ԱՐՏԱՇԷՍ ՇԱՀԲԱԶԵԱՆ
Եղբայրս ապրում է ինձանից ոչ հեռու, եւ երբեմն-երբեմն ես նրա տանն էի յայտնւումնախապէս այդպիսի նպատակ չունենալով: Պատահում էր, որ տանից դուրս էի գալիս զբօսնելու, նեղլիկ փողոցներով քայլում էի աւելի շուտ մտքերիս, քան թէ ոտքերիս ընթացքին հետեւելով եւ յանկարծ տեսնում էի, որ յայտնուել եմ եղբօրս տան մօտակայքում:
Նման դէպքերում ուղղւում էի դէպի խաղողի վազի ստուերում պատսպարուած կանաչ դարպասը: Եղբօրս տան դիմաց այգու դարպասից ընդամենը մի տասը մետր հեռաւորութեան վրայ է գտնւում մեր բնակավայրի ամենահին շինութիւնըեօթերորդ դարի եկեղեցին: Նոյն եօթերորդ դարում երկրաշարժից ու, ասում են, արաբական արշաւանքների հետեւանքով աւերուած կառոյց էր այն, որի դանդաղ փլուզումը շարունակուել էր հետագայ ժամանակներում: Ի հարկէ եկեղեցու հետագայ քայքայումը աւելի շուտ կարելի էր բացատրել անտարբերութեան, քան այլ պատճառով: Երկու կայսրութիւնների միջեւ բաժան-բաժան արուած Հայաստանում բիւզանդացիների կողմից որպէս ձգողութեան նոր կենտրոն էր ստեղծուել այս կաթողիկոսական հակաթոռ կաթողիկէն: Դրածոյ կաթողիկոսը երկար չէր կառավարել. նրան սպանել էին փախուստի ժամանակ: Փաստերի վրայից ժամանակի հողմերը ջնջել էին յոյզերի շերտըեկեղեցին մեզ համար դարձնելով այն, ինչ որ կար: Դրա կողքով անցնելիս մարդիկ մի քիչ ձգւում էին, իսկ շաբաթ-կիրակի օրերին չորս խորանների մրոտ պատերից դէպի երկինք էին ձգւում ծխի բարակ թելերը:
Ահա հաւանաբար եղբօրս տուն գնալիս մի պահ ուղղութիւնս փոխեցի դէպի եկեղեցի: Քարակուռ բաց մուտքից նոր էի ներս մտել, երբ նկատեցի ինչպէս հարաւ-արեւելեան խորանի մօտ պատից պոկուած եւ դարերի փոշու մեջ խրուած գորշ քարին նստած է մի մարդ: Մարդն ինձ չնկատեց, բրիչ յիշեցնող երկաթի կտորով ինչ-որ գծեր էր գծում: Ալիքաձեւ, ճերմակախառը մազերի դէզը յուշում էր, որ երիտասարդ չէ, թէեւ կոճղի պէս պինդ կազմուածք ունէրլայն ուսեր եւ պիրկ բազուկներ: Անծանօթն ինձ նկատեց, երբ արեւի տակ երկարած ստուերս ընկաւ նրա գծագրերի վրայ: — Բարեւ ձեզ, — ասացի ես:
Նա այնպիսի հետաքրքրութեամբ զննեց ինձ, կարծես հին ծանօթի էր մտաբերել, եւ ապա արձագանգեց.
