ա՛յն դէպքը, որ պատահեցաւ օր մը:
Միայն հինգ դասընկերներ ըլլալով, յաճախ փոքր սենեակի մը մէջ, քիչ մը երկար միակ սեղանի մը շուրջ բոլորուածդաս կ՚առնէինք:
Նկատի ունենալով, որ արաբերէն լեզուի ուսուցման ժամերը խաղալ-կատակելով կամ ուրիշ դասեր սորվելով կ՚անցընէինք, հետեւաբար օր մը, արաբերէնի պահուն, ազատօրէն ինծի էջ մը թուղթ սահեցուցիր սեղանին վրայէն: Բանաստեղծական քառեակ մըն էր: Կարդալէ ետք, ուրկէ՜ ուր, Մեծարենցի արտայայտած զգացումներուն ինչ-որ նմանութիւն գտնելով, վերնագրին տակ, քիչ մը աջ կողմը «Ձօն Մեծարենցին» գրելով քեզի վերադարձուցի թուղթը: Ինքնավստահ ձեւով եւ ժպտելով երկարած էիր ինծի գրութիւնդ: Բայց երբ նկատեցիր «Ձօն Մեծարենցին» բառերը, յանկարծ գլուխդ ծանրօրէն կախեցիր կուրծքիդ եւ սկսար լռելեայն լալ… իսկական արցունքի կաթիլներ ինկան քթիդ ծայրէն…
Ուսուցիչն ալ (որ աւելիմեզի տետրակ եւ մատիտ ծախելով հետաքրքրուած էր, քան արաբերէն սորվեցնելով), զարմացած, պահը չվերջացած արձակեց մեզ ու գնաց: Մեր դասընկերներն ալ գացին: Մնացինք մինակ, դուն եւ ես:
Անիծեալ ըլլայ այդ վայրկեանը, երբ ես գրեցի այդ երկու բառերը: Անդրադառնալով, որ անփափկանկատութեամբ, բանաստեղծի հոգիիդ փափուկ եւ գերզգայուն մէկ լարին վիրաւորանք, ցաւ պատճառած էի, շուարած, խեղճացած, խղճացած ներող ըլլալու բառեր կմկմացի…
Դո՛ւն, առանց բառ մը ըսելու, հեռացար, բայց քէն չպահեցիր: Այդ ցաւալի դէպքէն ետք համբերութեամբ ինծի բացատրեցիր, թէ ինչո՛ւ գրածդ տարբեր էր Մեծարենցի գործերէն, ինչպէս նաեւ աւելցուցիր, որ կրնայ պատահիլ, որ երկու անձեր նոյն միտքերը կամ զգացումները ունենան, բայց տարբեր ձեւով արտայայտեն զանոնք:
Ներէ ինծի, սիրելի՛ Աբօ, արդէն ամեն անձի հանդէպ, ամեն պարագաներու մէջ, մեղմ բնաւորութեամբդ ներողամիտ կ՚ըլլայիր: Անտեղի չեմ համարեր դիտել տալը, որ Հայաստան ներգաղթելէ ետք, երբ վերադարձար, հաւանաբար կրած ֆիզիքական եւ հոգեկան տառապանքներուդ պատճառով դարձած էիր կրքոտ, ջղային, անհանդուրժող. ափսո՛ս:
Այստեղ, մասամբ թեթեւցած, վերջ կու տամ այս զրոյցին:
Երբ ողջ էիր, այս աշխարհի մէջ ալ, նոյնիսկ ընկերութեամբ շրջապատուած, արդէն մինակ էիր:
Ստորեւ կցեալ ինծի գրած նամակիդ մէջ «Մինակ եմ, անընտանիք» հոգեխոց բառերը, որոնք ստոյիկօրէն ապրուած ողբերգութեան մը նկարագրութիւնն են, ինծի կը վերյիշեցնեն այն սքանչացումը, զոր ունեցած էիր Ալֆրետ տը Վինյիի «Լա Մոր տիւ լու» ոտանաւորին հանդէպ մեր դպրոցական ժամանակաշրջանին, որուն խտացումը կարելի է համարել այդ երկու բառերդ:
La Mort du loup
… Gémir, pleurer, prier est également lâche.
