Խաւարի դռներով

Նորեկ Գասպարեան(*)

Հատուած « Շուշեցի մի ծիծաղող տղեկ» գրքէն (Անտարես, 2023)

… Տղերքը ոտքից մինչեւ գլուխ զինուած, խաւարի դռները մէկ-մէկ բացելով, կանգ առան թշնամու խրամատների մատոյցներում: Լսելի էին խրամատում պահմտոցի խաղացող ձայները, շան հաչոցը, խրամատի ճակատը քորող քամու անհանգիստ շնչառութիւնը: Տղերքը մի քանի շաբաթ պատրաստուել էին, ուսումնասիրել տեղանքը, հակառակորդի լեզուն: Մի քանիսն այնքան վարժ էին խօսում, որ անգամ հակառակորդը չէր կարող տարբերել, ինչ-որ բան հասկանալ: Տասնհինգից ամեն մէկն էլ ամենաքիչը մի քսան-երեսուն ճակատամարտի հոտը, փոշին, արիւնը, ճիչը ռունգերում, ունկերում ու աչքերում պահում էր, մի քանի անգամ վիրաւորուել, մենակ կանգնել էր տասի դէմ ու ետ-ետ չէր գնացել: Եւ հիմա ամեն մէկը ոտքից գլուխ զէնք էր, ամենադիմացկուն չորքոտանին անգամ այդ ծանրութեան տակ կը ճկռէր: Եթէ ասենք, աժդահայ տղերք են, սուտ կը լինէր: Ո՛չ կարգին բոյ-բուսաթ ունեն, ոչ՝ քաշ, ոչ էլ՝ հաստ բազուկներ: Ամենամարմնեղը հազիւ, այսինքն՝ ոտքերի ծայրերին կանգնած, թող մի հարիւր եօթանասուն սանտիմետր բոյ ունենար, մի վաթսուն-վաթսունհինգ կիլօ էլ քաշ, զէնքի հետ՝ գուցէ եօթանասուն-եօթանասունհինգ կիլօ: Մէկը կար, այնքան պուճուրիկ էր, որ սովետի ժամանակ չէին ուզում բանակ տանել, ասում էին՝ փոքրիկ մարդիկ սովետական բանակում տեղ չունեն: Բայց զօռեց ու գնաց, թէպէտ, ճիշտն ասած, ոչ ոք չէր հաւատում, որ Սէյրանը, անունը Սէյրան էր, կարող էր, ասենք, շարքում կանգնել, էլ չենք խօսում կրակելու, վազելու, նռնակ նետելու մասին: Բայց մի քանի ամիս անց շնորհակալական հեռագիրը հեռագրի հետեւից էր գալիս: Հարազատները չէին հասցնում կարդալ, նրանք կասկածում էին՝ որ ինչ-որ մէկը ինչ-որ բան շփոթել է, որ մէկն ուղղակի չար կատակ էր անում: Միայն հայրն էր, որ այդ ամենն ընդունում էր առանց զարմանքի ու սպասում նորանոր հեռագրերի:
— Որդին իմն է, հունարը գիտեմ: Արեւը կծիմ, հօրն է քաշել…
Ճիշտն ասած, հայրն էլ էր պուճուրիկ: Որդուց թող մի հինգ սանտիմետր բոյով լինէր, բայց նրան էլ ժամանակին բանակ չէին տանում, նա էլ զօռեց ու գնաց: Զօռելը ո՞րն է, ասաց՝ ինձ նման ռազվեդչիկ (հետախոյզ — ռուսերէն), հազար տարի փնտռէք, չէք գտնի, ոչ մի տեղից չեմ երեւայ, գնամ կանգնեմ թշնամու առաջ, չի տեսնի… Չտեսնելը ո՞րն է, չէր ուզում ասել՝ մարդու տեղ չէր դնի: Ճիշտն ասած, ընկերները մէկ-մէկ փորձում էին, իբր ձեռ առնել, բայց Մուրադից, անունը Մուրադ էր, վախենում էլ էին, հետը խորհրդի էին նստում, ամեն տեղից հրաւիրում, տխուր բան էր պատահում, կողքին կանգնում էին: Այդ պուճուրիկ արարածի մէջ Աստուած այնքան զահմ էր դրել, որ մի ամբողջ տոհմի կը հերիքէր: Հիմա էլ որդին է: Երկու տարուայ մէջ ստացած շնորհակալական հեռագրերն աւելի շատ էին, քան հօրը, մօրը, հարազատներին գրած նամակները՝ միասին վերցրած: Տղան մի անգամ նոյնիսկ կատակեց, երբ մայրը յորդորում էր յաճախակի գրել.
