ՅԱԿՈԲ ՉՈԼԱՔԵԱՆ
Մեր ամենէն շատ սպասած պահը երգեցողութիւնն էր, որ ալ, չէինք գիտեր, թէ ե՞րբ պիտի գայ եւ մանաւանդ ի՞նչ երգով պիտի սկսի. ատիկա կախեալ էր, թէ ո՞ր դպրոցը կը սկսի նախ. Միացեալը սովորաբար առաջինը կ՚ըլլար, եւ դասարան կը խուժէր անոնց երգը.
— Արիւնոտ դրօշ վեհ Դաշնակցութեան…
Եւ գէշ երազէ մը արթնցածի պէս կը սթափէր մեր ուսուցիչը, ճիպոտը կը զարնէր սեղանին, ոտքի՛, ու մենք միաբերան կը սկսէինք պոռչտալ մեր երգը.
— Կոլխոզի տղայ, մեր այգին արի, մեր այգին արի…
Սթալինին դպրոցը չէր ուշանար ձայն տալ, եւ որովհետեւ անոր հսկայ սրահէն ելլող արձագանգը շատ բարձր էր, մենք մերը երգելով մտովի կ՚երգէինք նաեւ անոնց երգը.
— Իջի՛ր, Արքա՛յ հզօր, անունդ փառաւոր տուր որ գովենք…
Երգեցողութիւնը վարող ուսուցիչը գիտէր, որ իր աշակերտներուն ականջը մէկ այս, մէկ այն դպրոցի երգին կ՚երթայ. ատոր համար ճիպոտը ատենը մէյ մը ուժգնօրէն զարնելով սեղանին կը թելադրէր բա՛րձր, աւելի՛ բարձր երգել ու շա՛տ աւելի բարձր…
Պատահական անցորդը պահ մը կանգ կ՚առնէր ճամբեզրին, ականջ կու տար, գլուխը կ՚օրօրէր ու կ՚անցնէր: Քաջենց Սառան, խոտհարքի մանգաղը ձեռքին՝ կու գար Լրջենց կալին մէջտեղը ու մէկ-մէկ դառնալով երգող դպրոցներուն՝ իւրաքանչիւր երգին համապատասխան ուսի, ձեռքի, գլուխի եւ ոտքի շարժումներով չափ կու տար մեզի: Անոր ընկերացող շունը, կարծելով թէ տէրը հետը խաղալ կ՚ուզէր, կը վազվզէր կալին շուրջ, չորս ոտքով գետին կը փռուէր, կը ցատկէր, Սառային փէշը կը խածնէր, կ՚ելլէր, նորէն կը վազէր դէս ու դէն ու ատենը մէյ մը կը ձայնակցէր մեզի՝ հաո՜ւ հաո՜ւ…
— Կուկուլիկուկո՜ւ … , — Եարալէ պապուկին աքաղաղը կ՚ազդարարէր երգոցողութեան պահին աւարտը: Լռութիւն կ՚իջնէր թաղին վրայ. Քաջենց Սառան իր շան հետ կը կորսուէր թփուտներուն մէջ:
Իրականութեան մէջ՝ «Արիւնոտ դրօշը» չէինք սիրեր, աղջիկները կը փշաքաղէին. ո՛վ չի գիտեր, որ բակերը վազվզելու պահուն ինկող ու ոտքի ելլող պզտիկները ինչպէս յանկարծ կը ճչան, երբ կը նկատեն ծունկի քերծուածէն արիւն կը մզի կամ ուրիշներ, որ մատներու ծայրով կը բռնեն արիւնոտ թաշկինակը: «Կոլխոզի տղան» կը սիրէինք, որովհետեւ բոլորս ալ կը սիրէինք մեր հիւրերը այգի տանիլ, մանաւանդ քաղաքացի հիւրերը, ու մեր չնաշխարհիկ թուզերը հրացնել անոնց. սա ծիրանի թուզ է, սա՝ մարիամի, սա՝ պաղրասի, սա քիթէն մեղր հոսող մեղրին է… հ՜ըմ… Այդպէս էր, սակայն ատենը մէյ ամօթ կը զգայինք, որ մեզի եկողը կովի՞, թէ խոզի տղայ է, չէինք հասկնար: Գոնէ այդպէս կ՚ըսէին միւս դպրոցի տղաքը՝ «Կովխոզի տղայ»: Եւ ատիկա կը ստիպէր, որ չսիրէինք այդ երգը: Լաւագոյնը բողոքականներու երգն էր՝ արքայ հզօր, անունով փառաւոր: Ասիկա մեր Մեծն Տիգրանը մեր միտքը կը բերէր: Այդ օրերուն մենք ուրկէ՞ գիտնայինք, որ «հզօր արքան» ոչ մէկ կապ ունի Տիգրանի Մեծի, Արշակ թագաւորի, Աշոտ Երկաթի ու Լեւոն Մեծագործի հետ. անոր թրքերէնն ալ կար, որ այնքան ախորժով կ՚երգէին մեր բողոքական տարեց համագիւղացիները:
Անշուշտ թէ մեր երգացանկը հարուստ էր. բոլորս ալ գիտէինք, որ մենք տարբեր քայլերգներ ունինք, տարբեր հերոսներ, տարբեր դրօշներ, անկախութեան տարբեր օրեր ու արձակուրդներ:
Ու եթէ պատահէր տարին մէկ-երկու հարսանիք ըլլար՝ երգացանկը միշտ խնդիր կը հանէր: Խումբ մը եպիսկոպոս մը կ՚ահաբեկէր, ուրիշ մը «Սովետական ազատ աշխարհ»ը կը փառաբանէր: Մե՜նծ մարդիկ կը գժտուէին ինչպէս դպրոցական տղաքը: Հարսանքատունը լքող հեռացողներ կ՚ըլլային:
— Բոլորն ալ խոցտկին լռեն, մեզի երգել չի վայելեր,— կ՚ըսէր Հայկուհի լելոյը, որ Քեսապի խառնակ տարիներուն մէկ հատիկ եղբայր յանձնած էր հողին, ու իր ընտանիքը մինչեւ վերջին քրոջ մահը դատապարտուած էր կոչուելու Չորս աղջիկներուն տունը: Չորսն ալ կը կոչէինք լելո, որ կոչական խօսքի մէջ կը նշանակէր «հօրաքոյր» կամ «քոյր»: Անոնց պատմութիւնը գոց վէրք էր, բայց չպարպուած թարախ: Որքան շատ էին լուր ցաւեր ունեցողները: Ձիւնի պէս ճերմակ մազեր ու բամպակի պէս փափուկ ձեռքեր ունէր այդ կինը, որուն փսփսուքով Արիւնոտ հարսը կ՚ըսէին. անոր հարսանեաց գիշերը, խարոյկին շուրջ, փող ու թմբուկ կը հնչէ, պարագլուխը իր ընկերները առաջ կը քաշէ, չի լքեր շարքը, շարքին մէջ տեղ չի տար միւսերուն, ու՝ այդպէս չ՚ըլլար՝ այսպէս կ՚ըլլայ, խաւարին մէջ կրակոցներ կը լսուին, քանիներ կ՚իյնան, յետոյ քանիներ Անտիոքի բանտը կը պառկին:
Փողն ու թմբուկը հարամ կ՚ըլլայ մեր գիւղին համար:
Յետոյ երգերը կու գան ճակատները վերակազմելու:
Մենք` դպրոցականներս, մեր ծնողներուն պէս այդքան ալ բարի պտուղ չէինք, երբեմն կը հեգնէինք զիրար` իրարու «անուն կախել»ով, երբեմն պատերուն տակ գաղտագողի քմնելով(*) կը մօտենայինք ու քովնտի պատուհանէն մագլցնելով կը թռցնէինք սրբիչ ու կաւիճ, երբեմն այնքան կը չարանայինք, որ զիրար կը քարկոծէինք արձակուելէն ետք մինչեւ վերի ու վարի թաղերը:
—Վաղը վարժապետին պիտի բողոքեմ ձեզի,— կ՚ըսէր Լաւլաւ հալեւորը վերի թաղի մատոյցներուն առջեւ:
Մենք ալ գիտէինք, որ «լա՛ւ, լա՛ւ, բան մը կ՚ընենք» պիտի պատասխանէր տնօրէնը, երբ մանաւանդ ծեծուողները միւսները ըլլային:
Թէ ո՞վ կը հովանաւորէր այս կռիւը՝ չեմ գիտեր, բայց երբ հայրս բարկանար այցելու հոգաբարձուի մը` թէ «ամօթ է, պզտիկներուն գէշ օրինակ մի ըլլաք»` մարդուն աչքերը գոհունակութենէն կը փայլէին…
Մարդուն աչքերը գոհունակութենէն ուրախութեա՛մբ կը փայլէին…
Հապա՜…
* * *
Ու, հակառակ ասոր, չէինք ուզեր, որ գիշեր ըլլար:
Բայց գիշերը կու գար իր անթափանց մթութեամբ, ու թաղին մէջ կը պտտէր մեր գիւղի ահեղագոչ ձմեռը: Փոթորիկը կը սուլէր, անտառի ծառերը իրարու քսուելով կը վնգստային ծեծ կերած լակոտներու պէս: Հովը կը մտնէր մեր տան հաստաբեստ պատի ճեղքերէն ու ներսի ծեփը մերթ կ՚ուռէր փուչիկի պէս, մերթ կ՚իջնէր: Կայծակը կը լուսաւորէր տունը` պատուհանի ճեղքերէն ներս սողոսկելով, ու շունչերնիս կտրած` կը սպասէինք, թէ որոտումը ո՛րքան ուշ պիտի հասնի մեր տուն, ու տունը ամբողջ դղրդայ: Տեղատարափ անձրեւը ահագին թփրտոցով պար կը բռնէր մեր տանիքին վրայ, կը ծեծէր մեր դուռն ու պատուհանները, ու մենք անձկութեամբ կը նայէինք առաստաղին, թէ ուրկէ ջուր կրնայ կաթիլ:
Ու յանկարծ՝ տեղատափ անձրեւի ու վերերէն հոսող անձրեւաջուրերերու շառափին մէջ ուրիշ ահաւոր դղրդիւն մը կը լսուէր մօտիկ տեղէ մը: Գիտէինք արդէն, որ փլուզում եղաւ: Տուն մը փլաւ: Փլաւ: Հայրս թաղիքէ վերարկուն գլխուն նետելով կամացուկ մը դուրս կ՚ելլէր դուռը ետեւէն քաշելով, իմանալու համար, թէ ո՞ր տունն է փլածը, իսկ մայրս կը բողոքէր թէ` մա՛րդ, փլեր է` փլեր, բոլորն ալ փլին` ազատինք, ի՞նչ կայ գիշերուան մութին դուրս ելլելու:
Հայրս կը վերադառնար, վերարկուն կը թօթուէր դրան առջեւ, կը կախէր դրան ետեւ, դուռը կը գոցէր ու «Մինասկոնց Աւտային տունն է», կամ «Կէօվճենց Պըրրիին տունն է», «Լրջենց թոնիրն է» կ՚ըսէր ու կը լռէր: Կը զգայինք, որ հայրս յուզուած է, ու մենք տեսակ մը բնազդով՝ մեր միտքը կը պահէինք մեր դրացի տուներուն բացակայ տանտէրերը:
Հայրս լամբարին լոյսը կը բարձրացնէր, ծխնելոյզի քիւին վրայէն կը վերցնէր ընտանեկան ծանօթ նկարը՝ հօրաքրոջս ընտանիքը, կը դիտէր ու մեզմէ պահելով աչքերուն թացութիւնը` կը ցածցնէր լամբարի լոյսը ու ինք եւս կը մտնէր անկողին: Այդ նկարի պատմութիւնը գիտէինք բոլորս: Հոն` ոտքի, հօրաքրոջս երեք դստրերն են, Սերոբ տղան, իսկ աթոռի վրայ հօրաքոյրս ու Միսաք փեսան, մեր թաղի Պոշնագեան գերդաստանի վերջինը, երկու ձեռքերը ծունկին: Հայրենադարձութենէ միայն եօթը տարի ետք մենք առաջին նամակը ստացած էինք հայրենիքէն, ու չեմ գիտեր ինչպէս տեղեակ էինք, որ Միսաք փեսան եօթը տարուան աքսորէն ետք վերադարձած է Հայաստան ու վերագտած իր ընտանիքը: Այդ նկարէն հայրս գիտէր, որ ծանր, շատ ծանր պայմաններու մէջ են իր հարազատները, որովհետեւ Միսաք փեսան ըսեր է, որ եթէ նկարին մէջ ձեռքերս ծունկերուս վրայ դրուած տեսնես` գիտցիր, որ դժոխք է, ծունկ կը ծեծենք, չըլլայ որ գաք: Մենք գիտէինք, որ նկարին առջեւ ուրիշներու մասին եւս կը մտածէ հայրս՝ Քորքենց, այսինքն՝ Չոլաքեաններու թաղի մեր գերդաստանի բոլոր անդամներուն, որոնք տունով-տեղով, մեծով-պզտիկով, չեմ գիտեր ինչպէս տեղեկացած էինք, Հայաստան ոտք դրած չդրած՝ քշուած էին աշխարհի վերի ճոթը… Ու տակաւին ձայն-ձուն չկար անոնցմէ…
— Հունտերնին պիտի անցնի, այս ի՞նչ տեսակ անէծք է, — կը մրմրջէր մայրս ու ամրօրէն կը սեղմէր զիս իր կուրծքին:
Փլած տունին համար կը յուզուէինք նաեւ մենք`փոքրիկներս: Չէինք կրնար հասկնալ, թէ հայրենիք գացողներուն տուները ինչո՞ւ պէտք է փլէին:
Օր մը հանգստանալու համար մեր բակի պատին իրենց շալակը դրած կիներէն մէկը կը պատմէր, թէ Հայաստան գրողները հանդիպում կ՚ունենան գիւղացիներուն հետ. հիւրերը կրակոտ ճառեր կը խօսին, Սովիէթ Հայաստանը, Քեռի Սթալինը, Հայաստանին հացն ու գինին կը գովեն… Բոլոր ներկաները մեկնողներու ցանկին մէջ կ՚արձանագրեն իրենց անունները, հայրս ալ: Վերջին ճառախօսը՝ հայաստանցի մը, աւելի բորբոքած ճառ մը կը խօսի, թշնամի կը համարէ չգրուողները, աջ թեւը կը բարձրացնէ եւ ձախով ցոյց տալով թեւատակը՝ կը յայտարարէ, որ անոնք օր մը այստեղէն պիտի անցնին:
Հայրս չի հասկնար մարդուն ըսածը, քովը նստող հոգաբարձուին կը հարցնէ, թէ ի՞նչ կ՚ըսէ այս մարդը: Հոգաբարձուն շէնշող շեշտով կը բացատրէ հիւրին ըսածը:
— Քանի Հայաստան երթալը ասոր-անոր թեւին տակէն անցնիլ ըսել է՝ ես գացողը չեմ, — կ՚ըսէ հայրս ու դուրս կ՚ելլէ սենեակէն:
Ու հիմա, մենք` հինգ փոքրիկներս, Հայաստան գացածներուն փլող տուները կը հաշուէինք:
— Բայց մեր տունը կը փլի՞, — կը հարցնէր Կիւլէն քոյրս:
— Չէ, — կը պատասխանէր մայրս, մեր տան մէջ շունչ ու շնչաւոր կայ՝ չի փլիր, մարդու շունչը տունը կանգուն կը պահէ:
Ու մեր գլուխները վերմակին տակէն հանելով մենք աւելի խոր կը ներշնչէինք ու աւելի երկար կ՚արտաշնչէինք… աւելի խոր կը ներշնչէինք ու աւելի երկար կ՚արտաշնչէինք, որպէսզի մեր տունը զգայ, որ իր մէջ շունչ-շնչաւոր կայ ու չփլի…
Մութը կամաց-կամաց կը ցածցնէր մեր կոպերը:
* * *
Գարնան` դասարանէն դուրս կը ցատկէինք մենք, ինչպէս երկար անձրեւներէ ետք մութ ախոռէն դուրս արձակուած Զոհրապենց կարմիր մոզին, երկու տարեկան եզը: Կարմիրը ախոռի դռնէն ելլելուն պէս գլուխը կը ցցէր ու կը վազէր բակին մէջտեղը, ռունգերը կը լայնային, փռշտոցէն ցանկապատի խոտերը կ՚ալեկոծէին. կը տնկէր պոչը, դնդերները կը սրսփային արտակարգ փայլքով մը, առաջին ոտքերով կը փորէր հողը, աքացիով հող կը թափէր ետեւը, նորաբոյս կոտոշները կը խրէր հողին մէջ, կը բաչէր-կը բառաչէր ու կը վարգէր ընդարձակ բակին մէջ:
Մենք ալ դասարանէն կը ցատկէինք դէպի բակ ու բակէն՝ դէպի Լրջենց կալը, որ կը գտնուէր երեք դպրոցներուն մէջտեղ, ծովուն հովերը քաշող բարձունքի մը վրան: Դուք գիտէ՞ք ինչ է կալը: Կալը… Քեսապի բաղարջ հացին պէս կլոր, բայց Զուարթնոցի չափ մեծ տեղ էր, ուր արտերէն խուրձերով կը բերէին ցորենն ու գարին, շալակով՝ ոսպն ու սիսեռը. կալը ունէր իր կամը, դուռի մեծութեամբ հաստ տախտակ մը, որուն ետին գամած կ՚ըլլայինք կայծքարի շեղբեր: Կամը կը լծէինք իշուկին, կը նստէինք կամին վրայ ու դարձի՛ր հա՛ դարձիր, մինչեւ որ ցօղունը յարդ դառնար ու հասկերէն թափէին հատիկները, յետոյ՝
Երնէ՛, երան, երնէ՛, երան,
Յարդը քեզի, մեզի ցորեան:
Կալէն տուն հասած արտի բարիքը կը լեցուէր մեր ամբարներուն մէջ ու իբրեւ օրհնութիւն կը տեղար մեր սեղաններուն վրայ:
Լաւլաւ հալեւորը կ՚անցնէր արտերէն կալ տանող ճամբաներէն, թափած հասկերը կը փշրէր ափին մէջ, կը փչէր յարդը ու հատիկները կը դնէր բարձր քարի մը վրան: Այդ ալ թռչուններուն բաժինը կ՚ըլլար: Հացահատիկը գետին ձգելը մեղք ունէր:
Գարնան՝ կալի հողը փափկած եւ ուռած կ՚ըլլար, ինչպէս մօրս շինած տարեդարձի կարկանդակը: Կալի ատենէն հոն թաղուած ու յարդերուն տակ պահուըտած բոլոր հատիկները պայթած ու կանաչ գորգով մը ծրարած կ՚ըլլային գետինը:
Վերէն, միւս կողմէն կը վազէին կու գային նաեւ Բողոքական եւ Միացեալ վարժարաններու տղաքը:
Մեծ ոստումով գլխնիվայր կը ցատկէինք կալին մէջ ու կը կենայինք մեր ոտքերուն վրայ, ապա նորէն մէկ… երկու… երեք գլուխկոնծի կատարելով՝ կը հասնէինք կալին մէջտեղ ու կը փռուէինք իրարու վրայ, յաճախ գլուխներն ալ ցաւագին թակելով իրարու: Այս գլուխկոնծիին շաշանտիլ կ՚ըսէինք:
Հասակակիցներս կ՚ելլէինք կը վազվզէինք իրարու ետեւ, կը փաթթուէինք իրարու, ամրօրէն կը սեղմէինք իրարու մէջքը, գլուխները կը սեղմէինք իրարու` ինչպէս երկու խոյ: Սա ըսել է, որ ըմբշամարտը սկսած է, որուն թարվէն կ՚ըսէինք մեր բարբառով: Միւսերը կը հաւաքուէին զոյգին շուրջ, կը ծափահարէին, կը քաջալերէին մէկ այս, մէկ այն մէկը, իսկ մենք ամեն ճիգ կը թափէինք մեր խաղընկերոջ մէջքը գետին փռելու ու կուրծքին վրայ նստելու համար:
Մեծ տղոցմէ մէկը թիկունքը կը դարձնէր կալին, միւսը կը գրկէր մէջքէն ու գլուխը կը պահէր առաջինի թեւին տակ: Ասիկա մանտիք կը կոչուէր, իսկ ո՞վ չի գիտեր բուն մանտիքը, այն որ կէս թեւաչափ լայնքով ու մարդահասակ երկայնքով այծի մազէ հիւսք էր, երկու ծայրերը խորունկ տոպրակներով. իշուկին վրայ դնելով ապրանք կը տեղափոխէին: Երկու կողմը հաւասար ծանրութեամբ պէտք է ըլլային, որ մէկ կողմը չքաշէր ու չսահէր գետին: Ուրեմն մեր խաղն ալ մանտիք կը կոչուէր: Ահա մէկը կալին միւս ծայրէն թափ առնելով կու գար ու ցատկելով կը հեծնէր մանտիքին վրայ, գլուխը կը խրէր միւս կողմը, յաջորդ մը նոյն ձեւով կը նետուէր… Ո՜վ կրնար չորրորդը ըլլալ… Տակը մնացողը կը շարժկտէր, մէջքը աջ ու ձախ կը պտտցնէր, որ մէկը մէջքէն սահի ու իյնայ: Ինկողը կ՚ըլլար մանտիք:
Անդին մէկը վզնոցը կ՚ոլորէր ու «թուրա՜ն, թուրա՜ն» կանչելով կը յարձակէր միւսին վրայ: Ով թուրան ունէր՝ կ՚իջնէր հրապարակ ու ու թուրանածեծ մըն էր որ կը սկսէր: Փոքրերը կ՚իյնային մեծերուն ետեւէն, մեծերը՝ աւելի մեծերուն: Բարեկենդանին մեծ կիներ ու մարդիկ եւս թուրան կը խաղային:
Աղջիկներէն մէկը պայուսակէն կը հանէր պահած պարանը, կը կախէր վերի թզենիին, նստատեղիին կը դնէր դպրոցական լաթէ պայուսակը, ու կը սկսէր ճօճքը: Կը թռէին աղջիկները անօրինակ ճչոցներով, հով կը լեցուէր փէշերուն տակ, որ կը փորձէին ծունկերուն միջեւ սեղմել: Երբեմն այնքան կը բարձրանար թռիչքը, որ կը հասնէր մինչեւ կալին մօտերը:
—Վարտիքը տեսայ, — կ՚ըսէր Զենոբը՝ ուսերը բարձրացնելով ու թուքը կլլելով:
—Քսան տարի ետք, թէ հիմա, ի՞նչ է տարբերութիւնը, — կ՚ըսէր վերի կարգի Շողիկը ու այս անգամ ոտքերը բացած աւելի բարձր կը կատարէր թռիչքը:
Մեծ տղաքը կ՚ամչնային:
Յետոյ մէկը կալի լողքարը կը գտնէր կալեզրի խոտերուն մէջ, կը գլորէր կը բերէր կալին մէջտեղ ու կը դարձնէր պար, այսինքն՝ բերդ, մեծերը կը բաժնուէին երկու խումբի, կը սկսէր բերդախաղը: Հրաշալի խաղ էր, որուն կը մասնակցէին նաեւ աղջիկները: Հակառակորդ խումբի անդամները պէտք է առանց բռնուելու գրաւէին պարը կամ անոր պաշտպաններուն մէջէն անցնելով դուրս դնէին, «կտրէին» եզրային պաշտպանները: Յարձակողներէն վերջինը բռնելու համար կատաղի վազք մըն էր, որ որ ծայր կ՚առնէր կալին սահմաններէն ալ անդին: Ճռնտելը… այսպէս կը կոչուէր մեր անզուսպ վազքը:
Մենք գիտէի՞նք արդեօք, թէ այդ խաղերը, որքան բան կը շնորհէին մեզի՝ տոկունութիւն, չարքաշութիւն, խիզախութիւն, հնարամտութիւն, կամք: Անոնք խստօրէն արգիլուած էին դպրոցին մէջ, որովհետեւ դպրոցը, մեր ծնողները մեզի կ՚ըսէին «մարդ եղէք, մեզի պէս մի՛ ըլլաք…»:
Վա՜յ մեր դպրոցական բարեկիրթ խաղերը՝ «տօն-տօն եկաւ մշկինա…»
Կալին մէջ մենք կը խօսէինք միայն մեր բարբառով, որ արգիլուած էր դպրոցէն ներս, զիրար կը կոչէինք մեր անուններուն բարբառային տարբերակներով, կը խաղայինք այն խաղերը, որ սորված էինք թաղի տանիքներուն վրայ, աղբիւրի հրապարակին կամ արօտավայրերուն մէջ, խաղի ընթացքին կը կատարէինք բարբառով մեր հիւսած խաղերգներն ու վիճակախաղերը, ուր կը դնէինք մեր անուններն ու կատարելի խաղերը.
