Անդրանիկ Ծառուկեան
Թութի եղանակն էր։ Հոսանք մը կար Ծաղկոցին մէջ առտուն կանուխ պարտէզները երթալու: Պզտիկ պարղուտ մը կու տայինք պարտիզպանին երկու հոգիի համար, եւ ազատօրէն կը բարձրանայինք մեր ուզած թութի ծառը։ Կրնայինք ուտել այնքան, որքան որ կարելի էր, բայց իրաւունք չունէինք հետերնիս թութ տանելու։ Մեզմէ մաս մը կը մտնէր պարտէզ, վճարելով։ Միւսները կը սպասէին դուրսը եւ յարմար րոպէին կը յաջողէին սպրդիլ ներս եւ շուլլուիլ ծառէ մը վեր։ Պարտիզպանները առհասարակ բարեացակամ էին։ Կը բաւէր որ քանի մը հոգի վճարող գտնուէր։ Աչք կը գոցէին միւսներուն։
Օր մը սակայն մեծ խումբով մտանք պարտէզ մը։ Պարտիզպանը մէջտեղ չկար։ Ամեն մէկս ծառի մը վրայ, լուռ եւ գողունի, արագ–արագ կը լափէինք մեղրահամ թութերը։ Քանի մը դպրոցականներ կային մեզի հետ, մեծերէն։ Բաւական տեւեց մեր ազատ վայելքը։ Վերջապէս հեռուէն երեւցաւ պարտիզպանը պոռչտուքներով. մենք յաջողեցանք փախուստ տալ առանց բռնուելու։ Բայց կարգ մը ձախողութիւններ պատճառ դարձան, որ նոյն օրն իսկ Հայրիկը Ծաղկոց այցելէ ծանրակչիռ դէպքերով լեցուն մթնոլորտի մը մէջ, վերջ դրուի թութի արշաւներուն։
Քովի պարտէզը մտնող խումբէն Խլլոտ Աբրահամին աչքին քար մը հանդիպած էր, փախուստի պահուն։ Վիրաւորուած էր նաեւ ոտքը պատէն ցատկած պահուն։ Ոտքը բուժուեցաւ, բայց մէկ աչքը կոյր մնաց։ Մեր խումբէն, դպրոցական Յարութիւնը, աճապարանքին մէջ պայուսակը մոռցած էր ծառին տակ։ Ամենէն գեղեցիկ պայուսակն էր իրը, գիրքերով եւ տետրակներով լեցուն: Հայրիկը երբ հիւանդանոցէն Ծաղկոց եկաւ, բոլորս ալ հասկցանք անմիջապէս, թէ անսովոր բան մը պիտի պատահի։ Երբեք այդպէս զայրացած չէինք տեսած Հայրիկը։ Որոշ էր, թէ Աբրահամին վիճակն էր գլխաւոր պատճառը իր զայրոյթին։ Քննութիւն մը բացաւ, ճշդեց պարտէզ մտնողները։ Ու երբ յայտնի եղաւ թէ Յարութիւն պայուսակը հոն թողած է, մոռցաւ մեզ ու կատաղութիւնը թափեց անոր վրայ։ Չէինք տեսած Հայրիկին ծեծելը։ Չտեսանք նաեւ այն օրէն յետոյ։ Բայց ինչ որ պատահեցաւ Յարութիւնին, բաւեց, որ հասկնանք բոլորս ալ, թէ Հայրիկին մտրակը պարզ խաղալիք մը չէ իր ձեռքին մէջ։