— Գրեմ՝ որ ի՞նչ, էնա հրամանատարութիւնն իմ փոխարէն տեղը տեղին ու ժամանակին գրում է, էլի…
Իսկ երբ մայրը խնդրեց, որ որդին գրի, թէ բանակում ինչ փեշակ է սովորում, պատասխանեց.
— Ռազվեդչիկ:
Զարմացած մայրն էլ փորձեց ամուսնուց իմանալ, թէ էդ ռազվեդչիկ ասածն ինչ բան է, ամուսինը բաւականին լրջօրէն, համարեա մանրամասնօրէն բացատրութիւն տուեց.
— Էդ քո խելքի բանը չէ… Բայց, որ էդքան ուզում ես, ասեմ, կնի՛կ ջան, դա իսկական տղամարդու փեշակ ա…
Հիմա մեր էս աժդահայ տղերքը խաւարի դռները մէկ-մէկ, իհարկէ, առանց ծեծելու, բացելով եկել, թշնամու խրամատի չորս կողմովը պառկել են: Ոչ հազալ կը լինի, ո՛չ փռշտալ, ո՛չ իրար ազդանշան տալ, ո՛չ քիթ սրբել: Ցանկացած շշուկ քամին կը տանէր, կը գցէր ուղիղ թշնամու խրամատը: Եւ տղերքն ամեն ինչ նախատեսել էին, բացի… օձից: Նախատեսելս ո՞րն է, օձը եկաւ, եկաւ, պառկեց Վազգէնի ձեռքին (տղերքից մէկի անունն էլ Վազգէն էր): Չէ, ինչ պառկել, անշարժացաւ տղայի ձեռքին, շրջապատը հոտոտեց, երկար նայեց Վազգէնի աչքերին, կարգին տնտղեց ու… Վազգէնը քիչ էր մնում մեռնէր, չէ, ի՞նչ մեռնել, Վազգէնը չէր շնչում, Վազգէնը նայում էր ձեռքին թիկն տուած հսկայ սողունին ու անիծում այն օրը, երբ իրեն լոյս աշխարհ են բերել… Բայց օձը չէր եկել Վազգէնին կծելու, օձը եկել էր Վազգէնին փորձութեան ենթարկելու: Վազգէնը հետագայում հէնց այդպէս էլ պատմում էր.
— Էդ, էդ, էդ ախմախը եկաւ, եկաւ ծանր կանգնեց ձեռքիս: Մի քիչ ինձ այդպէս տանջեց, յետոյ գլուխը դրեց գլխիս, ականջիս ինչ-որ բան ասաց ու էն գնալն է, որ գնաց, ինքն իրեն կորցրած, խաղաղուած, ուրախ…
— Ահմա՛դ, այ Ահմա՛դ…
Թուրքի խրամատից քամին ձայնի հերթական ծուէնը բերեց, գցեց տղաների գլխին: Օձն արդէն հեռացել էր:
— Ահմադ, բուրալարդայ իլան վա՞ր… (այս կողմերում օձեր կա՞ն):
— Չոխ: Գորխուրսա՞ն… (շատ, վախենում ե՞ս):
— Բիրազ (մի քիչ)։
— Էրմանիդան դա գորխուրսա՞ն (հայից էլ ե՞ս վախենում):
— Յոխ պիր, հա (չէ մի, չէ):
Տղաներն այս ամենը պարզ լսում էին, անձայն ծիծաղում, թէպէտ քամին ձայները մէկ-մէկ խառնում էր, ձգում, կամ՝ միանգամից կրճատում:
Սէյրանը, չգիտես ինչու, յիշեց, որ բանակում իր հետ թուրքեր էլ էին ծառայում: Ոչ «աջ դարձ»-ը գիտէին, ոչ՝ «ձախ»-ը: Երկու տարում հազիւ «շագոմ մարշ»-ը սովորեցին, «խլեբը», «կամանդիրը», «տուալետը», մօտ մի տաս-տասնհինգ փոքր-մոքր, սակայն ապրելու համար կարեւոր նշանակութիւն ունեցող բառ: Բայց պինդ տղաներ էլ կային: Լեզու չգիտէին, սակայն կողքիդ կանգնողն էին, ռուսին էլ չէին սիրում, սիրելս ո՞րն է, զզւում էին, հնար լինէր՝ ամեն օր մէկին կը մորթէին, արիւնն էլ հանգիստ, մեծ-մեծ բաժակներով կը խմէին:
— Ռուսի մենակ աղջիկները վերցնես, — մէկը կար, նա էր ասում, — ես դրանց ճերմակ մարմնի համար գժւում եմ, շաքարի նման կարելի է ամբողջ օրը կծոտել… Բա դրանց դոշերը, դրանց մազերը… քամակը…մէկը մէկից լաւը: Մերոնք ինչ, մենակ տախտակի նման պառկելը գիտեն: Կարծում են իրենց գործը միայն այդպէս պառկելն է, մերն էլ… ոչ մի կայֆ, ոչ մի ուրախութիւն: Մէկին մի օր ասել եմ՝ դիրքդ փոխիր, ժամերով զռզռոցը դրել էր: Ասում էր՝ ինչ է, ես քեզ համար բոզ ե՞մ…
— Ահմադ, բիր գըզ օլսա, նեյնի եարսա՞ն…(Ահմա՛դ, եթէ մի աղջիկ լինէր, ի՞նչ կ՚անէիր):
— Բուրդա՞… (այստե՞ղ):
— Յիշո՞ւմ ես, մի հայ աղջիկ էինք բռնել…:
— Հա, չոխ գաշանգ իդի… (հա, շատ գեղեցիկ էր):
… Հրաչն արուեստագէտ մարդ էր եւ իր ամենայաջողուած գործը համարում էր Ուլեանով Լենինի քանդակը: Հարցնէիր բոլոր ժամանակների աշխարհի ամենաանիմաստ բանը ինչն է, առանց ժամանակ կորցնելու, առանց մտածելու կ՚ասէր՝ պատերազմը: Բայց մարտ չկար, որին չմասնակցէր, եւ երբ հարցնում էին՝ ա՛յ տղայ, եթէ պատերազմն այդքան անիմաստ բան է, ինչո՞ւ ես էդպէս քեզ չարչարում, հանգիստ, խաղաղ պատասխանում էր.
— Որովհետեւ սա պատերազմ չէ, տղա՛յ ջան, սա ուրիշ բան է…
— Ահմադ, էրմանի գըզը… (Ահմադ, հայի աղջիկը…)
Քամին թուրքի խօսքը պատառոտեց, թողեց կիսատ, կարծես միտումնաւոր, որպէսզի տղերքը չլսեն:
Հրաչը հայ ժողովրդի ողբերգութեան, կորուստների, չարչարանքի, ամեն, ամեն ինչի համար ոչ մէկին չէր մեղադրում, բացի հէնց հայ ժողովրդից, հէնց միակ, եզակի հայից, որովհետեւ իւրաքանչիւր հայ, առանձին վերցրած, ինչ-որ ժամանակ, կամայ, թէ՝ ակամայ, գուցէ նոյնիսկ չգիտակցելով, հրաժարուել է իր բաժին Հայաստանից, այսինքն՝ իր ծովից, իր տափաստանից, իր լեռից, իր ծիրանից, իր արեւից, իր… թիվանգից (հրացանից)… Այդպէս բոլոր ժամանակներում՝ ոգեւորուելով, սերունդներին ոգեւորելով բարոյական յաղթանակների յաւերժ կենդանի, զարմանալիօրէն ու ցաւալիօրէն միշտ բաբախուն գաղափարով:
— Ահմադ, էրմանի նադի՞… (Ահմադ, հայն ինչ է):
Քամին կրկին տղերքի կողմից էր ու պատասխանը հէնց խրամատում էլ սպանեց: Հրաչը ժպտաց ու մատներն աւելի պինդ խրեց հողի մէջ, աւելի ու աւելի խորը, հաստատուն, կրքոտ: Ուզում էր բղաւել. տղե՜րք, ահա, ահա մեզանից մէկի կորցրած Հայաստանը:
Հրաչի լացը գալիս էր, Հրաչի խելքը այդ պահին հեկեկալու համար իրենը չէր… լաւ է, տղերքը չէին տեսնում, թէ չէ, էլի համը հանելու էին.
