ՆԱՆԱՐ ՍԻՄՈՆԵԱՆ
Արցախի Գրիգոր Նարեկացի համալսարանի դասախօս
ԳԼՈՒԽ ԵՐՐՈՐԴ
(Ա.)
ՍՓԻՒՌՔԱՀԱՅ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ԹԵՄԱՏԻԿ-ԲՈՎԱՆԴԱԿԱՅԻՆ ԱՐԾԱՐԾՈՒՄՆԵՐԸ ԵՒ ՆԵՐՔԻՆ ՄԱՐԴՈՒ ՊՐՈԲԼԵՄԸ ԳՐՈՂԻ ՎԷՊԵՐՈՒՄ
«Կարթագէնի դուստրը» վէպը Յակոբ Կարապենցը գրել է 1971-1972 թթ. Ուաշինգտոնում, տպագրել 1972-ին, Բէյրութի «Ատլաս» տպարանում: Նուիրուած էր հօր յիշատակին՝ ուշագրաւ խոստովանութեամբ՝ նրան, «…որի կեանքը շարունակում է ճառագել իմ եւ այլոց կեանքում»(77)։
Այն ամերիկահայ արձակագրի լայն կտաւի առաջին նշանակալից գործն էր եւ անմիջապէս գրական աշխարհում բուռն հետաքրքրութիւն առաջ բերեց, նախ ժանրի անակնկալ թուացող ընտրութեամբ եւ պատմուածքների մէջ ստեղծագործական հիմնաւոր փորձառութիւն ձեռք բերելուց յետոյ, ապա օտար միջավայրի մէջ իբրեւ «իւրային», այսինքն՝ իբրեւ զտարիւն ամերիկացի թափանցելու համարձակութեամբ, որը, անշուշտ, ընդգծելու էր ամերիկեան միջավայրն ու հոգեբանութիւնը «ներսից» ճանաչելու եւ ներկայացնելու իր խիզախութեամբ։
Նոյն տարիներին նման գեղարուեստական կառուցողական, եթէ կարելի է այսպէս ասել, «չէզոք» եղանակ ընտրեց նաեւ ամերիկահայ մէկ այլ արձակագիր՝ Անդրանիկ Անդրէասեանը՝ շարադրելով «Երկար գիշերին մէջէն» վէպը (1974), որի քննութեան նիւթն ամերիկեան մաքարտիզմի քննադատութիւնն էր՝ տեղական համալսարանական կեանքից ներս, հակակոմունիստական տրամադրութիւնները։ Այս վէպում ընդհանրապէս հայ կերպարներ չկային, բայց կային ներթաքոյց գնահատութիւններ, որոնք մատնում էին գրողի ազգային դիմագիծն ու անսքող համակրանքը։ Օրինակ՝ հերոսի նախընտրած խաչատրեանական երաժշտական մէկ դրուագն ազգային նոր գոյն է հաղորդում օտար նիւթի մատուցմանը։
Ի դէպ, ԱՄՆ-ում ապրող գրականագէտ Անահիտ Քեշիշեանն ի մասնաւորի յիշատակում է Յ. Կարապենցի վէպի հակապատերազմական ուղղուածութիւնը՝ ներկայացնելով ամերիկեան վիպական ընդլայնուած ցանկ, հաստատելով, որ 20-րդ դարի երկրորդ կէսի հայ գրողի հետաքրքրութիւններն ամերիկեան գրականութեան մէջ ծայր առած շարժման լաւագոյն արտայայտութիւնների մաս են կազմում: Նա արդարամտօրէն նկատում է, որ թէեւ «Կարթագէնի դուստրը» գրուել է հայերէն, սակայն, ըստ էութեան՝ այն կարելի է դասել Ամերիկայում Վիեթնամի պատերազմի մասին այն վէպերի շարքին, որոնք վճռորոշ դեր ունեցան պատերազմի նկատմամբ հասարակութեան մէջ ընդդիմադիր մտայնութեան ձեւաւորման վրայ:
Յետպատերազմեան Սփիւռքում եւ հայրենիքում գրեթէ բոլորը վէպի մուտքը բարձրանիշ սահման էին համարում: Աւելին՝ Յ. Կարապենցի առաջին այս վէպը դիտուել է իբրեւ օրինակելի մարտահրաւէր սփիւռքահայ վիպագրութեան ժանրում։
Պատահական չէր, որ այն անմիջապէս արժանացաւ «Հայկաշէն Ուզունեան» մրցանակին: Հեղինակն առանձին յղումով հէնց սկզբից յուշում է «ի գիտութիւն» բոլոր ընթերցողներին, թէ «…սոյն վէպի բոլոր տիպարները, ներառեալ եւ պատմողի անհատականութիւնը, յօրինուած են հեղինակի կողմից։ Որեւէ նմանութիւն ողջ թէ մեռած անձանց հետ լոկ զուգադիպութեան պիտի վերագրել։ Իրական են միայն կեանքն ու քաղաքը» («Կարթագէնի դուստրը», էջ 6)։
Այնուհանդերձ, վէպի երեք գլխաւոր հերոսները՝ Հոմերը, Ալմիրան եւ հայ Սեւակը, մեր համոզմամբ, հեղինակի փոթորկոտ ներաշխարհի ու առաւելապէս իմացական ճանաչողութեան սոսկական կրողն են, ովքեր հակադրութիւնների ու համադրութիւնների յորձանուտում փոխլրացնում են միմեանց, բացում գրողի տեսողական պատուհանը՝ որպէս գոյապաշտական ուղղութեան համարձակ ներկայութիւն, ինչը քանիցս վկայակոչում էր Յ. Կարապենցը Հոմերի շուրթերով։
Մեր կարծիքով, ամենից թոյլ կէտը վէպում Սեւակ Սուրեանի հոգեբանական կաշկանդուածութիւնն է, որից հեղինակն անընդհատ խուսափում է՝ ունենալով այն մտավախութիւնը, թէ այս կերպարին հեղինակային կամային միջամտութիւնը կարող է խանգարել Հոմերի ու Ալմիրայի զգացումների լիակատար դրսեւորմանը: Միանգամայն օրինաչափ է, որ Հոմերի աչքից չէր վրիպել Սեւակի ու Ալմիրայի սիրային կապը, որը, սակայն, խանդի հողի վրայ բախումների չի բերել երկու տղամարդկանց, ընդ որում` դա տեղի չի ունեցել հէնց Հոմերի նախաձեռնութեամբ։ Մեզ պատահական չի թւում նաեւ Սեւակի՝ ինքնաշարժի արկածին զոհ գնալու դրուագի վիպական տարբերակը, որպէսզի ընթերցողի մէջ Հոմերի ու Ալմիրայի վերջնական բաժանումը սիրայինից զատ այլ տարակոյսների տեղիք չտայ եւ վէպում հայկական գնահատութեան գործօնները գերիշխող չդառնան։