Երկու հսկիչները անշարժացուցին Յարութիւնը, ձեռքերէն ու ոտքերէն։ Հայրիկը սկսաւ հարուածել մէջքին ու յետոյքին, երբեմն կանգ առնելով բայց կրկին հարուածելով, առանց մեղմացնելու ծեծին սաստկութիւնը։ Այնքան ծեծ կերաւ Յարութիւն, որ Հայրիկին մեկնումէն ետք չկրցաւ բարձրանալ վերնայարկի իր սենեակը ու քաշկռտուեցաւ մեր քով։
Անկողինները փռեցինք եւ այդ ծանր օրուան խոնջէնքին եւ տխրութեան ճնշումով, սկսանք պառկիլ: Յարութիւն երկնցած էր իմ անկողնիս քով, գետինը։ Պառկած էր փորին վրայ, թեւերը գլխուն տակ բարձ ըրած, եւ կու լար:
Անտանելիօրէն տաք գիչեր մըն էր։ Քունս չէր գար։ Մլուկներու եւ քրտինքի մէջ, տեւաբար կը դառնայի աջ ձախ, ժամեր շարունակ, բայց չէի յաջողեր քնանալ: Յարութիւն այլեւս չէր լար, բայց կը պահէր նոյն դիրքը։ Խոզ Յովհաննէսը սկսած էր խռկալ։ Կը նշանակէր՝ թէ այլեւս արթուն մարդ չկար սենեակին մէջ։ Եթէ զանգակը պառկելու ազդանշանն էր, Յովհաննէսին խռկոցը ապացոյցը կարելի էր նկատել, թէ սենեակը քունի մէջ է։ Այդ տղան բոլոր սենեակներէն քշուած էր խռկոցին համար ու ինկած էր մեր սենեակը։ Եթէ փորձուէր ուրիշներէն առաջ քնանալ, արթուն եղողները կը ձայնէին.
— Խոզը սկսաւ…
— Բարձը իջեցուր…
— Ջուր թափեցէք…
Այնքան չարչարած էին խեղճը, որ վախէն կը սպասէր որ միւսները քնանան, որպէսզի այլեւս զինք նեղող չըլլայ։ Համեստ եւ լաւ տղայ մըն էր Յովհաննէս ու խոզը յիշեցնող որեւէ բան չունէր վրան։ Հաւանաբար այդ մակդիրը տրուած էր իրեն՝ խռկալուն համար ։
Յարութիւն իր տեղն էր դեռ, ինձմէ երկու թիզ անդին։ Ձայն տուի.
— Աղբարիկ, արթո՞ւն ես…
— Արթուն եմ…
— Կը ցաւի՞…
Պատասխանի փոխարէն շարժեց սրունքները, ձեռքը ետեւ տարաւ ու տքալով ետ քաշեց ։ Քանի մը անգամ «ա՜խ» ըրաւ, փորձեց չտկուիլ, բայց չկրցաւ։ Յայտնապէս ցաւերը արգելք էին նստելուն։
Յարութիւն քանի մը տարիով մեծ էր ինձմէ: Հայրենակիցներ էինք եւ իրարու «աղբարիկ» կ՚ըսէինք։ Երբ դպրոցէն գար, պայուսակը կը յանձնէր ինծի ու ես ազատ էի դիտելու գիրքերուն պատկերները։ Օր մը տետրակ մը տուաւ ինծի, որուն մէջ գունաւոր մատիտով շատ մը պատկերներ գծած էր, մասնաւորաբար կամաւոր հայ զինուորներ, ճիւղաւոր գլխարկներով։
Գիշերը կ՚առաջանար Խոզ Յովհաննէսին խռկոցին կշռոյթով։ Նստած էի Յարութիւնին քով, բայց չէինք խօսեր։ Բան մը ըսած ըլլալու համար, հարցուցի.