— Արա՛, Լենին պապիկի քանդակը որտե՜ղ, թուրքի խրամատի առաջ պառկելը՝ որտե՜ղ…
— Ահմադ…
Տղերքն այստեղ չլինէին, Համլէտը էդ Ահմադին էլ, էդ րոպէն մէկ Ահմադ կանչողին էլ մի քանի վայրկեանում էն աշխարհը կ՚ուղարկէր: Բայց բանակ է, կարգ ու կանոն կայ, օրէնք, հրաման: Ինքնագլուխ բաներ անելու իրաւունք ոչ ոք չունի: Ինքն ո՞վ է, որ մի ոռը քաքուտ Ահմադի պատճառով օրէնքին դէմ գնայ, տղերքին էլ փաստի առաջ կանգնեցնի: Ընդհանուր առմամբ, Համլէտը քեֆչի տղայ է, ուտող-խմող, երգ ասող, ժամերով պարող: Ով ինչ անում էր, Համլէտի յետեւից անպայման հրաւէր էր ուղարկում: Եթէ երկու-երեք օր հրաւէր ուղարկող չէր լինում, ինքն էր մի բան մոգոնում, կազմակերպում, մարդկանց հաւաքում գլխին: Եւ սիրում էր, երբ այդ արարողութիւններին մասնակցում էին նաեւ կանայք, ոչ թէ մէկը, երկուսը, այլ շատ, տղամարդկանցից շատ: Համլէտի համար անասելի հաճոյք էր ընտրութիւն կատարելը, չորսից կամ հինգից մէկին ընտրելը:
… Երկու օր առաջ էին հանդիպել: Որ ասես էդ կնոջ համար հալումաշ էր լինում, այնքան էլ ճիշտ չէր լինի, ասես համարեա անտարբեր էր եւ, եթէ օրերով չտեսնէր, չէր էլ յիշի, դա էլ չէր համապատասխանի իրականութեանը: Ճիշտն այն էր, որ էդ շան քածի կողքին ինքը կատաղած, ինքն իրեն կորցրած, աշխարհը գլխին հաւաքած ցուլի նման էր: Ո՛չ ամօթ կար, ո՛չ քաշուել կար, ո՛չ զսպել կար: Ինչ ունէին, սաղ դնում էին մէջտեղ: Ո՛չ անկողինն էր դիմանում, ոչ՝ բազմոցը, ոչ՝ աթոռները: Ստիպուած, իբրեւ հանդիպման վայր, ընտրում էին յատակը: Առաջ չէին հասցնում անգամ ինչ-որ շոր փռել: Հէնց մերկ, սառը յատակին էլ իրար բզկտում էին… բայց պարզուեց, որ դա էլ փրկութիւն չէր: Հարեւաններից իւրաքանչիւրն առանձին պատերազմ յայտարարեց Համլէտին: Պարզւում է, ձայնը հինգերորդ յարկից ջրի նման գնում, հասնում էր առաջին յարկ ու կաթում օրորոցում մուշ-մուշ քնած երեխայի տոտիկին ու անհանգստացնում… Մի անգամ էլ էդ առաջին յարկի կատաղածը, երեխան գրկին, հասաւ հինգերորդ յարկ ու բառերը փամփուշտների նման շարեց Համլէտի անպաշտպան ու բաց կրծքին…
— Դէ կայ, պահէ…
Եւ Համլէտը, հազար ու մի բան տեսած, հազար կին սիրած Համլէտն իրեն լրիւ կորցրեց: Եւ քիչ էր մնում երեխային վերցնէր մօր գրկից, քիչ էր մնում ծնկի գար այդ կատաղած էգի առաջ ու համբուրէր դրա ձեռքերն էլ, ոտքերն էլ, խալաթի կոճակների արանքից երեւացող ճերմակ փորն էլ… Էդ փորձառու գէլ Համլէտը չջոկեց, որ էդ կատաղած էգի մտքինը հէնց դա էր, եւ երեխան պարզապէս առիթ էր, պատճառ, հրաւէր: Բայց, մէկ է, ջոկէր էլ, ոչինչ չէր կարող ձեռնարկել, աւելի ճիշտ, նման ցանկութիւն չունէր: Եթէ աւելի անկեղծ լինենք, չէր կարող երկուսին միանգամից, չէր կարող էն մէկին թողնել, դրան հոտոտել… յետոյ էլ ամեն կին չէ, որ Համլէտի սրտովն է, ում ծիծիկը պաչելու ցանկութիւն էր ունենում, ում ցանկանում էր Համլէտի մեղքաշատ մարմինը: Համլէտը, ընդհանրապէս, ուշադրութիւն չէր դարձնում իր մարմնին եւ գտնում էր, որ մարմինը կարելի է չարչարել, տանել փորձութեան, հանգիստ նուիրել կանանց, թողնել ձեան ու անձրեւի տակ, յանձնել արեւի ճառագայթներին, նոյնիսկ սպանել, որովհետեւ մարմինը ժամանակաւոր է, մահկանացու, պարզունակ, կարեւորը հոգին է, եւ հէնց հոգու դռները պէտք է միշտ գոց պահել սատանայի ու կանանց առաջ:
Բայց շան քածը Համլէտի հոգու դռներն ինչպէ՜ս էր ծեծում, ինչպէ՜ս էր ծեծում… Միայն Համլէտի մարմինը նրան չէր հերիքում, ոչ էլ մռնչոցը, ոչ էլ խոստովանութիւնը.