Վէպը համահայկական չափորոշիչներով բաւականին բարձր է գնահատել ճանաչուած գրականագէտ Դաւիթ Գասպարեանը. «Կեանքով լի այսպիսի վէպի նախորդը հայ գրականութեան մէջ չկայ… Այս վէպը սիրոյ մասին է: Կեանքը տօն դարձնող, առկայ, յարաճուն ու յաւերժական սիրոյ մասին: Այս վէպը կեանքի մասին է: Լուսաւոր ու պայծառ կեանքի մասին: Սա հայերէն գրուած ամենալուսաւոր, իրական կեանքով լեցուն, կեանքն ապրելո՛ւ երջանկութեամբ վարակող եւ սէր պարգեւող վէպ է: Սա սիրոյ ու կեանքի խրախճանքն է՝ բառերի կեանքը եւս տօն դարձնող խօսքի խրախճանքով»(78)։
Գրականագէտը, մի կողմ թողնելով վէպի հակապատերազմական ուղղութեան խնդիրը, որսացել է ներաշխարհի քննութեան հունը եւ այն առանձնացրել միւս հարցադրումներից։
Իսկ ահա վերջին տարիներին Սիրիայից հայրենիք փոխադրուած բանաստեղծ եւ քննադատ Թորոս Թորանեանն արձակագրի ծննդեան 80-ամեակին նուիրուած «Հայ գրականութեան խշշացող բարդին՝ Յակոբ Կարապենց» աշխատանքում վէպն առանց չափազանցութեան դիտում է Շահան Շահնուրի «Նահանջը առանց երգի» (1929) գրքի զուգահեռներում՝ որպէս հետաքրքրութեամբ կարդացուող իմացական գիրք։ Մօտենալով նիւթը բացելու կարապենցեան եղանակի ընտրութեան սկզբունքին՝ նա աւելացնում է. «Կարապենցին ամբողջ վէպը մարդ արարածին ներաշխարհի քննութեան յատկացուած է: Ներաշխարհ, որ կուղպ, անվերջանալի քարայր մը ըլլայ կարծէք, կղպուած հազար ու մէկ բանալիներով: … Հոն հասնելու բանալիներէն կարեւորագոյնները… նախ իր օգտագործած լեզուին իմացութիւնն է, պատկերաւոր լեզուին տիրապետումը, հոգեբանական պահեր սեւեռելու կարողութիւնը, հիւսած վէպին միջավայրին մօտէն ծանօթ ըլլալը՝ բարքեր, սովորութիւններ, ժամանակի պահանջք եւ ընդհանուր զարգացումի կողքին վիպել իմանալը՝ վէպ մը գրելու պարագային»(79): Անվիճելի է սիրիահայ բանաստեղծ-պատմաբանի այն գնահատականը, որը վերաբերում է ամերիկահայ գրողի ներուժի ընդգրկումին: Նա այն համոզմունքն է յայտնում, որ Կարապենցն «…իր գրիչին ուժովը կրնայ ընթերցողը կապուած պահել, լարուած պահել գործին առաջին էջէն մինչեւ լրումը վէպին»(80): Անշուշտ, ճիշտ է Թորանեանի տուած գնահատականը գրական ուժին տիրապետելու առումով. Կարապենցի տաղանդի բարձր առկայծումը նրան իրօք ապահովել է ուժեղագոյնների շարքում:
Թ. Թորանեանի գնահատումներում միաժամանակ առկայ է ազգային գերյագեցած ընկալումի ծայրայեղ ոգեւորութիւն: Նրան անգամ թւում է, թէ այս վէպը հա՛յ մարդու մտածումների կիզակենտրոնն է, ինչին ամբողջական դժուար է համաձայնել: «Կարդալով «Կարթագէնի դուստրը» վէպը, — գրում է Արեւելքի մէջ հասակ առած, Յ. Կարապենցին հասակակից բանաստեղծը, — մենք պեղած պիտի ըլլանք Կարապենց հայ մարդու ներաշխարհին անդրագոյն զգացումները, ուր յաղթահասակ կանգնողը հայ մարդն է, որուն սիրտը բոցակէզ կերոն մըն է՝ յանուն մարդ արարածին լինելութեան»(81): Կարծում ենք, հարցադրումի մէջ Թ. Թորանեանը վրիպում է՝ շրջանցելով գրական գոյապաշտական ուղղուածութեան նախապայմանը, ինչի մասին բաւական հիմնաւոր խօսում է գրողը վէպում։
Եւ հարցը միայն վէպի էկզիստենցիալ ճանաչողութեան մէջ չէ։ Կայ ուրիշ մէկ կարեւոր դիտարկում. պէտք է հաստատել, որ «Կարթագէնի դուստրը» վէպում Թ. Թորանեանը յամառօրէն անտեսում է Յ. Կարապենցի աշխարհաքաղաքացիութեան՝ կոսմոպոլիտիզմի նախընտրութիւնը, որը վէպի հիմնարար կողմնորոշիչներից է: Իսկ դրանց մէջ անպայման պիտի ներառել փիլիսոփայական ու գեղագիտական զննութեան հետեւողական շարադրումը, սիրոյ ու սեռի ազատութեանն առդիր` ընտանեկան հաւատարմութեան ազդակների, կեանքի եւ մահուան, բերկրանքի եւ տառապանքի, միջավայրին անընտելութեան խորը գիտակցումը: Գուցէ աւելի բծախնդիր տեսաբանները կարող են յաւերժական թուացող այս հարցադրումներին յաւելել պատերազմի եւ խաղաղութեան, գեղեցիկի ու վսեմի, չմոռացուող չարի ու չնահանջող դաժանութեան գաղափարները: Նման դէպքում միայն չսպիացող վէրքի առանձնացումը գնահատութեան ցուցիչ լինել չի կարող, որն ակնյայտօրէն շահարկում է Թ. Թորանեանը։ Եթէ անկեղծ լինենք, ծագում է հանդիպակաց հարցը՝ արդեօք վերջինս շատ չի՞ ծանրանում գրողի քաղաքացիական կոչման խնդրի վրայ` անտեսելով հրապարակախօսական ոճաւորումը:
Իսկ ճշմարտութիւնն այն է, որ Յ. Կարապենցը խորքով ու համամարդկային ազնիւ անհանգստութեամբ է անդրադառնում վիեթնամական պատերազմի ողբերգական ակունքներին, հոգեբանական այն բարդոյթներին, որ ապրել են պատերազմի մղձաւանջի միջով անցածներն ամերիկեան պատուհաններից այն կողմ: Ռալֆի վերադարձից յետոյ կարծես միայն սիրոյ հրայրքների համար ծնուած Ալմիրան վերագտնում է իրեն, մասնակցութիւն բերում Ուաշինգտոնի եւ ամերիկեան տարբեր քաղաքների փողոցներում ծաւալուած բազմահազարանոց ցոյցերին, խիզախ ելոյթներով պարտադրում պատերազմը դադարեցնելու համաժողովրդական պահանջը: Սիւժետային անակնկալ զարգացումն է սա՝ պատերազմը բախել է բարձրաշխարհիկ ընտանիքների դռները, խուժել ներս: Ճիշտ է վարւում գրողը, երբ ի ցոյց չի դնում Ալմիրայի ամուսնու՝ օլիգարխ Դեյվիդ Օգլիվիի տառապանքը: Միայն Ալմիրայի ներաշխարհին հեղինակի մօտենալը թւում է բաւարար։ Գլխաւոր հերոսուհին արթնացել է, վերագտել իր մէջ կնոջ՝ խաղաղութեան ու սիրոյ պատուարի դերը, վերագտել է իր քաղաքացիական դիմագիծը նաեւ Յակոբ Կարապենցը։ Նրա Ալմիրան խեղճերի, կարօտեալների կողքին է։ Նրա կեանքը նուիրում է՝ փախուստ աշխարհիկ հեւքից, ինքնազոհաբերման բացառիկ օրինակ։
Ալմիրան այլեւս չունի կանացի հմայքների հանդերձը, որով հանդէս էր գալիս վիպական գործողութիւնների առաջին եւ միջին հատուածներում։ Նա կատարելատիպ է ոչ միայն Սուրեանի եւ Հոմեր Արմսթրոնգի, այլեւ Յակոբ Կարապենց գրողի համար:
Ողբերգական կերպար է Ռալֆը: Պատերազմը փշրել է ոչ միայն նրա մարմինը. փլուզել է նաեւ նրա հոգեկան աշխարհը: Ռալֆը երեւան է հանում պատերազմի իրական, սարսափելի դէմքը։ Ծիծաղելի վիճակների մէջ է ընկել ընտանիքի ազնիւ բարեկամ, գնդապետ Մըք Դանըլդը, ում համար պատերազմի անխուսափելիութեան տեսութիւնը մարդկային առաջընթացի պարտադիր լծակ է, այսինքն՝ հակառակորդին «մի լաւ ջարդելը», «կորիւնի նման կռուելը»։ Գնդապետն ունակ չէ հասկանալու, որ պատերազմը գաղափարի կռիւ չէ, ոչ էլ փառքի ու կոյր հերոսացումի դաշտ։ Ինքնասպանութեան ճանապարհն ընտրելու պատրաստ Ռալֆն ակնյայտ ցասումով փափկասուն հայրենասէրների երեսին շպրտում է դաժան ճշմարտութիւնը՝ «Պատերազմը գեհեն է, ականային անընդհատ կրակ», «համատարած շփոթ», երբ չես կարողանում «նոյնիսկ մէկ գնդակ արձակել»: Պատերազմը դաժան յիշողութիւն է՝ «Իմ ընկերներից շատերը թաղուեցին աւազախցիկներում», «զինեալ միաւորի կէսը» («Կարթագէնի դուստրը», էջ 55 եւ էջ 57):
Հասարակութեան մէջ մտաւորականութեան եւ ռազմատենչ հայրենասէրների հայեացքների բախման ստուգատես է սա, որը կենսախինդ երաժշտական հնչիւնների ներքոյ գլխաւոր հերոսին ներկայանում է իբրեւ վաղուայ ստեղծագործական խթան: Համալսարանական երբեմնի բարեկամներից մէկ ուրիշ Մաքս՝ ընկերաբան Մանսֆիլդը, իր հաստ ակնոցի տակից այս «ստուգատեսից» աւելի մեծ ճշմարտութիւն է կորզում, քան ինքը՝ Հոմերը, որովհետեւ ամերիկեան հասարակական նոր «ենթամշակոյթի» մասին Սուրեանի պէս տեսութիւնների ոլորտում չի սաւառնում, այլ «…իջել է ցած՝ իր իսկ մատներով շօշափելու առօրեայի զարկերակը»։
Կհէ Սանի ճակատից վերադարձած Դեյվիդի որդի Ռալֆի համար Ալմիրան յոյսի, խղճի վրայ կազմուած պատրանքի, անտես սիրոյ վերջին շիւղն է։ Բայց երբ տեսնում է Հոմերի հետ Ալմիրայի գիրկընդխառնումը եւ համբոյրը, երեկուայ զինուորը պարզում է ամեն ինչ՝ իր կեանքը մէկընդմիշտ անիմաստ է։ Վերջին յոյսը մարում է: Մահը փրկութիւն է ջախջախուած զինուորի համար։
Կատարուած ողբերգութիւնն այսպէս է մեկնաբանում նրա հայրը՝ Կրտսեր Օգլիվին. «Ռալֆը սպանուել էր Վիեթնամում: Ռիվըրսայդում պատահածը լոկ կրկներեւոյթն էր Վիեթնամում պատահածի: Այդ ես զգացի իր վերադարձի հէնց առաջին օրը: Ամեն ինչ արեցի: Սակայն բաներ կան, որ մեր հասանելիութիւնից դուրս են: Այդպիսին էր որդուս կեանքը: Այդպիսին էր Ալմիրան» («Կարթագէնի դուստրը», էջ 185):
Դեյվիդը համոզուած է, որ մարդ չի կարող տնօրինել ո՛չ իր, ո՛չ էլ այլոց ճակատագիրը: Ամեն կեանք իր ճամբան ունի: «Ամեն մարդ իր կեանքն ունի: Ամեն մէկն առանձին ու իր ժամանակին: Ես չեմ կարող որդուս կամ Ալմիրայի կեանքն ապրել» («Կարթագէնի դուստրը», էջ 187): Անդրադառնալով Ռիվրսայդում կատարուած դէպքին՝ գնդապետ Մարքն ու Հոմերն այն չնչին, աննշան դէպք են համարում՝ Վիեթնամի բերած ողբերգութեան համեմատ: Նրանց եւ առաջին հերթին Հոմերի կարծիքով, Ռալֆը պատրաստ չէր նոր կեանքին, թէեւ Ալմիրան սրտաբուխ ջանում էր նրան դէպի կեանք մղել, ջանում էր ենթագիտակցօրէն՝ խնամքով թաքցնելով այդ կեանքի իրական հակասութիւնները: Նոյն ենթագիտակցութիւնը յուշում էր, որ բացայայտումն անվրէպ գնդակ է լինելու Ռալֆի ճակատին։
