ԱԿԱՆՋԴ ԲԵՐ՝ ԱՍԵՄ — Յակոբ Պարոնեանը ներազգային յարաբերութիւնների բովանդակութեան մասին

ԱՐՍԷՆ ԳԼՋԵԱՆ

Ինչպէս գիտենք, Զարթօնքի առաջին գործիչները` Գր. Օտեանը, Ն. Ռուսինեանը եւ միւսները, մտայղացել եւ մեծ ջանքերի գնով Սուլթանի հաւանութեանն էին արժանացրել հայ հանրութեան մէջ «Ազգային սահմանադրութիւն» յորջորջուող մի «Կանոնադրութիւն», որի առաքելութիւնը հայութեան առաջադիմութեանը ծառայելն էր` գաւառի եւ կենտրոնի միջեւ կապող օղակ դառնալը, Ազգային եւ Կրօնական ժողովների գործունէութեան մէջ կարգուկանոն մտցնելը, եկեղեցականների եւ մեծահարուստների ներազգային իրաւունքներն ու պարտականութիւնները որոշ բանական շրջանակի մէջ դնելը: «Ազգային սահմանադրութեան» միջոցով հնարաւորութիւն էր ստեղծուել համախմբելու ազգի կարող ուժերն այնպիսի առաջնային խնդիրների շուրջ, ինչպիսին էին կրթութիւնը, դպրոցը, հիւանդանոցը, աղքատախնամը, տպագրական գործը, հայ եկեղեցին խորթ ազդեցութիւններից հեռու պահելը:Պարոնեանը ոչ միայն գիտակցել է Ազգային սահմանադրութեան կենսական նշանակութիւնը, այլեւ ընդգծել է, որ գաղափարը կեանքի կոչելուց յետոյ կարեւոր է, որ հայ հանրութեան, մասնաւորապէս, սոցիալապէս ազդեցիկ շերտերը ողջամիտ վերաբերմունք դրսեւօրէն նրա նկատմամբ: Ցաւօք, «նոր հայերը»` «երկաթապետութեան, կտաւապետութեան եւ բրդապետութեան» իշխանները, Ազգային ժողովի երեսփոխան դառնալով, ամիրաներից մնացած արատաւոր աւանդոյթին հետեւելով, փորձում են ազգային վարչութիւնը վերածել իրենց տիրապետութիւնը յաւերժացնելու գործիքի՝ «Ազգային սահմանադրութիւնը» ազգային «սանձադրութեան» միջոցի վերածելով: «Բարեկա՛մ, անձրեւէն փախչինք ըսինք, կարկուտի բռնուեցանք, ամիրաներու ձեռքէն խալսեցանք, երեսփոխան ամիրաներու ձեռքը տուինք հոգինիս», — վրդովմունքով բողոքել է Պարոնեանը: — Գերագոյն ժողովի մէջ անիրաւութիւնն այժմ ճշմարտութեան ներկայացուցիչն է. բռնութիւնը, «գաւազանը ձեռին» նախագահում է ամենուր, «իրաւունքը» որոշողը «ֆալախան» է(1): Հայ մեծահարուստները պէտք է հասկանան, որ «Մեծ տարբերութիւն կայ ոսկիի եւ իրաւունքի մէջտեղը, — ընդգծել է նա, «ոսկին ոսկի չունեցողին կրնայ տրուիլ, բայց իրաւունքը` իրաւունք ունեցողին միայն տրուելու է» (8,304): Սահմանադրութեան գաղափարն ինքնին ոչինչ է, եթէ գործնականում կեանքի չի կոչւում: Ներկայումս «Սահմանադրութիւնը ծոյլ մարդու կը նմանի, որ եթէ ձեռքէն չբռնես, չքալէր, նստած տեղը կը մնայ, օրքանզօր կը տկարանայ եւ կը մեռնի», — նշել է նա. «Սահմանադրութիւնն ի՞նչ կրնայ ընել ինք իր գլխուն, ոտ չունի, որ քալէ, երեսփոխանները պէտք է զանիկա քալեցնեն» (1,121): Հայ հանրութեան բարոյական վիճակը բարւօք չէ. «քայլ մը առաջ» անելուց յետոյ «տասը քայլ» ետ է գնացել: Այդ են վկայում Սահմանադրութեան հռչակմանը նուիրուած տօնակատարութիւնները, որոնք վերածւում են «առանց գործերի՝ հաւատքի օրուայ»: Լուսաւորեալ ազգերին իբր նմանուելով՝ հայութիւնն էլ իր «Սահմանադրութեան» օրը հանդէսներ է կազմակերպում, դրա առիթով սեղան շտկում, օղի եւ գինի խմում, զուարթանում, կարծելով, թէ ազգի առաջադիմութեան ուղին երգել ու պարելն է, հեգնել է գրողը: Մինչդեռ հարկ է, որ գոնէ այդ օրը դրա խորհուրդի (10, 308), նախորդների գաղափարները զարգացնելու, ազգային վերընթացի ուղին ապահովելու խնդիրների շուրջ մտօրեն:
Պարոնեանը ոչ միայն քննադատել է հայ հանրային կեանքում ստեղծուած կացութիւնը, այլեւ Բալզակի նման այն տեսակէտն է պաշտպանել, թէ ազգի առաջադիմութիւնը հնարաւոր է ապահովել միայն ներազգային յարաբերութիւններում ժողովրդավարութիւնը զարգացնելու՝ ընտրական համակարգը, «օրէնքների ստեղծման այդ հիանալի սկզբունքը»(2) կիրառելու միջոցով: Գրողը բացասական դիրք է գրաւել ազգային ինքնավարութեան մարմիններում՝ Ազգային ժողովում, Կրօնական ժողովում, Դատաստանական խորհրդում տիրող բարքերի, իրենց «ազգային գործիչ» յորջորջողների ճղճիմութեան, գաղափարազրկութեան, եսամոլութեան նկատմամբ: «…Ճզմէ՛ այդ երեսփոխանաց գլուխը, որ զքեզ դուրս վռնդել կ՚ուզեն…», — դիմելով էսնաֆութեանը՝ կոչ է արել գրողը` ընդգծելով. «… անոնք յիսունմէկ ձայն ունին, դուն, ժողովո՛ւրդ, գիտե՞ս ինչ ձայն ունիս, քու ձայնդ Աստծոյ ձայն է» (8, 331):
Պարոնեանը «արժանավայել յարգանք» (10,284) է տածել հասարակութեան բոլոր շերտերի` «ամեն աստիճանի ազգայնոց» նկատմամբ: Նա բարձր դասերին առանձնապէս չի համակրել, սակայն դրա պատճառն այն չէր, որ սոցիալապէս բարեկեցիկ էին: Գրողն ազգային գործերում պատրաստ էր ընդունել բարձր դասերի առաջնութիւնը, եթէ նրանք դրան արժանի լինէին: Բարձր դասի ներկայացուցիչ էր Սարգիս պէյ Պալեանը, սակայն այդ հանգամանքը չի խանգարել, որպէսզի գրողի հիացմունքին բոլորից շատ նա արժանանայ: Պարոնեանը գործնականում անսահման արհամարհանք է ունեցել հայ հարուստների նկատմամբ, քանի որ նրանք, ինչպէս դեռ Մ. Նալբանդեանն էր նկատել, այնպիսի «մարդիկ» էին, «որ արծաթի սանդուղքով» վեր բարձրանալով «ազգի մակերեւոյթից»(3), խորթ աչքով էին նայում նրա շահերին: Հայ հանրութիւնը ոչ թէ բարձրաշխարհիկ խաւ ունի, այլ, պարզապէս, «փարա ունեցողներ» (10,272), — արհամարհանքով նշել է Պարոնեանը: «Կ՚աղաչեմ, ցոյց տուէք ինծի հարուստ մը որ ճշմարտասէր եւ մարդասէր ըլլայ» (10, 426): Մեր ապրած ժամանակաշրջանի «լեցուն գլուխները» նրանք են, որոնց «փորն ու քսակը լեցուն» են: Ազգի գործերը կառավարում է ոչ թէ նրա ուղեղը, այլ՝ ստամոքսի «տրամաբանութիւնը» (10,315):
Պարոնեանի վերաբերմունքն աշխատաւոր դասերի նկատմամբ եւս խորամիտ է: Ստորին խաւերը ձեւաւորուել են ոչ թէ որեւէ մէկի ցանկութեամբ, այլ բնական ընտրութեան օրէնքի համաձայն, գիտակցել է գրողը, ուստի, նրանց չպէտք է վերաբերուել միակողմանի հայեացքով: Սոցիալական ու քաղաքական լծի տակ կքած, գոյութեան կռուի պարտադրանքով դէմքն ինչ-որ չափով կորցրած այդ մարդիկ (որոնց կենցաղի ու բարքերի մէջ միահիւսուած են արժանիքներն ու թերութիւնները) պէտք է սրտացաւ վերաբերմունքի արժանանան, քանի որ, ինչպէս իրաւացիօրէն նկատել էր դեռ Մ. Նալբանդեանը. «Մի ազգ, թող որքան կամի, հարուստ լինի երեւելի մարդերով, այնուամենայնիւ այդ ազգի ազգութեան մեքենան շարժւում է հասարակ ժողովրդի վրայ: Սա է այդ մեքենայի առանցքը, լծակը եւ հաստարանը»(4): Հասարակ ժողովուրդը պատմական փորձութեան պահերին կարող է վճռորոշ դերակատարութիւն ստանալ, իր հերթին նշել է Պարոնեանը. «Ժողովուրդ բառն անուշ եւ հրապուրիչ է» դառնում, այդ ճշմարտութիւնը գիտակցող «մեծ մարդիկ» այն իրենց «դրամագլուխն» են դարձնում:
Գրողը բացայայտել է նաեւ մի կարեւոր ճշմարտութիւն: Օսմանեան հասարակութիւնը պատմականօրէն ծնել է իր հարազատ «զաւակներին»՝ թուրք եւ քուրդ աւազակախմբերը, «քրդակապիկը», բայց նաեւ՝ «հայ կապիկը» (10, 267-268), որոնք իրենց յանցագործ էութիւնը դրսեւորելու շատ նպաստաւոր ասպարէզ են ստացել: Սրանք, գրողի խորին համոզմամբ, վիժուածքներ են, որոնց հանդէպ անհրաժեշտ է ֆիզիկական կոպիտ ուժ կիրառել:
ԱՐՍԷՆ ԳԼՋԵԱՆ

«Գրական Թերթ»
27 ապրիլ 2018

Նշումներ

1) Պարոնեանից քաղուածքները արուած են Երկերի ժողովածու տասը հատորով, հ.1-10, Եր., 1964-1979 թթ. հրատարակութիւնից` փակագծում նշելով միայն հատորը եւ էջը` 2, 86-87:
2) Օ. դը Բալզակ, Երկերի ժողովածու տասը հատորով, հ. 1, Առաջաբան, Եր., 1955, էջ 57:
3) Նալբանդեան Մ., Երկերի լիակատար ժողովածու վեց հատորով, հ. 3, Եր., 1983, էջ 181:
4) Նոյն, էջ 276 :