— Ինձ դու-ով դիմիր:
— Ի՞նչ, — անակնկալի եկայ լաւ չհասկանալով, թէ ինչու պէտք է անծանօթ մարդուն դու-ով դիմեմ:
— Բոլորն ինձ դու-ով են դիմում, սահման մի դիր իմ եւ քո միջեւ, — բացատրեց անծանօթըկենտրոնանալով իր զբաղմունքի վրայ:
Նոր հարցերը թերեւս օգնէին հասկանալու նրան:
— Իսկ այդ ի՞նչ ես անում:
— Տառեր եմ ստեղծում, — պատասխանեց անծանօթը այս անգամ առանց շեղուելու գործից:
— Ո՞ւմ համար ես տառեր ստեղծում, — յետադարձեցի ես անթաքոյց ջղագրգռութեամբ:
— Մի ցեղ կայ, խառնուել է աշխարհին, գայթակղւում է ինչով ասես… Եթէ գրի միջոցով չգտնի ճշմարտութիւնը՝ կործանուելու է, — նոյն անխռով ձայնով պատասխանեց անծանօթը:
Այս անգամ հետաքրքրութիւնս գրգռեց նրա անձը: Ոչ-հեռւում հիւանդանոց կար, որտեղից երբեմն նոյնպիսի տարօրինակ մարդիկ էին փախչում: Գուցէ նման մէկն էր ծերունին:
— Իսկ քո ի՞նչ հոգսն է, թող իրենք իրենց համար այբուբեն ստեղծեն, — խօսակցութիւնը խորացրեցի ես:
— Վա՜յ, — զարմացած գլուխը բարձրացրեց ծերունին, — ինչպէ՞ս թէ իմ ինչ հոգսն է, գուցէ ձեր այբուբենը ստեղծե՞լն էլ իմ հոգսը չէր:
— Մեր այբուբենը Մեսրոպ Մաշտոցն է ստեղծել, — նախայարձակ եղայ եսզայրանալով ոչ միայն այբուբենի, այլեւ «ձերի» համար: Կարելի էր կարծել, թէ ինքը երկնքից էր յայտնուել այստեղ:
Այս անգամ եւս անծանօթը, անհաղորդ գրգռուած տոնիս, բարի ժպիտով ասաց.
— Մեսրոպին շատ եմ օգնել:
— Հայկ Նահապետին էլ չե՞ս օգնել, — ձեռք չէի քաշում ես:
— Բոլորին էլ օգնել եմ, — առանց գործից կտրուելու պատասխանեց խօսակիցս քթի տակ մրմնջալով արտառոց հնչիւններ: Անծանօթն այնպէս էր արտասանում դրանք, որ հնչում էին մէկ հնչիւնի նման:
— Այդ դէպքում ո՞վ ես դու, գուցէ Տէր Աստուա՞ծ, — շարունակեցի ես արդէն կարծես հաճոյք ստանալով խօսակցութեան մեջ ներքաշելուց:
Ծերունին երկաթի կտորը նետեց փորփրած հողին եւ շտկուեց տեղում:
— Չես ճանաչում: Երբ անհոգ էք ու ինքնահաճ, չէք ճանաչում: Անհանգստութիւնն է միայն, որ ես-ի պատեանից դուրս է քաշում ձեզ, բերում դուռս: Չէք հաւատում մեղանչում էք, բայց փրկութիւն էք խնդրում: Ինչպէ՞ս մաքրագործուել, ինչպէ՞ս փրկուել, երբ հոգումդ հաւատ չկայ:
Լռեց, մտածկոտ շոյեց շագանակագոյն փարթամ մօրուքն ու ճակատը կնճռոտելովձեռքը մեկնեց երկաթին.
— Դու Աստուա՞ծ ես, — կրկնեցի հարցս:
— Եթէ հաւատաս այո, եթէ չհաւատասիմ մէջ Աստծուն չես ճանաչի:
Համոզուելու համար ինձ նոր փաստարկներ էին պէտք:
— Եթէ Աստուած ես, ինչո՞ւ ես այսքան անարդարութիւն սփռել աշխարհի վրայ:
— Վա՜յ, — նորից զարմացաւ տարօրինակ անծանօթն ու խաչակնքեց: — Դուք մեղք էք գործում, խրւում էք անբարոյականութեան ու զեխութեան մէջ, եւ այդ ամենի համար ե՞ս եմ մեղաւոր: Ինձ դարձրել էք քաւութեան նոխազ, երբեմն մտածում եմ, որ իմ գոյութիւնը ձեզ անհրաժեշտ է սեփական վարքն արդարացնելու համար:
Ես չէի ցանկանում յանձնուել.
