ՅԱԿՈԲ ԿԱՐԱՊԵՆՑ
Այս ամիս լրացաւ արձակագիր Յակոբ Կարապենցի ծննդեան 95 տարին։ Նշելու համար քսաներորդ դարու հայ գրականութեան ուշագրաւ ներկայացուցիչին տարեդարձը, ընթերցողին կը ներկայացնենք իր վաղ շրջանի գրութիւններէն ուշագրաւ նմոյշ մը, ինչպէս նաեւ Վեհանոյշ Թէքեանի եւ Նանար Սիմոնեանի կողմէ իր մասին երկու գրութիւն։
Հորիզոն գրական
Ամեն իրիկուն, երբ տղայիս ձեռքը բռնած՝ մեր տան կից թղկենիների անտառն եմ գնում զբօսանքի, նա փոխանակ «վագր» ու «առիւծ» որսալու, հայեացքը դարձնում է դէպի հրդեհուող վերջալոյսը եւ յափշտակութեամբ բացականչում.
— Հա՛յրիկ, գնա՛նք դէպի արեւը։
Նայում եմ երանութեամբ լի իր դէմքին եւ արեւի արտացոլումը տեսնում իր սեւորակ աչքերի մէջ։
— Մի օր կը գնանք, բալիկս, երբ մեծանաս, ուժեղ դառնաս։
Շուրթերը վարդի կոկոն են դառնում։ Ըմբոստանում է։ — Բայց ես հիմա՛ եմ ուզում գնալ դէպի արեւը:
— Հիմա ուշ է։ Մինչեւ հասնենք, արեւը մայր… նինջ կը մտնի։
Մի պահ դէմքը դարձնում է վեր՝ դէպի ինձ եւ այտերում ցոլք ու ճաճանչ, այսպէս է խօսում տղաս։
— Դեռ լոյս է, հայրիկ։ Այն մօտակայ բլուրը որ հասնենք, արեւի մօտ կը լինենք:
Նայում եմ շառագունած բլուրին, եւ վիթխարի մեղրամանի պէս բոցկլտող արեգակը իսկապէս, որ մօտ է թւում, այնքա՜ն մօտ, որ եթէ քար նետես, հաւանաբար դիպչի իր ոսկեղէն երիզին։ Եւ ուզում եմ հաւատալ, որ այդ այդպէս է, որ հասանելի է արեգը, որ բլուրի ետեւ սկսում է լոյսի ովկեանը։
— Բալիկս, արեւը շատ է յոգնած։ Ամբողջ օրը զբօսնել է եւ այժմ հանգստանալ է ցանկանում: Լաւ է, որ չխանգարենք նրան։
Եթէ ինձնից յետոյ կայ մի այլ անուղղայ յամառ մէկը, այդ տղաս է։ Այս անգամ ոտքը գետին է դոփում, եւ այլեւս խնդրանք չկայ իր ձայնում։
— Ես արեւ՜ն եմ ուզում։ Դու ինձ խոստացել են արեւ տալ։
— Այո՛, այո՛, երբ մեծանաս, ուժեղ տղայ դառնաս։
— Ես մեծ եմ եւ ուժեղ։
— Երբ աւելի մեծանաս։
— Ես արդէն շատ մեծ եմ:
— Երբ աւելի ուժեղանաս։
— Արեւ՜ն եմ ուզում, հայրիկ, արեւը, արեւը. ..
Նայում եմ կողքիս կանգնած փոքրիկ էակին եւ ինձ թւում է, թե նրա հետ անյիշելի ժամանակներից ի վեր վաղեմի մտերիմներ ենք եղել, որ նրա կարկաչուն ձայնը արձագանգն է հեռաւոր հնչիւնների, որոնք ինձ այնքա՜ն հարազատ են ու սիրելի։ Սակայն, այդ տեւում է մի վայրկեան։ Յաջորդ պահին մենք անծանօթներ ենք՝ տարբեր աշխարհներում վանդակուած: Նա, տղաս, ունի իր արեւը, իսկ ես՝ հողը։ Ես ի՞նչ պիտի անեմ հողը՝ առանց արեւի։
Յանկարծ ճչում է տղաս.