Ռալֆի վերադարձը փոխում է անսանձ սիրոյ յորձանքն ընկած Ալմիրային: Թւում է՝ Հոմերը հանդուրժում է նրա հոգածութիւնը, որի շնորհիւ կնոջ մէջ տառապանքի շղարշի տակ արթնանում է մայրը: Ալմիրայի վերափոխումը ներքին հասունացման դրսեւորում է, որը տանելու է գթասրտութեան. «Ինքն այլեւս Ալմիրա չէ, այլ կին ու մայր, հազար երկունքի նստած մի ընդհանրամայր, արեան հազար երակներով աշխարհին կապուած մի վշտուհի, որ գազազած ծառացել է աշխարհի դիմաց՝ ծծերը բաց ու ամեհի» («Կարթագէնի դուստրը», էջ 68):
Ալմիրան ընդվզում է պատերազմի դէմ. «Ինչո՞ւ այս թանգարաններն ու լոյսի կաճառները, ինչո՞ւ բանաստեղծութիւնն ու երգը, երբ տակաւին մարդը սպանում է մարդուն։ Ինքը եղել է ցոփուհի, կեանքի ոլորտներում թաւալուող մի աղիճ, սիգաճեմ ու ինքնամատոյց, երբ անդին արցունքի հեղեղ է հոսում» (Նոյն տեղում)։
Կնոջ ազատութեան, ֆեմինիզմի, սիրոյ իրաւունքի եւ բարոյականութեան շաղկապուած հարցերի գեղարուեստական մատուցումը հայ արձակում գալիս է դեռ 19-րդ դարից (Րաֆֆի, Նար-Դոս, Կամսարական, Սրբուհի Տիւսաբ, Շիրվանզադէ եւ ուրիշներ)։ Տարբեր դարաշրջանների իդէալական կանանց տիպաբանական քննութիւնը գրականութեան զարգացման եւս մի երակ է: Այստեղ պիտի նկատի ունենալ հայ կնոջ ազգային բարոյականութեան, պատմական քաղաքակրթական յեղաբեկումների յաջորդական հանգրուանները։ 20-րդ դարը բերում է հայ կնոջ ներաշխարհի փոփոխութիւնների գեղարուեստական նոր պատմութիւնը, ցոյց է տալիս արձակում գրական ճանապարհի նոր ընտրութեան եւ բարոյականութեան` յաճախ արտաքին տրամաբանութիւնից դուրս, կանացի երջանկութեան ընկալումները (Գրիգոր Զոհրապ, Լեւոն Շանթ, Յակոբ Օշական, Կոստան Զարեան, Ակսել Բակունց, Վազգէն Շուշանեան, Շահան Շահնուր, Սերոյ Խանզադեան, Գէորգ Աճէմեան, նորագոյն շրջանից՝ Վարդգէս Պետրոսեան, Հրանտ Մաթեւոսեան, Զաւէն Պիպէռեան, Ռոպեր Հատտէճեան, Մովսէս Պչակչեան, առաւել նորագոյններից՝ Գուրգէն Խանջեան, Կարինէ Խոդիկեան, Նելլի Շահնազարեան ու էլի շատ ուրիշներ)։
Անցած ճանապարհի մոդելն ընդհանուր ուրուագծերով մօտաւորապէս այսպիսին է՝ խոնարհ կնոջ կրաւորական դերակատարութեան արդարացուած շրջափոխութիւն, չունեցած անձնական երջանկութեան ցաւոտ ներապրում, աստիճանաբար ուժգնացող պայքարի շեշտադրութիւններ ընտանեկան «ճակատում», հոգեւոր արժէքների, հրապոյրների, հաւատարմութեան եւ դաւաճանութեան ներքին ազդակների արձանագրում, կնոջ սիրոյ եւ սիրուելու բացարձակ իրաւունքի ճանաչում:
Փոխուել է նաեւ կանանց էութեան առեղծուածային բնոյթը բացայայտող գրական մեթոդոլոգիան, ըստ որի գեղարուեստական տարածքը միշտ չէ, որ կարող է ընդգրկել աւանդական ու նորարարական պատկերացումները գրողական երեւակայութեան լոյսի ներքոյ:
Անհնար է առնուազն դարուկէս ձգուող ժամանակաշրջանի բարոյագիտական հարցադրումներում պատկերացնել կարապենցեան Ալմիրայի «ներկայութիւնը» եւ փորձել փիլիսոփայօրէն արդարացնել նրա վարքագծի փոփոխման դինամիկան: Ակնյայտ կը դառնայ ժամանակաշրջանի «կնիքաւորմամբ» ընկալումների տարբերութիւնը: Բնորոշ է Գ. Խանջեանի «Նստիր Ա. գնացքը» վէպի շուրջ վիպասան Անահիտ Սահինեանի եւ գրականագէտ Սերգէյ Սարինեանի միջեւ ծաւալուած բանավէճը, ըստ որի` մէկի համար հերոսուհին ամենավերջին պոռնկուհին է, իսկ միւսին այն ներկայանում էր իբրեւ նորագոյն շրջանի հայ կնոջ բարձր առաքինութիւնների մարմնաւորում։
Ճի՛շտ է, Յ. Կարապենցի առթիւ նման սուր եւ կտրուկ բախումներ չեղան, բայց գրական երեւոյթի առկայութիւնը ենթադրում է նման հարցադրումի նպատակադիր քննութիւն՝ չէզոքացնելու համար «պոռնկացումից» մինչեւ «սրբադասում» հակադրութիւնը: Ամերիկահայ գրողն անվերապահօրէն կանգնած է իր հերոսուհու թիկունքին. Ալմիրան սէրն է, կիրքը, միաժամանակ բացարձակ նուիրումի աստուածուհին։
Որտեղի՞ց է Ալմիրան: Նրա ծագումնաբանութեան եւ ազգային պատկանելութեան խնդիրը Յ. Կարապենցի վէպում տրւում են մշուշոտ՝ կարծես հաստատելով հեղինակի այն միտումը, թէ հերոսուհին ամենուրեք է, մարդկայինն է, բայց եւ վերերկրայինն ու աննիւթեղէնը: «Ոչ ոք չգիտէր նրա ծագումը։ Ոմանք ասում էին, թէ յոյն ազնուականի դուստր է, ֆրանսական իսպանուհի, թունիսցի ցեղապետի շառաւիղ։ Պրուսական զօրավարի թոռ։ Կային նաեւ շշուկներ, թէ նա Բրուքլինի հրեայ մի մանրավաճառի աղջիկն է…։ Սկսւում էին գուշակութիւններն Ալմիրայի հունգարական, հայկական, ռուսական եւ նոյնիսկ թաթարական ծագման մասին» («Կարթագէնի դուստրը», էջ 11-12):