— Իսկ ինչո՞ւ չես պատժում կամ գոնէ բռնում յանցագործի ձեռքը, երբ նա յանցանք է գործում:
— Բոլոր մեղքերի համար էլ ի վերջոյ գալիս է հատուցման ժամը:
— Ես կ՚ուզէի այդ հատուցումը սեփական աչքերով տեսնել: Պատիժն այս կեանքում պէտք է լինի, որպէսզի ուրիշները նոյն մեղքը չկրկնեն:
— Մարդու վարքը գիտակցութեան արդիւնք պէտք է լինի, ոչ թէ վախի հետեւանք: Վախից մեղք չգործելը դեռ չի նշանակում լինել անմեղ:
Ծերունին կրկին կտրուել էր գործից ու մօրուքն էր շոյում: Նա յանկարծ սթափուեց եւ ուղղակի դիմեց ինձ.
— Ցանկանում ես պատիժնե՞ր տեսնել:
— Այո, ուզում եմ:
— Սարսափելի՞ պատիժներ:
— Այո, սարսափելի պատիժներ:
— Ո՞վ եւ ինչի՞ համար կ՚ուզէիր, որ սարսափելի պատժի արժանանար:
— Որեւէ մեղաւորի պատժիր, օրինակ թուրքերին:
— Հա, հասկացայ, իսկ ո՞ր թուրքերին պատժեմ:
— Բոլորին, — վճռականօրէն ասացի ես եւ դիմացինիս զարմանքը տեսնելովաւելացրի նոյն վճռականութեամբ, — նրանք խտրութիւն չեն դրել, թէ որ հայի նկատմամբ են ոճիր գործում, ուրեմն թող հատուցումը լինի համարժէք:
— Բոլորը պատժուեն, — կրկնեց ծերունին:
— Բոլորը, — վրայ բերեցի ես:
— Մանուկնե՞րն էլ:
— Մանուկնե՛րն էլ:
— Ծերե՞րն էլ:
— Ծերե՛րն էլ:
Նա կրկին խորասուզուեց մտքերի մեջ, քորեց գլուխը.
— Ստամբուլցի չորս ներկարարներ ներկում են Բոսֆորի կամուրջը: Նրանց մեջ ամենաերիտասարդը տասնեօթամեայ Նաջիֆն է: Նաջիֆն աւագ ընկերներին խորհուրդ է տալիս կամրջի հեծանները եւ չերեւացող միւս մասերը չներկել եւ խնայած ներկը շուկայում վաճառել: Նա ցանկանում է ձեռք բերած փողով շատ ձու գնել: Նաջիֆը ձու շատ է սիրում, եթէ մայրը չարգելի, նա կարող է միանգամից այնքան ձու ուտել, որ արեան ճնշումը կը բարձրանայ ու քթից արիւն կը հոսի: Նաջիֆի՞ն էլ պատժեմ:
— Նաջիֆին էլ, ընկերներին էլ, — պնդեցի ես:
— Ներկարարներից աւագը Մուստաֆան է: Մուստաֆան տարիքն առել է, շուտ է յոգնում, բայց պարտաւոր է աշխատել, որովհետեւ խնամքի տակ են հիւանդ կինը, որդին եւ երեք թոռները: Որդին զինուորական ծառայութեան ժամանակ վիրաւորուել էր, որից յետոյ ծնկից վերեւ անդամահատել են ձախ ոտքը: Այդ դէպքից երկու տարի անց Մուստաֆայի հարսը սովորականի պէս առաւօտեան գնաց զինուորական գրասենեակ օրուայ փոստը բաժանելու եւ գրասենեակի աշխատակիցների նամակներն առաքելու, ու այլեւս տուն չվերադարձաւ:
Մուստաֆան բարեպաշտ հաւատացեալ է. «Նաջի՛ֆ, — ասում է Մուստաֆան, — տղա՛ս, գողութիւնը մեղք է, չի կարելի մեղք գործել. Աստուած վերեւից տեսնում է ամեն ինչ»: Մուստաֆան յանդիմանում է Նաջիֆին, բայց չի պահանջում, որ գործի մեջ իրենց աւագը՝ Սայիդը, վռնդի նրան: Մուստաֆան գիտի, որ Նաջիֆը չարացած է աշխարհի դէմ, բայց ընկերներին խնդրում է ներողամիտ լինել:
Հինգ տարի առաջ, երբ Նաջիֆի թիթեղագործ հայրը աշխատավարձի օրը ձկան տոպրակը թեւի տակ ուրախ-ուրախ տուն էր վերադառնում, նեղլիկ ու մութ փողոցներից մէկում երեք հարբեցողներ յարձակուեցին վրան, դանակահարելով սպանեցին երկու ձկան համար: Նաջիֆենց ընտանիքը միանգամից յայտնուեց աղքատութեան գրկում: Պատանին շուտով ստիպուած եղաւ թողնել դպրոցն ու ընկերներին եւ զանազան աշխատանքներ կատարելով օրուայ հաց վաստակել իր, մօր ու քրոջ համար:
Մուստաֆան, Սայիդն ու Լաթիֆը իրենց օրավարձերից ինչ-որ բան են կտրում եւ աւելացնում Նաջիֆի օրավարձին խաբելով, թէ բոլորին բաժին հասած պարգեւատրում է, բարեխիղճ աշխատանքի համար: Իրականում Սայիդն ու Լաթիֆն էլ շատ հոգսեր ունեն: Լաթիֆը կնոջ ու փոքրիկ երեխաների հետ արդէն տասնմէկերորդ տարին է վարձակալութեամբ ապրում խոնաւ կիսանկուղում: Նա այդպէս էլ չյարմարուեց Ստամբուլի ժխորին եւ հիմա փող է հաւաքում, որ մի օր կարողանայ վերադառնալ գիւղ, նորոգել հայրական տունը եւ սարում ոչխար արածեցնել: Սայիդն էլ իր ծրագրերն ունի: Շուտով ծնուելու է նրա վեցերորդ երեխան, որի մասին ասել են, թէ տղայ է լինելու: Սխալւում են, Սայիդն այդպէս էլ տղայ զաւակ չի ունենայ, բայց նա ոգեւորուած է եւ որոշել է, որ մի օր տղայի հետ գործի կը գցեն պապենական բրուտանոցը:
Այս ներկարարներն իրենց համեստ աշխատավարձերից բաժին են հանում Նաջիֆին, որպէսզի տղան կարիքից դրդուած չսայթաքի ու մեղք չգործի: Նրանք մշտապէս աղօթում են եւ հաւատում, որ Աստուած բարի հայեացքով կը նայի իրենց օջախներին…
Ասում ես բոլորի հետ պատժեմ նաեւ Մուստաֆային, Սայիդին, Լաթիֆին ու Նաջիֆին:
— Կ՚ուզես նրանց մի պատժիր, — կմկմացի ես:
— Իսկ մնացած բոլորը կարծում ես մեղաւոր են եւ պէտք է պատժուե՞ն:
Հաւանաբար Աստուած կարծում էր, թէ ես ընկրկում եմ, եւ ցանկանում էր տարհամոզել:
— Այո՛, պատժի՛ր, — վրդովուեցի ես, — որովհետեւ նրանք բոլորը կարծել են, որ եթէ արդարութիւնը վերացել է երկրի վրայ, ուրեմն վերացել է նաեւ երկնքում: Նրանք գիշատիչ գազանից էլ վատ են, պատժիր բոլորին, որովհետեւ դու նրանց սխալ ես ստեղծել: Ուղղի՛ր սխալդ:
Աստուած շարունակում էր պահպանել խաղաղութիւնն ու հաւասարակշռութիւնը: Միայն դէմքի խոժոռուելն էր թերեւս յուշում, որ անտարբեր չէ լսածի նկատմամբ:
— Բոլորիդ եմ սխալ ստեղծել, — նոյն անվրդովութեամբ, բայց ափսոսանքով ասաց նա: — Երբ առաջին կինն ու տղամարդը, չլսելով ինձ, կերան արգելուած պտուղն ու գայթակղուեցին միմեանցով, ես շատ բարկացայ: Զայրոյթի ալիքը իմ մեջ խեղդել էր ներողամտութիւնը, եւ ես նրանց վռնդեցի դրախտից: Բայց յետոյ, երբ կրկնելով ինձ, նրանք մարդ ստեղծեցին ու նուիրուեցին նրան, երբ ամեն նոր ծնուող համակուեց իր նմանին աշխարհ բերելու նոյն այդ զգացումով, ես հասկացայ, որ ստեղծելով մարդուն իմ նմանութեամբնրան եմ փոխանցել նաեւ ամենակարեւոր յատկութիւնս արարելը: Տեսայ, որ մարդն ապրելու իմաստը փնտրում է հէնց արարման ջանքի մէջ: Արարելով նա ոչ միայն ինքն է կատարելագործւում, այլեւ կատարելագործում է իմ ստեղծած աշխարհը: Ես զղջացի ու անգամ մտածեցի, որ մարդն աւելի ճիշտ դուրս եկաւ, քան ես: Բայց երբ եղբայրը սպանեց եղբօրը, այն ժամանակ նաեւ հասկացայ, որ ինչ-որ սխալ բան եմ դրել իմ ամենակատարեալ ստեղծագործութեան մեջ… Այսքան կարճ ժամանակամիջոցում ինչքա՜ն չարիք գործուեց, ինչպիսի՜ ատելութիւն է կուտակուել այս փոքրիկ հողագնդի վրայ: Այդ ատելութեամբ դուք կը կործանէք ամեն ինչ, եւ ես անզօր կը լինեմ պաշտպանելու ձեզ ձեր ատելութիւնից… Երբ անօգնական էք, հաւատքով թէ առանց հաւատքի, ինձ էք դիմում, իսկ ե՞ս ում օգնութեանը ապաւինեմ, ո՞ւմ դիմեմ:
Աստուած մեքենայաբար ձեռքը առաջ մեկնեց, բայց սթափուելով մատների արանքի երկաթի կտորը ոտքերի տակ նետեց ու երկու ափերի մեջ առաւ մօրուքը:
— Բարին խոցելի է, միշտ փորձութեան է ենթարկւում, հալածւում է. անմեղները նահատակւում են արդարութեան համար: Ինչո՞ւ չես խնայում արդարներին ու նուիրեալներին, չէ՞ որ նրանք են պաշտպանում հաւատը, նրանք են պայքարում չարիքի դէմ:
Աստծոյ դէմքին իջել էր նախկին խաղաղութիւնը, եւ նա հանդարտութեամբ ասաց.
— Յանուն հաւատի եւ արդարութեան յաղթանակի ես զոհաբերեցի ամենաթանկը, որ ունէի զաւակս, իսկ դու կարծում ես ովքե՞ր պէտք է զոհաբերուեն մեծ նպատակի համար, եթէ ոչ ընտրեալները:
Հակաճառելու նոր բառեր չգտայ, բայց ուզում էի ամրապնդել միտքս, որ հին յոյզերի արդիւնք էր.