— Երբ գրկում ես, չեմ զգում, որ իմ տէրն ես:
Շան քածն այնպէս էր զուզայ տալիս, ասես աշխարհի վերջն էր, Համլէտին էլ տանում են թաղելու: Իսկ Համլէտը, ինչքան ուղեղին զոռ էր տալիս, չէր յիշում, որ մէկն իր համար այդպէս հոնգուր-հոնգուր լաց լինէր, իրեն այդպէս պատառ-պատառ անէր, ասէր՝ եկ ինձ տէր կանգնիր… մի բան, որի համար Համլէտն ուղղակի ժամանակ չունէր, թէպէտ մէկ-մէկ նման ցանկութիւն ունենում էր:
— Ահմադ…
… Տղերքի մէջ ամենախղճովն ու սրտից բարակը Վահէն էր: Բոլորը նրան Աստծոյ մարդ էին ասում եւ խորհուրդ էին տալիս փարաջայ հագնել ու նուիրուել եկեղեցուն, մանուկ կնքել, աղօթք անել մեղաւորների հոգու փրկութեան համար, դարձի բերել շնացողներին, մարդասպաններին, գող-աւազակներին, որկրամոլներին, սուտ վկայութիւն տուողներին, հարեւանների կանանց մտքում տիրութիւն անողներին, ծնողներից հրաժարուողներին, կնոջ խելքով ապրողներին, միայն նեղ օրն Աստծուն յիշողներին, եկեղեցում սուտի մոմ վառողներին ու Աստուած կանչողներին…
Ասում են՝ Վահէ տղայ, ինչքան մտածում ենք, դու սխալ փեշակ ես ընտրել, փեշակդ պիտի շուտափոյթ փոխես: Դու, աւելի լաւ է, մի քանի հոգու սատանայի ճանկերից հանես-փրկես, քան մի սատանայ սպանես: Մենք էդ սպանելու գործը քեզանից հազար անգամ լաւ կ՚անենք, եթէ շատ ես ուզում, դրա եղածն ինչ է, քո փոխարէն էլ կ՚անենք: Դու, քանի ուշ չէ, քեզ գցիր եկեղեցի:
Բայց ասողին լսող էլ էր պէտք: Վահէն տղերքի ասածը մի ականջով հանգիստ ընդունում, միւս ականջով անտարբեր բաց էր թողնում, էդ ասածներից ոչ մի բան գլխում չէր պահում: Համոզուած էր, մի բառ անգամ, եթէ էդ անիմաստ զառանցանքներից մնար, իրեն վնաս կը տար, կարող էր նոյնիսկ տեսողութեանն ազդել, ստամոքսի խանգարումների, մազաթափութեան պատճառ դառնալ: Ճիշտ է, Վահէի սիրտը մազից էլ բարակ էր, բայց ոչ ոք նրան մարտի ժամանակ պառկած կամ ծնկած չի տեսել: Նա մարտը մղում էր դիք կանգնած: Ոչ թէ նրա համար, որ չէր տիրապետում մարտարուեստի ամենասովորական հնարքներին, այլ շատ պարզ մի պատճառով.
— Դեռ իմ մեռնելու ժամանակը չէ, — ասում էր ամեն անգամ, երբ հրամանատարը փորձում էր ինչ-որ բան հասկացնել նրան: Մի անգամ այդ հրամանատարը չկարողացաւ զսպել ինքն իրեն ու… Վահէին մի քիչ վիրաւորեց, տղաների կարծիքով, ի հարկէ: Վիրաւորելս ո՞րն է, երեսին շարքով մի քանի բառ կանգնեցրեց.