— Ջուր կ՚ուզե՞ս աղբարիկ…
— Կ՚ուզեմ…
Գացի ջուր բերի խոհանոցէն. խմեց: Սալոր ունէի, տուի, կերաւ։ Վերմակիս մէկ ծայրը նետեցի վրան, թէեւ տաք էր։ Չբողոքեց։ Այդպէս քնացանք այդ գիշեր։
Առտուն, Հայրիկին կողմէ հսկիչ մը դրամ տարաւ պարտիզպանին, բայց պայուսակը չգտնուեցաւ։ Յարութիւն քանի մը օր նստելու դժուարութիւն կրեց եւ այլեւս դպրոց չգնաց։ Գիրք չառաւ ձեռքը, նոյնիսկ որբանոցէն ետք։ Մնաց անգրագէտ եւ անուս։ Գիրքի փոխարէն միշտ մատիտ-տետրակ կար ձեռքը ու կը գծէր։ Կամաւոր զինուորներուն տեղ, հիմա իր գլխաւոր նիւթն էր Հայրիկը։ Կախուած մարդ մը գծած էր, որուն գլուխը Հայրիկին կը նմանէր: Էշ մը՝ Հայրիկին գլուխով։ Մտրակով ծեծուող մարդ մը կար ուրիշ էջի մը վրայ. ծեծողը ինք չէր՝ բայց ծեծուողը Հայրիկն էր։ Ուրիշ տեղ մը կոտոշներ դրած էր Հայրիկին գլխուն, պոչ մը, կուզ մը շինած էր կռնակին վրայ։ Յարութիւն կը յաջողէր զարմանալի նմանութիւն մը տալ իր գծած պատկերներուն։ Գծագրութիւնը դարձած էր առօրեայ իր միակ զբաղումը։ Տասը տարեկանին յայտնի էր արդէն, թէ ուժեղ բան մը կը խլրտի իր մէջ, որովհետեւ այդ մանչուկը կոչուած էր ըլլալու Կալենց նկարիչը…
Տարիներ անցան ու տասնամեակներ։ Մեծցանք, հասունցանք, բայց մնացինք միեւնոյն «աղբարիկ»ները։ Թափառեցաւ Յարութիւն արաբական բոլոր գիւղերն քաղաքները։ Տառապեցաւ, զրկանքի եւ դառնութեան օրեր անցուց, բայց երբեք չդադրեցաւ նկարելէ։ Բացառիկ տաղանդով, ու բացառիկ կերպով հեզ բնաւորութեամբ տղայ մըն էր Յարութիւն։ Կարդալ հազիւ կրնար — բայց կը նկարէր։ Ուսում չունէր — կը նկարէր: Դրամ չունէր — կը նկարէր։ Իսկ երբ ցուցահանդէս մը տար, ծախուած իր նկարներուն առնուազն կէսը գնուած կ՚ըլլար ուրիշ նկարիչներու կողմէ… Նկարիչներուն նկարիչն էր Յարութիւն։
Ամուսնացաւ Յարութիւն եւ ունեցաւ աշխարհի ամենէն սիրուն մանչուկը, որուն անունը դրաւ Արամ(*)։ Այն օրէն, երբ աշխարհ եկաւ Արամը, Յարութիւնին համար աշխարհը ամփոփուեցաւ, պզտիկցաւ ու խտացաւ Արամին աչուկներուն մէջ, Արամին թաթիկներուն։ Կեանքը եղաւ Արամ, Արամը եղաւ իր կեանքին միակ իմաստը։
Վերջին անգամ միասին էինք ճիշդ երեք տարի առաջ: Այդ հանդիպումը եղաւ այսպէս: Նստած էինք ծովեզերեայ սրճարան մը, բարձր ժայռի մը կատարին։ Մեզմէ վար՝ ցից խարակներն էին ու դէմը, հորիզոնին բացերուն, հանգչող վերջալոյսը։ Խաղաղ էր ծովը, խաղաղ՝ երկինքը, խաղաղ՝ իրիկնային պահը։ Խաղաղ չէին, միայն, մեր հոգիները։ Տաժանելի վէճէ մը ետք, մեր միջեւ տիրող լռութիւնը վերածուած էր ներքին փոթորիկի։ Հսկայ նաւ մը կար տեղ մը, նաւահանգիստին մէջ։ Մեր նստած տեղէն չէինք տեսներ նաւը, բայց անոր ձեւը մեր աչքերուն մէջ էր, հոգիներուն։
Նաւ մը՝ որ եկած էր Հայաստան տանելու հայերը…
Ծաղկոցի չոր գետիններէն մինչեւ այդ վերջալոյսը «աղբարիկ» էինք Յարութիւնին հետ եւ մնացած էինք այդպէս։ Միշտ հասկցած էինք իրար, կէս բառերով կամ լռութիւններու լեզուով։ Բաժնած էինք իրարու հետ Ծաղկոցի վերմակներէն մինչեւ երիտասարդական օրերու մեր դառնութիւնները, հազուադէպ ուրախութիւնները։ Բայց այդ օր, չէինք հասկնար իրար։ Անտեսանելի ծուխի սեւ ամպեր կարծես կը խուժէին անծանօթ նաւուն ծխնելոյզներէն, կը սողային դէպի մեր անկիւնը ու կը բաժնէին մեզ։ Ինք եղաւ առաջին խօսողը.