— Վարդանին շատ եմ յիշում, նրա գոյութեամբ աշխարհը քաղցրանալու էր, նրա նմանները նահատակուեցին, փոխարէնը բազմացան ճարպիկները, սրբապիղծներն ու գողերը:
— Ո՞ր Վարդանը, Մամիկոնեա՞ն, — հարցրեց Աստուած:
— Չէ՜, չէ՜, այս վերջին պատերազմը նկատի ունեմ, լաւ տղայ էր Վարդանը:
— Ինչո՞ւ ասացիր«էր»:
— Ասացի չէ՞, մահացել է:
— Ո՞վ ասաց, թէ մահացել է…
— Չի՞ մահացել, իսկ իրեն լա՞ւ է զգում:
— Ճշմարիտն ասած կարօտում է:
— Կարօտը, բա Կարօ՞տը:
— Այո, հայերդ թերեւս ոչնչով այնքան հարուստ չէք, որքան կարօտով: Կարօտը մաքրագործում, վեհացնում է ձեզ: Եւ հակառակըերբ ձեր տեսակի մէջ բացակայում է կարօտը… Ես չէի կենտրոնանում նրա ասելիքի վրայ, որովհետեւ այդ պահին միտքս այլ բանի վրայ էր սեւեռուած:
— Չէ՛, այդ չէ, խօսքս Կարօտ Մկրտչեանի մասին է:
— Եւ ի՞նչ:
— Կարօտը, որ վերջին պատերազմի ժամանակ կորաւ, ի՞նչ պատահեց յետոյ նրան:
— Իսկ դու ի՞նչ ես կարծում, — այս անգամ հարցիս հարցով պատասխանեց Աստուած:
— Ինձ համար նա ողջ է, չի սպանուել:
— Այդպէս էլ մտածիր, ողջերի մէջ փնտրիր նրան, եւ նա ողջ կը լինի:
Ես լռեցի, նա էլ լռեց:
— Ամենակարեւոր հարցն եմ ուզում տալ:
— Կը հարցնես, միայն նախ ասա ինձ, այն երեւացող թուփը խաղողի վա՞զ է:
— Այո, խաղողի վազ է, — ասացի եկեղեցու դռան միջով նայելով եղբօրս այգու կողմը:
— Դու խաղող սիրո՞ւմ ես, — հարցրեց Աստուած:
— Մրգերի մեջ ամենաշատը խաղող եմ սիրում, — պատասխանեցի:
— Ինչո՞ւ, — խիստ հետաքրքրութեամբ հարցրեց Աստուած:
— Խաղողի քաղցրութեան մեջ արեւի ջերմութիւնն եմ զգում եւ մտածում եմ, որ երկնային ուժ է պարունակում իր մէջ: Եւ յետոյ այս հիւթեղ մրգի հեղուկը յիշեցնում է հողի համը:
— Հողը հա՞մ ունի, — չմարող հետաքրքրութեամբ հարցրեց Աստուած:
— Այո, ի հարկէ, արտասովոր բուրմունք ունի հողը, մանաւանդ անձրեւից յետոյ: Մանաւանդ գարնանը, երբ դեռ հողը պտուղ չի տուել, բայց սերմն արդէն պայթել է նրա արգանդում: Արեւի ջերմութիւնից գոլորշին հողի միջից դուրս է բերում կեանք առած ծիլերի արբեցնող բուրմունքը:
— Լաւ է, — մանկական ժպիտով ասաց զրուցակիցս:
— Լաւ է, որ արարում էք, — շարունակեց բարձրաձայն մտորել զրուցակիցս եւ անսպասելի հարցրեց.