… Seul le silence est grand; tout le reste est faiblesse.
… Puis après, comme moi, souffre et meurs sans parler.
Գայլին մահը
… ողբալ, լալ, աղաչելը համազօր վախկոտ են.
… Միայն լուռ մնալը վեհ է, մնացեալը ամբողջովին տկարութիւն է:
… Ի վերջոյ, ինծի նման, տանջուէ՛ եւ մեռի՛ր առանց խօսելու…
Երկու խօսք եւս աւելցնեմ, սիրելի՛ս: Այս մենախօսութեան կը կցեմ այն յօդուածը, որ Պէյրութը ձգելիք իմ օրուանս հասցնելու հոգածու արտօրանքով, օրաթերթով հրատարակել տալու համար պատրաստած էիր, ինչպէս նաեւանոր կցուած ձեռագիր այն նամակը, որով կը բացատրես գրութեանդ չհրատարակուելուն պատճառները չհասկնալդ: Այո՛, Հայաստան ներգաղթելով շրջան մը մեր կապը ընդհատուեցաւ, սակայն, որպէս անգին ցնծութիւն ինծի, այդ նամակէդ ի յայտ կու գայ, որ «երկաթէ վարագոյրի» ընդմէջէն իսկ հոգեպէս կապը պահուած էր:
Եւ հիմա, որ իրապէս ուրիշ աշխարհ մը գացիր, ինծի ալ քեզի մօտիկ տեղ ապահովէ, գիտեսշատ ժամանակ չմնաց, համբերէ, չեմ ուշանար... Սիրով եւ կարօտով ԸՆԿԵՐԴ՝ ՎԱՐԴԳԷՍ ՇԱՄԼԵԱՆ
Ստորեւ՝ Աբրահամին ինծի գրած մէկ նամակին տպագիր արտագրումը.
Սիրելի՛ Վարդգէս,
Դեռ դուն հոս էիր, որ գրեցի այս տպաւորութիւններս գրքէդ եւ քեզի աղուոր անակնկալ մը ընելու ցանկութեամբ տարի զանոնք «Ազդակ»: Անմիջապէս կարդացին (Շահանդուխտին վկայութեամբ) եւ խոստացան տպել մինչեւ օգոստոս 3-ը` այստեղէն մեկնելուդ օրը: Բայց չտպեցին: Երբ դուն գացիր, ա՛լ չհետաքրքրուեցայ յօդուածով (դուն չկայիր, իսկ ես հեղինակ ըլլալէ ձանձրացած եմ) եւ չեմ գիտեր, թէ ինչու չհրատարակեցին եւ այսօր ալ չհարցուցի, երբ զայն քեզի ղրկելու համար ետ քաշեցի: Ահա քեզի մամուլի ազատութեան օրինակ մը: Քեզի կը ձգեմ եզրակացութիւնները հանելու ձանձրոյթը. ես շատ տեսած եմ նման «ազատութիւններ»:
Եթէ համաձայն ես յօդուածին, որ քեզի օգտակար ըլլալու համար է գրուած նաեւ, տուր զայն «Հորիզոն»ին կամ քովդ պահէ իբրեւ ինձմէ յիշատակ։ Կը համբուրեմ քեզ, ջերմ բարեւներ տիկնոջդ, Ցոլինէին, Հայդուկին եւ Վաչէին։ Եթէ ժամանակ եւ տրամադրութիւն ունիս, գրէ։ Ես դեռ մինակ եմ, այսինքն՝ անընտանիք։
Սիրով՝ Աբրահամ
Կցեմ նաեւ՝ այն գրութիւնը որուն կ՚ակնարկէ Ալիքեան վերեւի իր նամակին մէջ։