— Արեւը հալչում է, մեռնում…
Կառչել է սրունքիս եւ իր մանուկ դէմքի վրայ անասելի սարսափ ու վիշտ է նստել։
Արեւը բեմի արհեստական արեւի պէս անսովոր արագութեամբ սուզում է բլուրի ետեւ՝ իր վերջին ճառագայթները ցանելով աշխարհի վրայ։ Հրդեհ է, գոյների տօնահանդէս եւ մի անանուն տառապանք կայ բնութեան կրծքում։
— Բալիկ ջան, արեւր չի մեռնում, ննջելու է գնում։ Այսօր շատ է վազել։ Յոգնել է։ Վաղը նորից պիտի գայ։
— Հապա ինչո՞ւ է սեւանում…
— Չի սեւանում։ Անկողինն է փռում։
— Թո՛ղ մեր տունը գայ, — հեծկլտում է տղաս։
— Իր տունը բլուրի մէջքին է։
— Ես ուզում եմ, որ մեր տունը գայ։
— Բայց իր մայրը մենակ կը մնայ։ Կը կարօտի։
Յանկարծ սթափւում է, թիկունքը դարձնում է արեւին եւ հայեացքը ուղղում դէպի մեր տունը։ Ու մինչ արեգը հաւաքում է իր վերջին գունատ շողերը եւ անտառում ստուերներն են թանձրանում, տղայիս արցունքոտ աչքերում արեւներ են ծագում։
— Տուն գնանք, հայրիկ, կարօտել եմ մայրիկիս…
* * *
Տղաս դեռ չորս տարեկան չկայ, սակայն արդէն գիւտեր է անում։ Բնութիւնը իր ուսումնասիրութեան կորիզն է հանդիսանում։ Դիտում է, խորհում, պրպտում եւ իր անվերջանալի հարցերի տարափի տակ յաճախ անել կացութեան մատնում թէ՛ մօրը եւ թէ՛ ինձ:
Անցեալ տարի յունուարին, իր մէկ պուտ քիթը պատուհանի սառը ապակուն տուած` առաջին անգամ տեսաւ ձիւնը եւ որոշեց, որ սպիտակ թիթեռնիկներ են փաթիլները: Գիւտը տրամաբանական էր, ուստի ամիսներ շարունակ ինձ հեքեաթների նիւթ մատակարարեց։
Անցեալ օգոստոսին յայտնագործեց աստղերը։
Մի գիշեր քնից արթնացաւ ու կանչեց ինձ։ Իր ննջասենեակը գնացի։ Ողջ էութեամբ զարմանք ու յափշտակութիւն դարձած՝ բացականչեց.
— Երկնքի մէջ տասնութ հատ ճրագ են վառել…
Տղայիս բառարանում տասնութ նշանակում է շատ, անթիւ, անհամար։
Քանի որ ինքը արդէն գտել էր գաղտնիքը, այլեւս աւելորդ մեկնաբանութիւնների չդիմեցի։
— Այո՛, բալիկս, այս գիշեր շատ աստղ-ճրագներ կան։
— Ո՞վ է վառել:
— Աստուած, բալիկս, այժմ քնացիր։
— Ո՞վ է Աստուած:
— Բոլոր աստղերի ստեղծողը, Տէրը։
Բացատրութիւնս բարդացրեց խնդիրը։ Աչքերը աստղերից մի պահ հեռացրեց եւ պատուհանից դուրս՝ դիմացի խաւարին յառեց։ Երբ տղաս անորոշն ու անհունն է դիտում, նշանակում է, որ իր ներաշխարհում բաներ են դառնում, ձեւաւորւում։
— Ո՞վ է Աստուած:
Այս անգամ իր ձայնի մէջ մտորումների երանգ կար։
— Բալիկ ջան, քեզ ասացի, որ Աստուած այս բոլոր աստղերի ստեղծողն է, մեր բոլորի ամենաբարի հայրը: Հիմա ուշ է, քնե՛նք։
— Ո՞ւմ հայրը. ..