— Հա, էլի, դու բոլորից խելօք ես, բոլորից խիզախ ես, բոլորից անվախ ես, բոլորից…
— Ո՛չ, պարո՛ն կապիտան, — կմկմացել էր Վահէն, — ես պարզապէս իմ մեռնելու ժամանակը գիտեմ… Դա մեր միւս պատերազմում է լինելու: Պառկեմ էլ, չոքեմ էլ, հազար ու մի հնարք էլ օգտագործեմ, բլինդաժներից դուրս էլ չգամ, փախչեմ ուրիշ երկրներ, մէկ է, ինձ խփելու են… Ես, պարո՛ն կապիտան, մեր յաջորդ պատերազմի զոհերից եմ: Էդ յաջորդ պատերազմը, բան է, եթէ չլինի, ես ապրելու եմ, կապ չունի հարիւր տարի, հարիւր քսան տարի, հարիւր յիսուն…
Էսպէս, ընդհանուր առմամբ, եթէ վերցնենք, Վահէին ոչ ոք չէր հասկանում, նոյնիսկ մի քիչ ցնդած էին համարում: Քիչ-միչ Լենին պապիկ քանդակող Հրաչն էր հասկանում, քիչ-միչս ո՞րն է, մի օր, կարծես, հասկանում էր, մի օր՝ չէ, թէպէտ Վահէն միշտ նոյնն էր, անփոփոխ, հաւասարակշռուած, լուրջ, խաղաղ՝ նոյնիսկ ամենաանհաւասար ճակատամարտից առաջ: Մի անգամ տղաները չդիմացան ու հէնց ականջին գոռացին.
— Ինչո՞ւ ես էդքան անտարբեր…
— Որովհետեւ վախենում եմ…
— Ինչի՞ց ես վախենում, այ մարգարէ, մէկ է, քո մեռնելու ժամանակը չէ…
— Ես էս պատերազմի զոհերի համար եմ վախենում…
— Ահմադ… էրմանի գըզը եադընդայ դը՞…(Հայ աղջկան յիշո՞ւմ ես):
— Հա…
— Ադը դէեայ բիլարսա՞ն…(անունը կարո՞ղ ես ասել):
— Անահիտ…
Քամին կրկին ամեն ինչ անփոփոխ, առանց ինչ-որ բան խմբագրելու բերեց, յանձնեց տղաներին: Բայց տղերքը վրէժ լուծելու համար չէ, որ եկել էին, աւելի ճիշտ, եկել-մտել էին թշնամու թիկունք ու աւելի մօտ էին Բաքուին, քան թուրքը: Նման դէպքերում մի քանի մետրը մեծ նշանակութիւն ունէր, գուցէ՝ ճակատագրական: Տղերքը եկել էին մի լաւ, կերած-խմած, լեզուին տուող ասկեար գողանալու: Մի քանի օր առաջ դրանց սնայպերը խփել, մեր տասնութ տարեկան, ջահել-ջիւան զինուորին սպանել էր: Տղերքն էլ որոշել են, հազար թոփ էլ տրաքի, պատասխանն այդպէս տալ: Ինչ խօսք, տղերքն էլ կարող էին թրխկացնել, մէկի փոխարէն նոյնիսկ մի քանիսին, բայց դա շատ պարզունակ պատասխան կը լինէր, ոչ մի խորհուրդ չպարունակող, անուղեղ, թէպէտ ստիպուած մէկ-մէկ այդպէս էլ էին անում: Տասնութ-քսան տարեկան խոխէք կան, մազը միջից ուղիղ երկու կէս են անում, նրանց աչքերն էլ փակես, էլի խփողն են: Ասում են՝ փամփուշտին ի՞նչ է եղել որ, շան նման բան է, հոտի վրայ գնում է… նշան էլ չբռնես, տեղ է հասնելու…
Բայց տղերքն այդ ամենը դրել են մի կողմ ու որոշել են գործն այս անգամ այլ կերպ կազմակերպել, այսինքն՝ աւտոմատի լուլան ուղղել հէնց դրանց մեծամեծերի ճակատին ու քամակին:
… Առաջինը պիտի խրամատ մտնէր Սէյրանը, կատարէր Ահմադի դերը, դրա հետ զրուցողի գլուխը հազար ու մի ցնդած պատմութիւն լցնէր, մի քիչ մօտեցնէր տղերքին, տղերքն էլ՝ հոպ, փակէին դրա բերանն ու էդ լէշը շալակած ծլկէին: Պարզ ու հասարակ: Հաշուած րոպէների ընթացքում: Եւ երբ քամին աւարտեց հետախուզութիւնը, ձայներն էլ մարեցին, ըստ տղաների, Ահմադն էլ գնաց մրափելու… Սէյրանը Երեւի իր փորած խրամատում երբեք այդքան վստահ չէր քայլել, քայլում էր ու թուրքերէն էլ ինչ-որ մեղեդի փսփսում:
— Դայան (կանգնիր), — քամին հերթական եւ ամենաթարմ տուեալները հասցրեց տղերքին, — քիմ-սա՞ն, ադընը դէյ… (ո՞վ ես, անունդ ասա):
— Այա, եոլդաշընը թանըմըրսա՞ն… (Ա՛յ տղա, ընկերոջդ չես ճանաչո՞ւմ):
— Ադընը դեյիրամ… (Անունդ, ասում եմ):
— Այա, ադըմ բիլմիրսա՞ն… (ա՛յ տղայ, անունս չգիտե՞ս), — քամին Սէյրանի ձայնն էլ փոխանցեց տղերքին: Սէյրանը զգաց, որ ինչ-որ բան այնպէս չէ, որ թուրքը կարող է կրակել, ու առանց երկար-բարակ ֆիքիր անելու ասաց իր նոր անունը.
— Ահմադ ամ, այա, Ահմադ…
Եւ կատարուեց այն, ինչ տղերքը չէին նախատեսել կամ էլ պարզապէս քամին էր ինչ-որ բան խառնել:
— Նաթար Ահմադ սան, այա, Ահմադ ման ամ… (Ա՛յ տղայ, Ահմադը ես եմ), — ասաց թուրքը, քաշեց աւտոմատի… բայց Սէյրանն այդ գործողութիւնն աւելի արագ կատարեց, եւ տղերքը լսեցին ընկնող թուրքի ձայնը.
— Վայ նանա, օլդում…
Բայց թուրքն ընկնելիս, երեւի անգիտակցաբար, կրակեց: Եւ տղերքը միանգամից գրոհեցին յենակէտը, միասին, մի ակնթարթում, թանձր: Ասկեարներին թուաց՝ սեւամորթ վարձկանների մի ամբողջ գումարտակ է նետուել գրոհի ու… Մի քանիսը օդ էին կրակում, ճչում, բառաչում, կաղկանձում, սուգ ու շիւան անում, օգնութիւն կանչում: Ինչ մնում է տղերքին, սպասելու ժամանակ չունէին: Կամ պիտի բոլորին լռեցնէին կամ էլ… Եւ զգացին, որ լռեցնելն աւելի ճիշտ է, գուցէ աւելի մարդասիրական, պատերազմի օրէնքների շրջանակներում: Թքած, լեզուն միւս անգամ կը տանեն, կարեւորը, թուրքը հասկանայ, եթէ հրադադար է յայտարարուած, էդ հրադադարի պայմանները պէտք է յարգել, օրէնքի առաջ լինել խոնարհ ու տմարդութիւն չանել եւ ամենահեշտ բանը՝ ասածն անել:
Ինչ արին-չարին, տակը գոնէ, օրինակի համար, մի կիսատ-պռատ լեզու չմնաց: Եւ տեսնելով, որ էլ անելիք չկայ եւ մնալն էլ արդէն անվտանգ չէ, խաւարի դռները իրենց յետեւից մէկ-մէկ փակելով, ականները նոյնութեամբ շարելով, խաղողայգիներով վերադարձան: Ամենահետաքրքիրը, սակայն, Սէյրանի վերլուծականն էր.