— Ի՛նչ կ՚ուզեն ըսեն՝ ես պիտի երթա՛մ…
— Գնա՛…
— Դուն ալ չե՞ս գար…
— Չեմ գար։ Արդէն չեն տանիր…
— Եթէ տանին, կու գա՞ս…
— Չեմ գար։ Առաջ կ՚ուզէի չտարին, ըսին՝ կանուխ է։ Հիմա կը տանին՝ չեմ երթար, որովհետեւ ուշ է… Միշտ այդպէս է իմ կեանքիս մէջ: Կամ շատ կանուխ, կամ շատ ուշ, բայց երբէք ժամանակին . . .
— Ես պիտի երթամ…
— Գնա՛: Դուն կուսակցական չես, եւ այդ խնդիրներէն բան չես հասկնար: Գնա’։ Ու յետոյ, դուն Արամ ունիս…
Աչքերը շողացին։ Արամը։ Յարութիւնին համար՝ Հայաստանն ալ դարձած էր Արամ…
Երբ բաժնուեցանք համբուրուելէ ետք, ստուերները կ՚իջնէին արդէն։ Վերջին խօսքս եղաւ իրեն.
—Տա՛ր պզտիկ Արամդ Մեծ Արամին երկիրը եւ Աստուած հետդ ըլլայ. . .
Չհասկցաւ բառախաղին իմաստը։ Պատմութիւն չէր գիտեր Յարութիւն։ Գիտէր միայն նկարել։ Կախեց գլուխը ու գնաց տուն, բեռները կապելու…
Յարութիւնին կրտսեր եղբայրը, Հայկը պիտի մեկնէր իրեն հետ, միեւնոյն նաւով։ Վառվռուն ու գաղափարական տղայ մըն էր Հայկ, հաւատաւոր կուսակցական մը։ Պայման դրին, որ մեկնելէ առաջ ստորագրէ հրաժարականը: Հայկ ընդունեց պայմանը, յանձն առաւ հրաժարիլ, բայց առանց նուաստացումի, առանց նախատելու իր պաշտած դրօշը, մեռելները, եւ, իր կարգին պայման դրաւ, որ հրաժարականը երբեք չյանձնուի մամուլին։ Խոստում տուին :
Չորեքշաբթի մը նաւ մտան։ Խարիսխը պիտի վերնար յաջորդ օրը։ Բայց նաւը չմեկնեցաւ։ Երկու օրով յապաղեցաւ մեկնումը, նոր հասնելիք ճամբորդներու պատճառով։ Վերջին պահուն, նաւ բերուած տեղական թերթի մը մէջ Հայկ տեսաւ իր հրաժարականը։ Զայրոյթէն դողահար առաւ գոյքերը եւ իջաւ վար…
Երկու եղբայրներէն մէկը մեկնեցաւ ու միւսը մնաց։ Մէկը գնաց, սեղմած իր Արամը կուրծքին վրայ, ու միւսը մնաց, փայփայելով ի՛ր Արամը կուրծքին տակ…
* * *
Ուշ գիշեր է հիմա, երբ այս տողերը կը գրեմ։ Գրասեղանիս դէմ, պատին վրայ, կայ Յարութիւնին նկարը, տրտում ու անժպիտ։ Կը վերակոչեմ հին ու մօտիկ անցեալը ու սիրտս կը ճմլուի։ Այս քաղաքին այսպէս տաք գիշերներէն մէկն էր Ծաղկոցի այն հեռաւոր գիշերը, երբ Յարութիւն ցաւէն կը հռնդար ու կը ճանկէր գետնին խսիրը։ Կարծես երկու եղբայրները ներկայ են սենեակիս մէջ, տեսողական պատրանքով մը կը փորձեմ միացնել բաժնուած անոնց ճակատագիրները, քով–քովի բերել Յարութիւնը որ հոն է եւ Հայկը որ հոն չէ։ Հարցում մը կը դողայ գրչիս ծայրը ու չեմ կրնար յաղթել փորձութեան, շշնջալու ես ինծի.