— Մեր բոլորի հայրը, — նորից սայթաքեցի, բայց արդէն փոթորկել էր որդուս հոգին։
— Դո՛ւ ես իմ հայրը, — բողոքեց տղաս. — Ես ուրիշ հայր չեմ ուզում։
— Տեսնո՞ւմ ես այն փայլուն աստղը, — աշխատեցի նիւթից շեղուել, — այն ամենափայլունը, դա քո աստղն է, բալիկս։
— Ի՞մը…
— Այո՛, — գրկեցի իր գլուխը եւ շոյեցի իր թաւիշ մազերը։
— Էն ամենապսպղո՞ւնը…
— Այո՛:
Խայտանքի ճիչեր արձակեց, ցատկեց գիրկս ու համբուրեց այտս։
— Քոյրիկս աստղ ո՞ւնի։
— Այո՛, ունի։
— Մայրի՞կս։
— Այո՛։
— Հապա դո՞ւ…
— Ես էլ ունեմ:
— Ո՞րն է քո ճրագը։
— Քո աստղի կողքինը, — մատով ցոյց տուի ուղղութիւնը։
— Բայց քո ճրագը իմ ճրագի պէս փայլուն չի, — դժգոհեց տղաս։
— Իմ աստղն էլ փայլուն է, սակայն Աստուած իմ աստղի լոյսից ամեն գիշեր մի ափ վերցնում է եւ քո աստղի վրայ է աւելացնում։
— Ինչո՞ւ, — տրտմութիւն կար իր հայեացքում։
— Որպէսզի քո աստղը աւելի պսպղուն լինի։
— Ինչո՞ւ…
— Որպէսզի դու բախտաւոր լինես։
— Ի՞նչ է բախտաւոր…
— Այսինքն՝ դու լուսաւոր ու զօրաւոր լինես, բարի ու ազնիւ:
— Ես այդ բոլորը չեմ ուզում։ Ես ուզում եմ, որ քո ճրագն էլ իմ ճրագի պէս փայլուն լինի…
— Կը լինի, բալիկս, կը լինի։ Երբ դու մեծանաս, ամեն բան լուսաւոր կը լինի։
* * *
Միայն տիեզերական երեւոյթներով չի զբաղւում տղաս։ Արդէն քայլում է այս մոլորակի վրայ եւ գիտէ, թէ ի՞նչ ասել է Նիւ Եորք, Երեւան ու Շանգհայ։
Առաւօտից մինչեւ երեկոյ փնտռում է, խառնում, քանդում, ստեղծագործում։ Իսկ երբ դժուարութեան է հանդիպում, աքացի է տալիս կեանքին ու իրերին եւ նորը որոնում։
Յարափոփոխ տրամադրութիւնների գլուխ-գործոց է տղաս։ Դէմքը լոյս եւ ստուերի մի չնաշխարհիկ համերգ է։ Ընդհանրապէս լուրջ է։ Շարունակ դիտում է։ Ու, սակայն, հրաշալի կերպով ծիծաղել գիտէ։ Երբ իր երջանկութիւնը գագաթնակէտին է հասնում, գլուխը դնում է յատակին եւ ոտքերը թափահարում օդում։ Իր նախասիրած խաղը մօրեմերկ վազելն է սենեակում։ Մտածելով, որ նախամարդային անկեղծ բնազդն է խօսում իր մէջ, թողնում ենք, որ տղան սրտի ուզածի չափ շարունակի իր այդ տարօրինակ խաղը, քանի դեռ քաղաքակրթութիւնը իր օրէնքները չի պարտադրել նրան։
Առայժմ տղաս աշխարհի տէրն է։ Վայելում է իր ժամանակաւոր ազատութիւնն ու իշխանութիւնը:
Բնութիւնը իրն է։ Ծառերը, ծաղիկները, արեւն ու աստղերը իրն են, իրն են անգամ քաղաքն ու փողոցները, յատկապէս մեր հարեւան վիթխարի նպարավաճառանոցի հասուն պտուղներն ու բազմատեսակ քաղցրաւենիքը։ Օրէնքի մասին գաղափար չունի։ Իսկ դրամը միայն փայլուն մետաղ է։ Երբ որեւէ խանութ ենք մտնում, նախ՝ զննում է շրջապատը, ապա՝ մի քանի վայրկեան իր գոյութիւնը մի կերպ անտեսանելի դարձնելուց յետոյ, վերադառնում է` գոգը լիքը բաներով։
Բարեբախտաբար, բարեխիղճ է տղաս: Լսում է, տրամաբանում, համաձայնւում եւ միշտ կարողանում է իր սրտի ուզածը տուն տանել։ Վարպետ հոգեբան է եւ միաժամանակ հմուտ դերասան։
Այնքա՜ն անկեղծ ու ճշմարիտ են իր ցանկութիւնները…
* * *
Իր բարդ ու բազմաբովանդակ ներաշխարհում շարունակ բաներ են դառնում։ Այնտեղ կան հրեղէն նժոյգը՝ քաջ ու ճերմակաթեւ, մեր հարեւանի երեքամեայ իտալական պուպրիկի աչքերով դուստրը՝ Բանի Ռէյ Սիթոմբոմը, Սասունցի Դաւիթն ու Դէյվի Քրաքէթը, Ձմեռ Պապ պին ու գրասեղանիս զարդ՝ հայր Ալիշանը եւ ինչե՛ր…։
Տղաս ունի նաեւ իր ամենասիրելի ընկերը՝ Վագրը, որից անբաժան է։ Այս Վագր կոչեցեալը ոչ խաղալիկ է եւ ոչ էլ կենդանի արարած: Տղաս վճռել է, որ լինի Վագր, եւ եղել է Վագր: Տարօրինակ ձայներ է հանում, մռնչոցներ արձակում, հետը զրուցում, պաղպաղակ հրամցնում, արկածախնդրութիւնների դիմում եւ դառնում հրամայում մօրը.