— Այնպէս էինք վերադառնում, կարծես լեզուն մեր հետեւից վազում էր, իսկ մենք չէինք ուզում մեզ յետ բերել… Բայց երեւի այդ լեզուն բերելն աւելի հեշտ կը լինէր, քան Աստծոյ մարդ Վահէին… Մարդը չէր գալիս, ասում էր՝ գնում ենք որ ի՞նչ, գնանք զեկուցենք, որ մեծ, սխրանք ե՞նք գործել, որ տասը-տասնհինգ փսլնքոտ ենք ուղարկե՞լ էն աշխարհը, ասենք, որ դրանց յենակէտում, ամբողջ ազերիստանում թարսի նման ընդամենը մի Ահմադ կա՞ր: Ասում էր՝ չէ, է՜, չէ, տղե՛րք, ճիշտ է, մենք այնքան էլ մեղաւոր չենք, բայց շատ անուղեղ գործ բռնեցինք, եկէք խոստանանք, որ մեր արածի մասին ոչ մէկին, ոչ մի տեղ չենք պատմելու, պատմեցինք՝ ծիծաղի առարկայ ենք դառնալու… Պէտք է էնքան սպասէինք, մինչեւ դրանցից մէկը գար ու մեր գլխին քաքէր… տեսաք չէ՞, դրանք խրամատի կողքին կարգին զուգարան էլ չունէին, նշանակում է՝ ինչ անում են, կամ հէնց խրամատում են անում կամ էլ խրամատից դուրս, հէնց այնտեղ, որտեղ մենք պառկած՝ սպասում էինք…
— Իսկ եթէ չգայի՞ն, — ծիծաղում էր Սէյրանը…
— Կը գային, հազար տոկոս կը գային, — չէր յանձնւում Վահէն:
— Ենթադրենք, էդ սովորական, բնական պահանջը չունեցան:
— Հնարաւոր չէ:
— Ո՞նց հնարաւոր չէ:
— Ա՛յ տղայ ջան, ա՛յ Սէյրան ջան, ա՛յ թարգմանիչ ջան, ա՛յ կուճուր մարդ ջան, ռազվեդչիկ ես, բայց հասարակ բաները չգիտես:
— Օրինակ՝ ի՞նչը…
— Էն, որ վախեցած մարդը էդ քո ասած բնական պահանջն այնքան շատ կ՚ունենայ, որ չի հասցնի նոյնիսկ շալվարն իջեցնել…
Վահէն չէր հանգստանում, Վահէն ինքն իր տէրը չէր եւ այդպէս իրեն մի պատից պոկում, տալիս էր միւս պատին, յետոյ էլ՝ ճիշտ հակառակը, երբ արուեստագէտ Հրաչը հանգիստ, առանց աւելորդ շտապողականութեան տղաների սիրած բառերը հաւաքեց, շարեց իրար կողքի, մի բան, որ Հրաչից ոչ ոք չէր սպասում.
— Վահէ՛ ջան, դրա համար էլ կրկնում եմ՝ քանի ուշ չէ, քեզ գցիր եկեղեցի… թէ չէ ինքդ քեզ դաժանօրէն, առանց խնայելու տանջում ես, իսկ դա արդէն հսկայական մեղք է… յետոյ, ինչքան էլ ապաշխարես, քեզ լսող չի լինելու:
Ճիշտ է, Վահէն իրեն եկեղեցի չգցեց, բայց, երբ ազերիստանի կողմից մի քանի ամիս ոչ մի փամփուշտ մեր կողմը չեկաւ, բոլորի ներկայութեամբ, կարծես հէնց այնպէս, ինքն իր համար խօսեց.
— Ոնց որ վատ գործ չենք արել…
Բայց Վահէի խոստովանութիւնը դրանով չաւարտուեց: Մի անգամ, երբ զօրանոցում բոլորը քնած էին, եւ ինքը, Հրաչի հետ նստած, զրուցում էր, գրպանի ամենախորքերից հանեց մի հսկայական դանակ, դանակս ո՞րն է, մի իսկական թուր ու ասաց.
— Կարո՞ղ ես գուշակել, էս ինչ թուր է… ասե՞մ… Սա քո էն սիրելի Ահմադի թուրն է: Վերջում ե՛ս դուրս եկայ, չէ՞, խրամատից: Տեսայ գօտիից կախ փայլում է: Եթէ էնպէս իրենից ուզէի, չէր տայ: Ասացի՝ էշն էլ, իշատէրն էլ ու… լաւն է, չէ՞… արուեստագէտ ախպեր ջան, մի սրա ձեւը տես, լեզուն տես, փայլը տես… մի տես ի՜նչ կոթ ունի… Ուզո՞ւմ ես նուիրեմ… Ահմադը, մէկ է, չի իմանայ, որ իր տուածը ես նուիրել եմ ուրիշի… Դէ լաւ, չես ուզում, չես ուզում, բայց ասա, որ լաւն է, ոնց որ, ոնց որ թիվանգ լինի…

*) Հեղինակը Արցախի գրողների միութեան նախագահն է