— Յարութիւն, դո՞ւն լաւ ըրիր մեկնելով այնտեղ, թէ լաւ ըրաւ Հայկը որ մնաց այստեղ…
Հարցում մը, որ ինծի հետ գիտեմ թէ կրնան ընել հիմա հարիւր հազարաւոր հայեր, աշխարհի բոլոր անկիւններէն, բայց քիչեր կրնան գտնել ճիշդ ու արդար պատասխան մը, առանց ծամծմելու բառերը, եղծելու, խեղաթիւրելու:
Բայց այսպէս ուշ գիշերներ կան եւ այսպէս խորունկ պահեր, երբ Ծաղկոցի հին տղան կ՚արթննայ մէջս ու կը թօթուէ իր ամբարած իմաստութիւններուն, իմաստակութիւններուն եւ նախապաշարումներուն ծանր բեռը, ինչպէս երբեմն կը թօթուէր թութի ծառերը, ինչպէս վար կ՚առնէր թաղին լապտերները, կը փշրէր ապակիները, Ծաղկոցի թշուառ այլ մաքուր տղեկը, որ ես էի ու հիմա, կրնայ տալ հարցումին պատասխանը այնպէ՛ս, ինչպէս գիտեն տալ բանտին մէջ հայր մը թաղող եւ աւազներուն մէջ քոյր մը կորսնցնող տղաքը միայն։ Պիտի ուզէի, Ծաղկոցի բոլոր ընկերներուս անունով, մեռածներուն անունով, ինծի գաղափարակից եւ ինծի թշնամի բոլոր հայ մարդոց համար, կրկնել յաւիտենական ճշմարտութիւնը, որ պատասխանն է բոլոր անցաւոր հարցումներուն.
—Լա՛ւ ըրիր, Յարութիւն։ Թերեւս սեւ է հացդ, ներկի տուփդ պարապ՝ բայց լաւ ըրիր: Գուցէ ծանր թաթ մը կայ դաստակիդ վրայ, որ վրձինդ կը մղէ միայն կարմիր գոյներուն — դուն որ այնքա՜ն կը սիրէիր հրաշալի այլազանութիւնը ծիածանին — բայց լաւ ըրիր: Դիտէ ուռճացող հասակը մատղաշ Արամիդ ու պատմէ անոր մեր որբանոցին սեւ օրերէն, որպէսզի գիտնայ, թէ իր ամենէն մռայլ օրը աւելի պայծառ է, քան հօրը ապրած որբանոցի օրերուն ամենէն արեւոտ կիրակին…
—Ու լաւ ըրաւ Հայկը, Յարութիւն։ Քէն մի պահեր իրեն դէմ ու մի մեղադրեր, որ նաւէն վար իջաւ, վերջին րոպէին։ Հայկը այնքան կը սիրէր հայրենիքը, որքան դուն կը սիրէիր Արամդ։ Չուզեց իր անձով հայրենիք տանիլ գաղափարազուրկ մարդկային խլեակ մը, ինչպէս դուն պիտի չուզէիր Արամիդ տալ խաթարուած պտուղ մը… Ձեր նաւը բաւական խեղճեր տարաւ արդէն, որոնց համար հայրենիքը թոնիրի տաք հաց մըն էր միայն ու զոյգ մը կօշիկ, որոնք ծովով գացին ցամաքով ետ եկան… Լա՛ւ ըրաւ Հայկը, որովհետեւ, իրեն համար Հայաստանը թոնիրի հաց չէր, վարդագոյն տուֆով կառուցուած շէնքեր չէին, քաուչուկի գործարանը չէր։ Հայկին համար, բոլոր հայկերուն համար, Հայաստանը լայնալիճ աղեղով նախահայր հսկայ Հայկին գտած հիւսիսային ցուրտ երկիրն էր, ուր լեռներու ամբոխներ կը բարձրանան ուրիշ լեռներու վրայ, ուր անօթութիւնը կը կաղկանձէ, արիւնը կը հոսի, բայց ուր, խաւար ձմեռներուն թէ գարնան պայծառ արեւածագերուն՝ ազատութիւնը կը ղօղանջէ տաճարներուն խուլ զանգերով, ուր ամեն բան կրնայ քանդուիլ, տրորուիլ, ուր վոհմակներ կրնան արշաւել հիւսիսէն հարաւ եւ քար քարի վրայ չթողուլ, բայց չեն կրնար լռեցնել զանգերուն ղօղանջը, որ կ՚երկարի տասնըվեց անգամ հարիւր տարիներէ ի վեր, մեր հովիտներուն վրայ, մեր անտառներուն։ Ու եթէ փլին տաճարները, թաղուին զանգերը, կը շարունակուի անոնց թրթիռը հոգիներուն մէջ, լռութիւններու թաքուն կշռոյթով…
0՜, դուն այս բոլորը գիտեմ թէ չես հասկնար, Յարութիւն։ Պէտք չունիս հասկնալու։ Գիտցիր միայն թէ Հայկը ծնած էր ազատ եւ սահմանուած էր մէջքը ուղիղ քալելու, հայրենիքին մէջ կամ հայրենիքէն դուրս, մինչեւ գերեզման։ Ու երբ նաւուն մէջ տեսաւ այն գարշելի թերթը, որուն մէջ իր հրաժարականը տպուած էր, զգաց թէ տաք երկաթով կ՚ուզեն խարանել ստրկութիւնը իր ճակատին։ Ահա թէ ինչու ընդվզեցաւ եւ իջաւ վար։ Եթէ չիջնէր, իջած պիտի ըլլար շատ աւելի վար տեղ մը, ուր մարդուն արժանաւորութեան սահմանը վերջ կը դտնէ եւ կը սկսի անբան արարածինը։ Հայկը անբան արարած մը չէր։ Հայկը՝ Հայկ մըն էր…
Դուն չես հասկնար, բայց օր մը Արամդ պիտի հասկնայ, երբ ամուր կրունկներով սկսի քալել հայրենի հողին վրայէն։ Դուն բան մը պիտի չըսես իրեն որովհետեւ բան չես գիտեր արդէն, բայց պիտի գտնուի մէկը, մեր անտառներէն յայտնուած ոգի մը գուցէ, լեռներէն իջնող ստուեր մը թերեւս, բայց անպայման պիտի գտնուի մէկը, որ շշնջայ Արամիդ ականջին, թէ նաւէն իջնող Հայկի՛ն Արամն էր, որ ստեղծեց այդ երկիրը քաոսէն։ Դուն չհասկցար, բայց Արամդ պիտի հասկնայ։ Արամները միշտ կր հասկնան իրար…
Իսկ դուն, հէյ հեռաւոր աղբարիկ, կրկնեմ անգամ մըն ալ, ու երկրորդ անգամ, հարի՛ւր անգամ՝ լա՛ւ ըրիր…
(«Մանկութիւն չունեցող մարդիկ», հրատ. Կ. Տօնիկեան եւ որդիք,
Պէյրութ, 1980, Էջ 100-109)
*) Կալենցի կենսագրականներուն մէջ նշուած է թէ անդրանիկ զաւկին անունն է Արմէն։ Գուցէ հեղինակը գեղարուեստական նկատառումներո՞վ կատարած է անուանափոխութիւնը։