— Մա՛, չմոռանաս Վագրիս կաթ տալ:
— Ո՛չ, բալիկս, չեմ մոռանայ, — պատասխանում է մայրը, եւ իր գորովագութ հայեացքը երջանկութեամբ է ողողում տղային։
Գիտենք, որ Վագր գոյութիւն չունի, սակայն յաճախ մեր գիտակցութիւնը մշուշոտում է եւ համոզւում ենք, որ տղան իրաւ է։ Ի վերջոյ, ո՞վ կարող է ասել, թէ որ տե՞ղ է վերջանում իրականը եւ որտե՞ղ սկսում երեւակայականը։ Երբ մենք աշխատում ենք նրան համոզել, որ Աստուած գոյութիւն ունի, շատ բնական է, որ նա իրաւունք ունենայ մեզ ապացուցելու իր Վագրի գոյութիւնը։ Ամեն ինչ յարաբերական է։
Լռում ենք եւ շարունակում սիրել տղային։
* * *
Վերջերս, տղաս մելամաղձոտ է դարձել։ Ինչ որ մի խնդիր բարդ հանգոյցի պէս կանգնել է իր զմրուխտ վայրկեանների ճանապարհին: Այդ նկատելի է նրա շարժումներից, հայեացքից ու խօսքերից, — խօսքեր, որ դեռ չի արտասանել, բայց որոնք լսելի են, ըմբռնելի այնպէս ինչպէս լսելի են բնութեան հեւքն ու գալիք օրերի մեղեդին։
Հիմա, տղայիս աչքերում հեռուն կայ։ Հիմա տղայիս աչքերում կայ անհասանելին։ Եւ անհասանելին ծովն է։ Տղաս տարուել՝ անէացել է ծովով։ Ուզում է ճանաչել ծովը։ Ուզում է աշխարհի բոլոր ծովերը իրը լինեն: Առաւել` ուզում է իմանալ ծովերի գաղտնիքը:
Այս բոլորը սկսուեց անակնկալ կերպով։ Տղաս գիտէր լեռների մասին, գիտէր անտառների ու երկնքի մասին, որը հարաւային այն քաղաքում աւելի կապոյտ է ու ջինջ։ Իր տիեզերքը մարմնաւորող տարրերը, թւում էր, թէ կատարեալ էին, ամբողջացնող ու անթերի։ Եւ յանկարծ եկաւ ծովը, խուժեց տղայիս ներաշխարհն ու փոթորկեց նրա գիտակցական ու ենթագիտակցական բիւր լարերը։
Ծով մանկութիւնս վերյիշելու համար, տղայիս առել ու ծովն էի տարել։ Յուլիսին էր այդ, եւ Ատլանտեանը յափշտակել էր երկնքի ողջ կապոյտը։
Հեռուն, հորիզոնը մերուել էր երկնքի եզրին, իսկ ափ խուժող ալիքները նախ մեծ յոխորտանքով առաջ էին շարժւում, փրփրում, միմեանց դէմ ծառանում, բայց կէս ճանապարհին ուժ եւ ներդաշնակութիւն կորցրած, մեղկացած ու շփոթ, գալիս ու աւազներն էին լիզում։ Մենակ էինք ծովափում:
Տղաս ճիչեր արձակեց ու արձանացաւ։ Քամին ծեծում էր նրա ճակատի մազերը, իսկ ձեռքը ափիս մէջ վառուում էր։
— Պա՛, երկինքը շարժւում է։
— Այդ ծովն է, բալիկս։
— Ծո՞վ…
— Այո՛, մեծ ծով է, ովկիանոս են ասում։
— Ի՞նչ է ծովը, հայրիկ…
— Ծովը այս մեծ, շատ մեծ ջուրն է։
Բացատրութիւնս, ըստ երեւոյթին, որեւէ կերպով չնպաստեց իրերի լուծմանը:
Ալիքների շառաչը, ջրերի այդ խոլ համերգը եւ ինքը՝ ծովը չգիտեմ ի՞նչ ազդեցութիւն է գործում տղայիս վրայ, սակայն ինձ կաշկանդում է եւ իր ծոցը հրաւիրում։ Այնքա՜ն զգլխիչ է ծովը, բոլոր ծովերը։