Ուշագրաւ է նիւթը կառուցելու` Յ. Կարապենցի եղանակի ընտրութիւնը։ Ալմիրան մարդկութեան հաւաքական ամբողջութեան խճանկարն է, ուր ամեն մի ժողովրդից մի մասունք վերցնելով` ներկայացնում է մարդու ընդհանրական կերպարը: Հեղինակը որոնում է ու հպարտանում նրա հայկական «նախահիմքով»։ Ասել է թէ՝ մեր ժողովրդի մէջ եղած լաւագոյն յատկանիշները հանել ու դրել է մարդկութեան գանձանակին։ Թող որ դա լինի նոյնիսկ հեռաւոր ամերիկաներում. հայն ու հայկականը, թէկուզ ստուերի մէջ, միեւնոյն է պահպանում են իրենց ներքին լոյսը:
Այս առումով Յ. Կարապենցը կրկնում է պոլսահայ լաւագոյն արձակագիրներից Զաւէն Պիպէռեանի «Լկրտածը» վէպի (1959) այն հիմնադրոյթը, որ իր հերոսուհին՝ Կիւլկունը, ում ծագման ու ազգային պատկանելութեան մասին տարակարծութիւններ կան, այնուհանդերձ, նոյն խտացման եւ գրողական մտայղացման արտայայտութիւնն են հանդիսանում:
Ալմիրայի կերպարի վերհանման ճանապարհին մենք բախւում ենք վէպի խորագրի ենթիմաստներին, մեկնութեան այլաբանական տարրերը տանում են նոր բացայայտումների: Յ. Կարապենցը վերյիշում է, որ «…փիւնիկեցիները, երբ հիմնեցին Կարթագէնը, այն կոչեցին Կարթադաշտ, այսինքն՝ Նոր Քաղաք։ Նրանց գլխաւոր աստուածուհին՝ Թանիթը, դաժան էր ու անյագ։ Սիրում էր մանուկներին, եւ ամեն օր մանուկներ էին զոհում նրա ոտքերի տակ։ Թանիթն ունէր երկու զոյգ թեւ։ Նա գեղեցիկ էր՝ ինչպէս լուսին» («Կարթագէնի դուստրը», էջ 65):
Հին Հռոմի զօրավար, քաղաքական գործիչ Կատոն աւագի՝ Սենատում յաճախակի հնչեցրած պատմական նշանաւոր ասոյթը, թէ Հռոմի առեւտրային մրցակից Կարթագէնը պիտի կործանուի, եւ որի հետեւանքը եղան երեք կործանիչ պատերազմները, Յ. Կարապենցը գործածում է Ալմիրայի կերպարի նոր մեկնութեան իմաստով` գեղարուեստական առաջադրութեամբ: Այսինքն` Ալմիրան մրցակիցներ չպիտի ունենայ, քանզի նա գեղեցկութեան ու սիրոյ նոր աստուածուհին է: Եւ նրա տիրական հմայքի դիմաց նահանջում են բոլոր մրցակիցները, այդ թւում՝ Ուրսուլան՝ Հոմերի կինը, ով հեռանում է ամուսնուց: Հեղինակը կնոջ կերպարի մէջ կենտրոնացնում է գեղեցիկը, բարութիւնը, գութն ու անսահման նուիրումը: Այս իմաստով երիցս ճիշտ էր Ֆեոդոր Դոստոեւսկին, ով գտնում էր, որ գեղեցիկը կը փրկի աշխարհը:
Հոմեր Արմսթրոնգն ու Յակոբ Կարապենցը, միւս բոլոր հերոսները՝ օլիգարխ Օգլիվին, գնդապետ Մըք Դանըլդը, գրող Մաքս Ֆիլդմընը եւ, ի հա՛րկէ, աննահանջ փիլիսոփայ հայը՝ ինքնաշարժի զոհ դարձած Սեւակ Սուրեանը, անգամ պատերազմի խիղճն ու «յապաղած» նահատակը, տարաբախտ Ռալֆը, ծնրադրում են նրա առաջ:
Վէպը «լիքն է» մահերով։ Երբ մեռնում է գեղեցիկի պաշտպան մարդը՝ սկսած Ալմիրայի մտերմագոյն ընկերուհի Սիբիլից մինչեւ Սեւակ ու մինչեւ Ռալֆ, Յ. Կարապենցն առիթը բաց չի թողնում նորիմաստ հնչեցնելու Ուիլեամ Սարոյեանի խօսքերը. «Ալմիրան լուռ արտասւում էր: …Որբացել է աշխարհը: Հիմա կեանքն այլեւս նոյնը չէ: Մի բան մեռել է աշխարհում, իմ մէջ, քո մէջ, բոլորի մէջ» («Կարթագէնի դուստրը», էջ 29-30): Նկատելի է բառիմաստի նորոգման Յ. Կարապենցի մղումը. «Իմ սիրտը լեռներում է» հանրայայտ դրամայում Ո. Սարոյեանը գործածում է «Ինչ-որ մի բան սխալ է» կապակցութիւնը, եւ նոյն այդ կոնտեքստում է Կարապենցը կառուցում «աշխարհն այլեւս նոյնը չլինելու» իր բանաձեւը: Երկու ձեւակերպումների ընդհանրական գիծը սխալի ընդգծումն է` Կարապենցի դէպքում, սակայն, ենթագիտակցօրէն մահուան սարսուռին հասնելը: Սիրոյ վեհութեան առարկայական, խորքային մատուցումից յետոյ վէպի կենտրոնական հանգոյցներից մէկը բնականաբար, դառնում է մահուան խորհրդի մեկնութիւնը, որին կարծէք հետամուտ է հայագիր հեղինակը։
Վէպի միակ հայազգի հերոսը Սեւակ Սուրեանն է։ Ճի՛շտ է, մահուան փիլիսոփայական խորհրդածութիւնները հիմնականում ներկայանում են գլխաւոր հերոսի միջոցով, բայց դրանց իմացական ձեւակերպումները վերապահուած են նրա հայ ընկերոջը, ում հետ ընկերութիւնը Հոմերը համարում է մարդկայինի արժեւորման բարձրագոյն սահման։
Սեւակ Սուրեանի այս առաքելութիւնը, կարծում ենք, օրինաչափ հենք ունի, քանզի ինքն այն ազգի գենետիկ ներկայացուցիչն է, ով դարերի մէջ պարբերաբար առերեսուել է մահուան հետ, ում վտարանդիութեան հզօր ալիքները շպրտել են ովկիանոսից այն կողմ` թողնելով նրան ճակատագրին դէմ-յանդիման: Նրա տեսաբանական գնահատումները կեանքի դպրոցից են քաղուած, ուրեմն պէտք է անսալ նրա իմաստուն խօսքերին: Այսօրինակ գոյակցութիւնը կարելի է համարել վիպական հայեցի պատուհան, որտեղ Սեւակն ու Հոմերը լրացնում են մէկը միւսին: Նրանք նոյն ես-ի շարունակական ընթացքն են, եւ այստեղ ստեղծագործական կառոյցի տեսակէտից կարեւոր է դառնում երկուսի կողմից Ալմիրային իբրեւ երջանկութեան ակունքի ճանաչումը, եւ անգամ խանդի նշոյլ չկայ: Կայ վայելքն ու տառապանքը միասին ապրելու ներքին պահանջ: Հոմերը, ինչպէս խոստովանում է ինքը, բազում ճշմարտութիւններով զինուած, փորձում է բնորոշել ճշմարտութիւնը, բայց Սուրեանի պէս ընդունում է, որ կանգնած է պարապի առջեւ։ Նրանք երկուսով պիտի յաղթահարեն պարապը։ Ճիշտ այնպէս, ինչպէս շահնուրեան հերոսը։ Դրա համար հարկ է ճեղքել դէպի ներքին ես-ը տանող ճանապարհը, գտնել ինքն իրեն, մինչդեռ «…հոգուս պատերը ծեփել եմ շինծու թաւիշներով», իսկ «…արժանապատուութիւնս անտէր, սոված շան պէս կաղկանձում է մթին փողոցներում օրն ի բուն» («Կարթագէնի դուստրը», էջ 91): Ինքնաճանաչումը («Ես պիտի գիտենամ, թէ ով եմ ես») համընթաց բացւում է Սեւակ Սուրեանի հետ եւ նրա շնորհիւ։ Բոլոր թերթերը նրան յետմահու պիտի ներկայացնեն իբրեւ փայլուն ֆինանսիստ, բաժնետոմսերի կախարդ, որպէս «Նիւ Եորքի բարձր խաւի շողշողուն ներկայացուցիչ»։ «Պիտի գրեն (նրա առիթով — Ն. Ս.) ամեն բանի մասին, բացի Սուրեանի։ Իրակա՛ն Սուրեանի։ Ի՞նչ էր զգում։ Ի՞նչ էր մտածում։ Ո՞վ էր Սեւակ Սուրեանը» («Կարթագէնի դուստրը», էջ 107):
Իրական Սուրեանին բացայայտելու ճիգը տրւում է Հոմերին, այն էլ՝ հեղինակի «հայկական» աչքերով, ուր պատկերուած են երկու Սուրեանները. «Կարծէք ինքն ու իր կեանքը որեւէ առնչութիւն չունեն իրար հետ։ Ինձ թւում է, որ միւս Սուրեանն առանց աճապարելու դուրս է եկել ինքնաշարժի ծամածռուած բերանից, յարդարել փողկապը եւ գլուխն առել ու հանդարտ հեռացել վթարի վայրից» («Կարթագէնի դուստրը», էջ 108)։ Յակոբ Կարապենցն այս կերպարը ճանաչելի դարձնելու նպատակով դիմում է գրական «զարտուղի» եղանակի՝ վէպում օգտագործում է նամակի տարրը, որն ինքնաբացայայտման ուղիղ ճանապարհ է դէպի «իրակա՛ն Սուրեանը», ով «…միշտ էլ ինչ-որ անբացատրելի լարերով կապուած է եղել իր ցեղի՝ այդ լրջադէմ հայերի հետ, որ հիմա նա վերադառնում է իր ժողովուրդին՝ հայացած ու ամբողջացած» («Կարթագէնի դուստրը», էջ 109):
Մեր կարծիքով, Սուրեանի կերպարի ազգային արմատներին թեթեւանցիկ շփուելով՝ Յ. Կարապենցն առիթը բաց չի թողնում իր ու իր ժողովրդի յարաբերութեան մասին խօսելու հէնց այս հերոսի «միջնորդութեամբ»՝ «լրջադէմ է» իր ժողովուրդը, որն ինչպէս հարկն է ընդունում է իր զաւակին մահից յետոյ՝ «հայացած ու ամբողջացած»։
Մահից առաջ Սուրեանի նամակի առանցքը մահուան առեղծուածի թնջուկն է, որը վանելու եւ մերժելու համար պէտք է լցուել արբեցումի շնչով՝ լինի այն գինի, յեղափոխութիւն, թէ սէր: Լայն ու խորն են հայորդու ապրումների ու մտածումների հորիզոնները: Նա նիւթական ապահովութիւնը, յաջողութիւնն ու զանգուածային արդիւնաբերութիւնը երջանկութեան նախապայման չի համարել, քանի որ դրանք ձեռք բերելու ճանապարհին ճզմուել է մարդու անհատականութիւնը, խզուել կապը բնութեան, նախնիների ու աւանդութիւնների հետ:
Սուրեանի մահով Հոմերն ու Կարապենցն ընդունում են մահուան անխուսափելիութիւնն ու դրա դէմ մարդու անզօրութիւնը: Յ. Կարապենցին յուզող մի շարք հարցեր, ընկերային ու հասարակական խնդիրներ են արծարծւում Սուրեանի՝ մահուանից մի քանի օր առաջ Հոմերին գրած նամակում:
Սուրեանը համոզուած է, որ պատմութեան շրջափուլերում աշխարհն անցնում է յեղափոխութիւնների բովով: Եւ ինքն էլ յեղափոխութեան արժեւորմամբ է բացատրում Հոմերի ու Սեւակի ներքին տարբերութիւնները։ Սուրեանը պաշտպանում է Ալմիրայի կանացի հմայքը հէնց արդարութեան համար պայքարի վճռականութեան տեսանկիւնից. «Ալմիրայի հետ լինելիս ես նրա գեղեցիկ դէմքում, — գրում է նա Հոմերին ուղղուած վերջին նամակում, — այնքան կինը չեմ տեսնում, որքան մարտաշունչ յեղափոխականը» («Կարթագէնի դուստրը», էջ 114):
Հիացնում է Յ. Կարապենցի՝ նորագոյն շրջանի յեղափոխութիւններին տրուած բնութագիրը, ուր նա փորձում է նոյնիսկ անցնել դեռ չապրուած ժամանակի սահմանը, գուշակում է երրորդ երկրներից` դէպի եւրոպական երկրներ կատարուող անվերահսկելի տեղաշարժերի, դրանց հետ ուղղակիօրէն կապուող ահաբեկչութիւնների իրական բովանդակութիւնները. «Ես համոզուած եմ, Հոմե՛ր, որ համաշխարհային յեղափոխութիւնը ոչ թէ մօտալուտ է, այլ որ աշխարհն արդէն որոշ ժամանակից ի վեր է, ինչ մի շարք յեղափոխութիւնների բովից է անցնում՝ երբեմն անաղմուկ, երբեմն խռովայոյզ, բայց երբեք արիւնալի։ Արդէն քաղաքական այսպէս ասած «դասական» յեղափոխութիւնների շրջանն անցել է՝ առանց ակնկալուած արդիւնքների» (Նոյն տեղում)։ Եւ եզրայանգումներից գլխաւորը՝ «Լոկ բնազդներով ու իդէալիստական գաղափարներով առաջնորդուելը վերջնական լուծում չի կարող բերել մարդկութեան» («Կարթագէնի դուստրը», էջ 123):