— Ինչ-որ բա՞ն էիր ուզում հարցնել:
— Այո, — ասացի ես, — դու ամեն ինչ գիտես, ասա, խնդրում եմ, այս ամենից յետոյ, որ կատարուել է, մենք ի վերջոյ կը յաղթե՞նք, թէ՞ ոչ:
— Կարող էք յաղթել, — առանց երկար խորհելու ասաց Աստուած:
— Իսկ ի՞նչ է անհրաժեշտ անել յաղթելու համար, գուցէ ինչ-որ գաղտնի՞ք կայ, որին տիրապետելով կարելի է հասնել յաղթանակի:
— Այո՛, կայ այդպիսի գաղտնիք, — նոյն սառնասրտութեամբ ասաց Աստուած:
Հետաքրքրութիւնից շունչս կտրւում էր, համոզուած էի, որ Աստուած գիտի, բայց չէի հաւատում, թէ նա ինձ կը յայտնի այդ ամենակարեւոր գաղտնիքը, առանց որի մենք այսքան դարեր խարխափում ենք փորձութիւնների լաբիւրինթոսում:
— Կ՚ասե՞ս ինձ այդ գաղտնիքը, — որքան հնարաւոր է թաքցնելով յուզմունքսհարցրեցի ես:
— Ի հարկէ կ՚ասեմ, — աստուածային անվրդովութեամբ ասաց Աստուած, — ի հարկէ կ՚ասեմ գաղտնիքը. դուք, հայերդ պէտք է շատ սիրէք իրար:
— Ի՞նչ, — անակնկալի եկայ ես:
— Սիրեցեք միմեանց, — բարեհոգաբար կրկնեց դիմացինս:
Ես կարկամել էի, ու այլեւս սպառուել էր ասելիքս: Աստուած իր երկաթէ գրիչով փորձում էր գծերի ինչ-որ համադրութիւն ստանալ եւ քթի տակ կրկնում էր. խբծտ, խբծտ: Շրջուեցի եւ քայլերս ուղղեցի դէպի ելքը: Ես մոլոր քայլում էի եկեղեցու ստուերով ու ինքս էլ չէի հասկանում, թէ ուր եմ գնում: Յանկարծ մէջս Աստծուն կրկին տեսնելու ցանկութիւն ծնուեց: Ես շարունակեցի ճանապարհս, բայց ցանկութիւնը կերպ էր առել ու ուռչում էր ներսումս: Առանց երկար մտածելու արագօրէն ուղղուեցի դէպի մեր հանդիպավայրը:
Եկեղեցու ներսում Աստծուն չտեսայ: Այնտեղ դատարկութիւն էր, որի զգացողութիւնն աւելի սրուեց կիսաքանդ խորանների միջով անցնող քամու հոսանքից: Այդ հոսանքն անցաւ մաշկիս տակով, եւ ինձ պաշարեց միայնութեան ու լքուածութեան զգացողութիւնը: Յուզմունքն ալիքւում էր ներսումս:
— Ասացիր՝ միմեանց սիրեցէ՞ք, — գոչեցի ես՝ հայեացքս ուղղղելով դէպի վեր:
Երկնքի անսահմանութիւնից եւ խորանների խաւար խորքից Աստուած պատասխանեց. «Սիրեցէք, սիրեցէք, սիրեցէք»: Նրա ձայնը հնչեց ուժեղ, յուսատու, հարազատ: Թուաց, թէ հազար տարի ճանաչել եմ նրան: Նա իմ կողքին է եղել, հաց ուտելիս, կարդալիս, մտորելիս՝ խաղի ու աշխատանքի, ուրախութեան ու տխրութեան պահերին… Երբ կրկին դուրս էի գալիս եկեղեցուց, քայլերս այնպէս էին ծանրացել, կարծես անտեսանելի շղթաները ետ էին ձգում: Յենուել էի եկեղեցու պատին եւ չէի ուզում հեռանալ՝ վախենալով, թէ կատարուածը պատրանքի պէս կարող է ցնդել: Ներսումս երջանկութեան ու խաղաղութեան զգացողութիւն էր, եւ յանկարծ զգացի, որ աչքերս թրջուեցին: Այդ զգացողութեամբ էլ բացեցի աչքերս ու գտայ ինձ անկողնում: Մի՞թէ այս ամենը երազ էր: Շօշափեցի այտերս ու աչքերս եւ մատներս խոնաւացան: Եթէ իրական էր աչքերիս խոնաւութիւնը, ապա իրական չէ՞ր ողջ մնացածը: Ես երկար փակել էի կոպերս ու անքնութեան մէջ հետեւում էի սրտիս հանդարտ ծփանքին, իսկ ականջներումս դեռ հնչում էր «Սիրեցէք միմեանց, սիրեցէք միմեանց…»:
Երեւան
*) Այս պատմուածքը լոյս տեսած է հեղինակի «Ես կը գնամ» ժողովածուին մէջ, որուն շնորհանդէսը կայացաւ Երեւանի մէջ անցեալ դեկտեմբերի սկիզբը։ Կը ներկայացնենք նաեւ գրականագէտ Ֆելիքս Բախչինեանի գրախօսականը։