— Ինչո՞ւ է ծով, — լսուեց փոքրիկ տղայիս պահանջը։
— Որովհետեւ կայ ծովը, կայ աշխարհը։ Ծովը աշխարհի մի մասն է։
— Շա՞տ մեծ է:
— Ի՞նչը։
— Ծովը։
— Այո՛։
— Աշխարհի՞ չափ մեծ:
— Այո՛:
— Ծովը աշխա՞րհն է։
— Այո՛։
Ու յանկարծ տղաս, առանց հայեացքը աշխարհից հեռացնելու, բացականչեց,
— Ուրեմն, աչխարհը ծով է։
Եզրակացութիւնը այնքան յստակ էր ու վճռական, որ ակամայից ընդունեցի որդուս յայտարարութիւնը որպէս վերջնական ու անվիճելի ճշմարտութիւն։
— Այո՛, բալիկս, աշխարհը ծով է։
Ու, սակայն առեղծուածի ենթախաւերը պարզաբանուած չէին։
— Ո՞րն է իմ ծովը, — բառերը հատ- հատ արտասանեց մանուկ նիւթապաշտը:
— Ծովը բոլորինն է, բալիկս:
— Ես ուզում եմ, որ բոլոր ծովերը իմը լինեն, — նորից լսուեց այդ փոքրիկ բռնապետ-աշխարհակալի հրահանգը։
— Եթէ այդ է ցանկութիւնը, ուրեմն քոնը կը լինեն ծովերը աշխարհի։
— Աւելի մեծ բան կա՞յ քան ծովը։
Պարտուած էի, ուստի` ասացի.
— Ո՛չ, բալիկս։ Ամենամեծ բանն է կեանքում։
— Ի՞նչ է կեանքը, հայրիկ…
— Ծով։
— Ծո՞վ…
— Այո՛, բալիկս։
Արեւը շարունակում էր իր սովորական ընթացքը:
Երբ իններորդ ալիքը եկաւ ու մեր ոտքերի տակ փշրուեց, դարձայ տղայիս.
— Բալիկս, գնա՛նք, ծովը մտնենք: Երեկոն մօտենում է։
Մի պահ շշմեց, անորոշ հայեացքը մերթ ինձ , մերթ ծովին նետեց ու նահանջեց.
— Ո՛չ, պապա, վախենում եմ։
— Ինչի՞ց, — հարցրի` անտարբեր շեշտ դնելով ձայնիս մէջ։
— Ծովից: Այնքա՜ն մեծ է, այնպէս հեռու, այնպէս…
— Ծովից պէտք չէ վախենալ։ Մի անգամ որ ջրերի մէջ նետուես, այլեւս կը վարժուես։
— Ո՛չ, ո՛չ, — աղաղակեց տղաս, — Ես վախենում եմ ծովից: Չե՛մ ուզում ծովը։ Չե՛մ ուզում եւ ոչ մի ծով։ Չե՛մ ուզում աշխարհ մը։ Ես մամայիս եմ ուզում, մամայիս…
Գրկեցի տղայի ու համբուրեցի իր արտասուաթոր աչքերը, որոնք երկիւղից խոշորացել էին: Այնքա՜ն վիշտ ու անակնկալ կար այդ փոքրիկ էակի հոգում։
— Բալիկ ջան, ծովը բոլորիս մայրն է, — ջանացի սփոփել։
— Ես իմ մամայիս եմ ուզում…
* * *
Հիմա տղաս մելամաղձոտ է դարձել։ Շարունակ որոնում է։ Ուզում է իմանալ։ Ծովը այլեւս խուժել է տղայիս կեանքի վրայ եւ իր յորձանքների մէջ առել նրա զգայարանքներն ու երեւակայութիւնը։ Ցերեկները տղան իշխում է արեւի վրայ, իսկ գիշերները՝ ծովի։ Առայժմ տղաս տէրն ու տիրականն է աշխարհի։ Առայժմ տղաս իր մանուկ մատների մէջ է առել աշխարհը եւ գնդակի պէս գլորում է մէկ աջ, մէկ ձախ՝ իր ցանկացած ուղղութեամբ։
Ես ի՞նչ պիտի անեմ արեւն ու ծովը, երբ տղաս իմ արեւն ու ծովն է։
Յուլիս 1956 — Վաշինգտոն