Սէրգօ, Շամբօ, Հրանդ ի,
Սրբուն, Դշխուն, Մաթիլտ ի,
Իջի կուօլը շաշանտի,
Կախի պէրուն ուրուրվի,
Թուրան քիշի, մէնտէք շրջի,
Պուօրը բռնի, ճըռընտի(**):
Աստուած իմ, այդ որքա՜ն շատ էին մեր խաղերը… Ժառանգա՞ծ էինք, թէ մենք տեղւոյն վրայ կը ստեղծէինք զանոնք, կը ստեղծէինք նաեւ մեր խաղալիքները: Կէսօրուան տապին կովը թզենիին տակ ոտքի կեցած պոչով ճանճերը կը քշէ. ափերնիս կը քսէինք փորին, քրտնած կովին մազը կծիկ կը դառնար ափի մէջ, այնքան կը քսէինք, որ գնդակը ափաչափ ըլլար: Ի՜նչ ալ ոստոստուն գնդակ կը դառնար: Որթատունկի ոստ մը կը կապէինք եղջիւրներուն ու կ՚ունենայինք օղակ, ու անկէ ետք՝ մէկ քայլ, երկու քայլ.. մինչեւ տասը քայլ հեռուէն նշանառութիւն կ՚ընէինք. գնդակը պէտք է մտնէր օղակէն ներս: Մեր Զէյթուն կովը՝ սեւ ձիթապտուղի պէս սեւ կովը, մեր վրան ծիծաղելու պէս կը փռշտար, երբ գնդակը վրիպէր, եւ գլխու թեթեւ շարժումով մը յաղթանակած կէտերը հաշուել գիտէր: Զէյթուն կովը մեր խաղը չաւարտած գետին չէր պառկէր ոռոճալու համար:
Կալին մէջ մենք երէկուան իրարու հանդէպ չարացած տղաքը չէինք: Ու չէինք ալ զարմանար, թէ ինչու մեր տնօրէնները ճիպոտը ձեռքին չէին բաժներ մեզ ու քշեր դպրոց, դէպի մեր կուսակցապետական ու համայնաքապետական խրամատները: Է՜հ, անոնք ալ նոյն գիւղին մարդերն էին, նոյն ընդհանուր հոգերով ու եղանակի համերով թերեւս հաւաքուած ըլլային Սթալինի առանձնասենեակին մէջ, սեղանի մը շուրջ, իսկ վարժուհիները վազած ըլլային Տիկին Խաթունին՝ մօրս քով սուրճ մը խմելու նպատակով, բայց Մարաշի ասեղնագործութեան օրինակ մը առնելու կամ Սայաթ Նովայի երգերէն մէկուն եղանակը սորվելու պատրուակով:
Զարմանալի բան էր, դպրոցները կը բաժնէին մեզ, իսկ կալը կը մէկտեղէր:
* * *
Միայն դպրոցները չէին Հայաստան մեկնածներուն տուները օգտագործողները: Կար ուրիշ մըն ալ՝ Արամը, որ ատենը մէյ մը կը յայտնուէր մէկուն լքուած տան մէջ: Հա՛, իր եզներն ալ՝ մէկ ուրիշի տան մէջ:
Արամը մինակ մարդ չէր. չորս եղբայր էին, քոյր, հայր ու մայր, մեծ գերդաստան, բայց կ՚ապրէր միս-մինակ, իր երկու՝ սեւ ու կարմիր եզներուն հետ: Տեսնելու բան էր, թէ ի՜նչ հանդիսաւորութեամբ ճամբայէն կ՚անցնէր Արամը իր յամրաքայլ ու բարի եզներուն հետ: Անոր կանչին եզները կ՚ենթարկուէին վարժ ու հնազանդ, «հօ՜» ըսէր՝ կը քալէին, «օ-հա՜» ըսէր՝ կը կենային, «ա՜ս» ըսէր՝ վարի ակօսին հաւասար կ՚երթային, «թե՛սթ» ըսէր՝ ակօսին ծայրէն կը դառնային:
Որովհետեւ կրտած եզներ էին: Մենք գիտէինք արդէն, որ չկրտած եզը անզուսպ ու կատաղի կ՚ըլլայ, լուծի չ՚ենթարկուիր: Այդպէս էր Կարմիրը: Լսեցինք, որ վարի թաղի Ճորճը եկած է Կարմիրը կրտելու: Վազեցինք ու շարուեցանք պատին վրայ՝ կիներ, տղաք ու աղջիկներ, ահագին բազմութիւն: Քանի-քանի պարաններով օղակեցին Կարմիրին ոտքերը, տապալեցին գետին, վիզէն, եղջիւրներէն կապեցին ծառին, նստան անոր ոտքերուն վրայ, ամրօրէն բռնեցին: Կրտիչը թեւաչափ ձող մըն էր, որուն վրայ բացուած երկու ծակերէն օղակաձեւ թոկ մը կ՚անցնէր: Ճորճը եզան ամորձիքը անցուց օղակէն ներս, ամրացուց թոկով, քաշեց բերաւ գերանի մը վրան ու միս ծեծող թակով սկսաւ ծեծել ամորձիքները մարմնին միացնող բաժինը, ճիշդ այնպէս՝ ինչպէս քեռեմայրս գլորի համար կարմիր միս կը ծեծէր միսքարին վրան: Կարմիրը գոռաց, գոռաց ու գոռաց, ու Ճորճը ծեծեց ու ծեծեց մկանները: Լեռը դողաց Կարմիրի գոռոցէն, կիներն ու աղջիկները փախան:
— Կարմիրը հիմա ի՞նչ կ՚ըլլայ, — հարցուց Վարդանը:
— Ալ չի կրնար ամուսնանալ, — պատասխանեց Եարալէ պապուկը:
Վարդանը երկու ափով տաբատին առջեւը ծածկած՝ «մամա, մամա» կանչելով վազեց մեծ մօր ետեւէն:
Մենք հիմա բան մը հասկցած էինք, թէ ինչո՛ւ Թրթըռ նանարը «կրտած մարդիկ» կը կոչէր մեր գիւղի ամուրի տարեց մարդիկը:
Արամը իր եզներէն բացի ո՛չ խօսակից, ո՛չ ալ գործընկեր ունէր: Մախաղը ուսին սերմը ափ-ափ կը ցրուէր արտին երկայնքին, մէկ ծայրէն միւսը, ու յետոյ եզները կը կապէր լուծին, արօրի ձողը կ՚անցընէր լուծի օղակին եւ հօ՜ կանչելով կը սկսէր հերկը, երբեմն գովելով, երբեմն յանդիմանելով եզներէն մէկն ու մէկը: Հողը կը ճեղքուէր խոփին բերանը, կը բարձրանար, կը շրջէր խոփի ականջներուն վրայէն ու կը փրփրէր Արամի կարմիր մոյկերուն վրայ, ակօսը կ՚երկննար, ու կը սեւնար արտը: Բացուող հողին անոյշ բոյրը կը հասնէր մեր աքլորին, որ գռգռալով հաւերը կը կանչէր ու պատէ պատ թռելով կը մտնէր Արամին բացած ակօսին մէջ, ուր հաւերը հողի որդերը կուլ կու տային իրարու կտուցէն խլելով:
Արտին տէրը գիտէր, որ հաճելի այցելու մը պիտի չըլլար Արամին համար: Գիտէր, որ ափ մը խոպան պիտի չթաղէ(***) Արամին խոփը: Ըսել չ՚ուզեր:
Մինչ Արամ կը հերկէր՝ մարդիկ կը խօսէին, թէ Արամը վերջին մաճկալն է գիւղին. ասկէ ետք ո՜վ եզներ պիտի պահէ, արօր շինէ, խոփ ձուլէ: Դարը փոխուած է. հսկայ մեքենաներ կան՝ կը ցանեն, կը հերկեն, կը հնձեն, յարդն ու ցորենը կը զատեն…: Բայց անոնք երբեք պիտի չբանին Գարատուրանի քարքարուտներուն մէջ: Ու Սթալին վարժապետը, որուն փետատ բռնելը չէինք տեսած, դասարանի պատուհանէն կը պատկերացնէր, որ թրաքթոր բերելէ առաջ պէտք է բոլոր արտերուն բոլոր պատերը ծովը թափել, զառիթափերը շտկել, ձորերն ու բլուրները իրար խառնել, ճի՛շդ Հալէպի դաշտին պէս…ու յետոյ միայն ամուսնանալ, զաւակ ունենալ, նոփ-նոր կեանքի մէջ մտնել…
Ա՛յ, այն ատեն կ՚արժէր դարձեա՛լ վարժապետ ըլլալ…
Կը պատմէին, որ մեծ հայրենադարձութենէն առաջ գիւղի կալերէն բացի խոպան հող չէր մնար գիւղին մէջ. բոլոր արտերը, ծխախոտի գետինները, պարտէզները տարին անգամ մը գոնէ արoրի խոփը կ՚ընդունէին իրենց կուրծքին: Քանի՜ լուծ կար գիւղին մէջ ու քանի՜ մաճկալ: Գիւղին մէջ, դիմացի լեռնալանջերուն վրայ խոպանացած արտերը կ՚աւելնային հետզհետէ: Հայաստան մեկնածներուն արտերն ու պարտէզներն էին, բայց անտէր չէին. շատերը բաժին ինկած էին հարուստ ու հողատէր ընտանիքներու, որոնց մէկ ոտքը Պէյրութ էր, յետոյ երկու ոտքով Ամերիկա ցատկելու համար: Մէկ-երկու տարիէն սնձոսկիի թուփերը կը ծածկէին արտերը, վայրի ծառերը իրենց ստուերին կը ձգէին պտղատու ծառերը, լքուած տուներու կիսականգուն պատերը կը թաղուէին մորենիներու մէջ, մացառները անանցանելի կը դարձնէին արահետներն ու լեռնային կածանները:
Արամ կը նեղուէր:
— Այսպէս երթայ՝ քանի մը տարէին անտառը կը խեղդէ մեզ, — կ՚ըսէին ոմանք:
— Յիսուն տարի ետք գիւղի եօթը թաղերուն մէջ մէկական ընտանիք կը մնայ կամ ոչ, — կ՚ըսէր ուրիշ մը:
Իսկ Արամ կը շարունակէր հողը մշակել:
Հերկէն ետք, երբ եզները կը ճարակէին վերի արտին մէջ, Արամին ցաքատը աշխուժօրէն կը բանէր այս թփուտներուն մէջ կորսուող արահետներն ու կածանները վերաբանալու համար: Արամ մէկ-մէկ կը վերաբանար փակուող ճամբաները:
— Արամ, որո՞ւն համար կը բանաս այդ ճամբաները:
— Ճամբան անցորդին է, օր մը մէկուն ոտքը այդտեղէն պիտի անցնի երեւի, — կը պատասխանէր Արամ՝ առանց հարցնողի երեսին նայելու:
Տարին մէկ-երկու անգամ կը մտնէր գերեզմանատունը, կը կտրէր փշոտ կաղնիի թուփերը, կը հանէր դուրս, կը մաքրէր տարածքը: Շիրիմները շարք-շարք կ՚ելլէին մէջտեղ, կ՚երեւէին քանի մը տապանագիրերը, սակայն մեռելոցի օրերուն միայն քանի մը շիրիմներէ խունկի ծուխ կը բարձրանար: Շատ ու շատ մեռելներ անտէր մնացած էին: Արամ կը յենէր տապանաքարերէն մէկուն, աչք կը պտտցնէր բոլոր քարաթումբերուն ու տապանաքարերուն վրայ: Արամ բոլորը կը ճանչնար, բոլոր մեռելներուն արտերը հերկեր էր:
Մեզի կը թուէր, որ Արամ տխուր, շատ տխուր մարդ էր, որ քէն ըրած էր, չեմ գիտեր, գացողներո՞ւն, թէ մնացողներուն դէմ:
Քանի որ ատենը մէյ մը կը լռէր:
Կը լռէր, այսինքն՝ չէր խօսեր: Չէր կրնար խօսիլ: Աչքերը կը սառէին կէտի մը վրայ. կը քարանար կը մնար: Տնեցիներ բժիշկի կը տանէին, ա՛լ Լաթաքիա, Հալէպ, Դամասկոս, Պէյրութ, տեղ չմնաց որ չտարին Արամը: Կախարդական բժշկութեան ալ դիմեցին, գիր կապեցին, գիր քակեցին: Արամ չէր խօսեր, չէր պատասխաներ: Փայտեայ արձանի պէս մէկ մէկ քայլ առնելով մեր բակը կը մտնէր, մէջքը կը ծալէր, ապա ոտքերը ու կոճղի պէս կ՚իջնէր ցանկապատին վրայ, գլուխը կը բարձրացնէր ու նայուածքը կ՚իյնար հօրս երեսին. հօրս սիրալիր ընդունելութենէն կ՚երեւի կ՚ախորժէր, որ հազիւ նկատելի ժպիտ մը կ՚ուրուագծուէր աչքերուն մէջ:
— Նորէն քենոտեր է Արամը, — կ՚ըսէին ու կը սպասէին ու անցնի այս վիճակը:
Ու հոգ կը տանէին եզներուն:
Ու օր մըն ալ Արամ կ՚ելլէր տունէն եւ եզները ուղղակի կը քշէր խոպան արտ մը:
— Արամ, անցած ըլլայ, — կ՚ըսէին անցորդները:
— Ինչ ունէի միթէ… Գետինները հերկի չէին գար, սպասեցի քիչ մը, — կ՚ըսէր անտարբեր:
Ոչ ոք կը հարցնէր, թէ «Արամ, այդ արտը ինչո՛ւ կը հերկես, տէրը Հայաստան գնաց, տիրացողն ալ՝ Ամերիկա»:
Գիտէին:
Արամ արտերը երբեք չէր ուզեր ճանչնալ նոր տէրերուն անուններով:
— Տատեմօ՞ր արտը ըսել կ՚ուզես, — կը հարցնէր: Մեր բարբառով՝ հայերէն տատ կամ տատի բառը հայր կը նշանակէ, իսկ իրենց ծնունդին օգնած մեծ կիներուն մարդիկ տատեմայր կ՚ըսէին: Այդ տատեմօր ո՛վ ըլլալը, ե՛րբ ապրած ըլլալը, որո՛նց ծնունդին օգնած ըլլալը երբ Արամն ալ չէր գիտեր, մենք ինչպէ՛ս իմանայինք…
Մենք Արամէն սորված էինք, որ Զոհրապենց բակը կը կոչուի Տունիկուն բակը, Ասպետենց արտը՝ Ոսկիին պատառը, Արամենց պարտէզը՝ Պզտիկ Մարդուկին պարտէզը: Ով գիտէր՝ մեզմէ դար մը, դարեր առաջ ապրած այդ տէրերուն ինչպիսի՛ մարդիկ եղած ըլլալը: Բայց այդպէս մեզի հարազատ կը թուէին անոնք, կարծես մեր ժամանակակիցը ըլլային…
— Տատեմօր արտին ցորենի հերիսայէն չես կշտանար, — կ՚ըսէին կիները:
— Պզտիկ Մարդուկին ծիրանի թուզէն չկերած՝ ամառը չեմ զգար, — կ՚ըսէր ուրիշ մը:
Արամ ինք կ՚որոշէր, թէ որուն ո՛ր արտը պէտք է հերկուէր, բոլոր արտերն ու պարտէզները գոց գիտէր, հողերը լաւ կը ճանչնար:
— Արամ, Պէյրութ պիտի մեկնինք, ցորենը ցանենք ալ երթանք, — կը դիմէր մէկը:
— Սերմը ձգէ, դուն գնա, — կը պատասխանէր Արամ:
Հողին տէրն ալ գիտէր, որ պատասխանը այդպէս պիտի ըլլար:
Ու Արամ հօ՜ կ՚ընէր: Ծովացող կանաչին մէջ լաստերու պէս կը ծփային նոր հերկուած կտորները: Ատենին՝ Արամի կանչին կ՚արձագանգէր դիմացի կարմիր լեռը, վերի թաղէն, վարի թաղէն ալ իրարու կը կցուէին ուրիշ մաճկալներու կանչերը: Հիմա Արամի կանչը կը խեղդուէր թփուտներու մէջ կորսուող պզտիկ արտերուն մէջ:
Արամ գիտէր, որ գիւղը կը մեռնէր:
Ու նորէն կը լռէր:
Շարունակելի
*) քմնելով — դարանելով
**) Սարգիս, Սամուէլ, Հրանտ է,
Սրբուհի, Դշխոյ, Մաթիլտ է,
Իջիր կալը շաշանտէ,
Կախէ պարանէ օրօրուէ,
Թուրան քաշէ, մանտիք շրջէ,
Պարը բռնէ, ճռնտէ:
***) Խոպան թաղել — Ակօսները լայն՝ իրարմէ հեռու առնել սակայն փորուած ակօսին հողով չփորուած բաժինը ծածկել եւ լաւ հերկուածի կեղծ տպաւորութիւն թողնել։