20-րդ դարի երկրորդ կէսի երիտասարդութիւնը, գտնում է Սուրեանը, սարսափի է մատնուած աշխարհից, «…բնազդմամբ զգում է մեքենայի գերիշխանութեան վտանգը եւ ջանում է բնութեան փարելով՝ փրկել մարդկայնական արժանիքները…։ Այլ խօսքով, ուզում է մնալ մարդ: Ահա թէ ինչու այսօրուայ երիտասարդն իր ինքնութիւնը պահպանելու կամ պարտադրելու համար երկար մազեր է պահում, ցնցոտիներ հագնում…» («Կարթագէնի դուստրը», էջ 117):
Նա գտնում է, որ այս նոր օրերի «յեղափոխութիւն» կոչուածը ոչ այլ ինչ է, եթէ ոչ քաղաքատնտեսական վերարժեւորումների շրջան: Հէնց այդ ժամանակ էլ աշխարհում, ու հէնց առաջին հերթին՝ զարգացած երկրներում, առաջ են գալիս խճողուած քաղաքակրթութեան մակարդակին բնորոշ նոր զարգացումներ՝ կրօնական աղանդներ, ցեղախմբային շարժումներ, միգրացիոն տեղաշարժեր: Մասնաւորապէս, ծայրայեղ մարքսիստ-լենինեանների կողքին տեսնում ենք նոր քրիստոնեաներին, «…մարտաշունչ տրոցկիստների ու մարկուսիականների կողքին՝ զէն-բուդդայականներն ու բնապաշտները, Արեւելքն ու Արեւմուտքը, սեւ յովազներն ու սպիտակ ազատականները, Մաոն ու հիփին, Գեւարան ու եիփին, աջն ու ձախը, նոր ձախը ու նոր աջը եւ Ակուարիուսի դարաշրջանը: Եթէ մի բան մոռացայ, այն էլ դու աւելացրու, Հոմե՛ր» («Կարթագէնի դուստրը», էջ 121): Բայց կարեւորն այն է, որ նրանք բոլորը, ունենալով հանդերձ եղածը քանդելու եւ նոր իրականութիւն ստեղծելու մարմաջը, չունեն գաղափարը գործի վերածելու յստակ ծրագրեր. «Տարօրինակն այն է, որ մեր դժգոհներն ու ըմբոստները նոյնիսկ ձգտում չունեն իշխանութիւնն իրենց ձեռքն առնելու եւ նոր կարգեր հռչակելու, թերեւս հէնց այն պատճառով, որ չեն ուզում տեսնել իրականութիւնը կամ աւելի շուտ կտրուած են իրականութիւնից» («Կարթագէնի դուստրը», էջ 122):
Ուշագրաւ է, որ Սուրեանն իր կեանքն ակամայ ամփոփող այս նամակում շրջանցում է հայկական պատմական գնահատութիւնների գործօնը։ Դա գալիս է հեղինակի՝ հայկական նիւթի նկատմամբ զուսպ վերաբերմունքից։ Վճռել է գրել մարդու եւ ոչ հայի մասին։ Ինչքանով հայը կայ մարդկութեան հարցադրումների շրջապտոյտում, բաւարար է։ Նա լծակ է, ոչ աւելին։ Մարդկութեան ճակատագրի հանգոյցներում նրա դերի գերագնահատութիւնը Յ. Կարապենցը մերժում է` իր ժողովրդի համեստ ծառայութիւնը չդիտելով որպէս ածանցեալ դերակատարութիւն ազգերի պատմութեան ընդհանուր համապատկերում:
Սեւակ Սուրեանի համար մարդն իր վերելքներով ու անկումներով ներկայացնում է մարդկային քաղաքակրթութեան զարգացման ու նահանջի ճանապարհը, որի ընթացքը, հեղինակի «թելադրութեամբ», նա դժուարանում է «առաջընթաց» որակել. «Մենք ինչպէ՞ս պիտի կարողանանք բուժել մեր կոտորակուած հասարակութեան վէրքերը, երբ տակնուվրայ է մեր անհատական ներքին աշխարհը։ Վերջին հաշուով, իրական յեղափոխութիւնը պիտի գայ մարդու ներաշխարհից, … հազարամեակների ընթացքում մարդ արարածը շատ չի փոխուել։ Մարդը տակաւին ատում է, աւերում, սպանում։ Նա դեռ մնացել է եսապաշտ։ Նա դեռ պայքարի մէջ է իր դէմ, իր հարեւանի դէմ: Աշխարհի դէմ: Ընկերային յեղափոխութիւնից առաւել ինքը՝ մարդը նախ պիտի յեղափոխուի։ Այլապէս ճիշդ է Դոստոյեւսկին, երբ ասում է. «Եթէ այս բոլորը հնարաւոր լինի վերլուծել եւ կանխագուշակելով կանխել, ապա մարդը դիտմամբ խենթութեան կը դիմէ իր կէտն ապացուցելու համար» («Կարթագէնի դուստրը», էջ 125):
Ռուսական արձակից ընդօրինակուած «խենթութիւնը» Յ. Կարապենցը տեղափոխում է բանաստեղծութեան ասպարէզ, բայց ոչ ազգային գրական թրթռուն հարցադրումների տեսքով: Կարապենցի հայ փիլիսոփայ Սեւակ Սուրեանն ընթերցողի առաջ յուսալիօրէն բացում է ազգայինի ու վերազգայինի միջեւ առկայ վարագոյրները:
Այդքանից յետոյ, Յ. Կարապենցի կարծիքով, կեանքի գեղարուեստական ընկալման ընթացքը եւ ինքնաճանաչման տեւական մղումը մնում են անվերջ որոնումների դաշտում: Գրող Հոմեր Արմսթրոնգն այդ որոնումների արդիւնքում յանգում է հետեւեալ եզրակացութեանը. Ալմիրային փնտռելով՝ անգիտակցաբար գտել է իրեն, իսկ եթէ գտել է` դա արդէն իւրատեսակ յաղթանակ է: Եւ այստեղ որոշիչ է դառնում միջավայրի ազդեցիկ միջամտութիւնը, ուստի հեղինակը տրամաբանօրէն փորձում է շրջանցել ազգային-հոգեբանական, տոհմիկ նկարագրերի պարտադրանքը:
Նրա գտածը գրականութեան եւ իրականութեան հաշտութեան ուսանելի վիպական բացատ է, որտեղ էական է աշխարհագրական միջավայրի գործօնը։ Իսկ դա նշանակում է, որ հայ գրականութեան տեսադաշտում ոչ միայն բացակայ չեն հայ եւ օտարազգի հերոսները (վերջիններս՝ աւելի ներկայանալի են ու հարուստ տիպաբանական գունանկարով), այլեւ ներառուած են երկրներ (այդ թւում` անկրկնելի Ամերիկան), քաղաքներ, որոնք ունեն հզօր շնչառութիւն, կայ նաեւ ծաւալուն պատմութիւն՝ անցեալ ու ներկայ ժամանակների համադրումով: Կարապենցի մօտ կենդանի է ներկայանում դրուագների մէջ քարացած պատմական Կարթագէնը՝ պատրաստ կործանուելու եւ մարդկութեան յիշողութեան ծալքերում քանիհազարերորդ անգամ վերածնուելու՝ որպէս թէ Հռոմը փրկելու համար: Եւ այս բազմանիստ պաստառին երեքհարիւրամեայ Նիւ Եորքը հին Կարթագէնի նորոգ մրցակիցն է` մշտապէս կայսերական ուժի կարօտ: Յ. Կարապենցի ստեղծագործական մտքի սլացքն ընթերցողին այնուհետեւ տանում է մինչեւ Երեւան կամ մանկութեան օրրան Թաւրիզ, որոնց փողոցներով, սակայն, չեն անցնելու կայսերական զօրախմբերը։ Նրանք իրենց ներկայութեամբ շուք են տալու միայն ու միայն Նիւ Եորքին։
Այդ հրաշք քաղաքի՝ Նիւ Եորքի, կերպարակերտումը տեղի է ունենում յախուռն ու զանգուածային: Ամեն ինչ այդտեղ ապրուած է, քաղաքի ամեն մի անկիւնը ոտքի տակ բազմիցս տրորուած, իսկ նրա ազնիւ մտաւորական դասն այդպէս էլ չի կարողանում մի նոր շարժում առաջնորդել:
«Կարթագէնի դուստրը» վէպում հեղինակը հայ գրականութեան մէջ առաջին անգամ ներկայացնում է Նիւ Եորքի ամբողջական համայնապատկերը, որն առայսօր մնում է չգերազանցուած իբրեւ ուրբանիզացիայի բարձրակէտ, որպէս մարդկային կրքերի ու տագնապների խառնարան, որտեղ մերժւում են խաղաղ բնապատկերները, հովուերգական կախօրրանները, մինչեւ անգամ լռութեան այնքան սպասուած շրշիւնները: Եւ սակայն այդտեղ է հաստատւում կենսափիլիսոփայութեան նոր սահմանը՝ էկզիստենցիալ տիրապետութիւնը։
Անմոռաց են Նիւ Եորքի առարկայացման օրինակները՝ Ռիվրսայդը, Թայմզ Սքուերը, որը քաղաքի սիրտն է, աւելի ճիշտ՝ նրա զարկերակը, քաղաքի բոհեմ դիտուած Գրինըչ Վիլեջը, Մեդիսոնի պողոտան, Վաշինգտոն հրապարակը, ուր խիզախ ելոյթ է ունենում Ալմիրան, Բրուկլինն ու Բրոդուէյը։ Քաղաքը շնչում, ապրում ու ապրեցնում է հերոսներին եւ ընթերցողին։
Քաղաքը թթուածնի գլխաւոր երակն է ստեղծագործող Յակոբ Կարապենցի համար, եւ դա նկատելի է ոչ միայն այս վէպում, այլեւ արձակագրի միւս պատմուածքներում: Հայ գրականութեան մէջ նա քաղաքային կեանքն արտացոլող գրողներից է` Աղասի Այվազեանի, Վարդգէս Պետրոսեանի, Աբիգ Աւագեանի եւ այլոց հետ միասին: Բայց նա միւսներից տարբերւում է նրանով, որ Կարապենցի ընտրած քաղաքներում հայն իբրեւ հերոս, իբրեւ խառնուածք, ոչ հիմնական դերակատարութեան մէջ է մնում, այսպէս կոչուած, իր ածանցեալ առաքելութեամբ: Հայ հերոսը մի դետալ է ամբողջութեան մէջ, ընդհանուր «ժխորի» խորքում եւ «ուրիշներով շինուած հսկայ ծովուն մէջ» (Զահրատ): Նա յաւելուած է, այո՛, բայց կերտումի շրջանակի համար՝ անհրաժեշտ տարր։
Այս հանգամանքը տարբերակիչ գծեր ունի դասական շրջանի հայ գրական օրինակների համեմատութեամբ։ Այդպէս չէր Ալեքսանդր Շիրվանզադէի կամ թէկուզ անհամեմատ ուշ շրջանից՝ Կոստան Զարեանի քաղաքային թեմաներով գրուած երկերի ստեղծագործական պատկերներում, որտեղ հայը եւ հայկական խտացած նիւթը գերակայութիւններ են մատուցման բազմազանութեան մէջ։ Բաքուն Շիրվանզադէի գրողական նկատումներում իւրօրինակ հայկական խճանկար է նոր հասարակարգի ձեւափոխման համապատկերում, իսկ ահա Կ. Զարեանի «արմենիզմի» դրոյթների անդուլ որոնումներում(82) հայկականը դրսեւորւում է իբրեւ մշակութային այլ գործընթաց` համադրօրէն առանձնանալով քննութեան իր կերպով: Ժխտումի եւ հաստատումի բանաձեւերի խաչաձեւումն այսկերպ նոր ասպարէզ է բացում գրողի ստեղծագործական բացազատումների համար:
* * *
Առաջին վէպից աւելի քան տասը տարի անց Յակոբ Կարապենցը գրեց եւ արդէն 1983 թուականին Նիւ Եորքի «Ոսկետառ» հրատարակչատունը լոյս ընծայեց Սփիւռքի մէջ ազգային կեցութեան բովանդակութեամբ առանձնացող երկրորդ վէպը՝ «Ադամի գիրքը» խորագրով, որը, հեղինակի բնորոշմամբ, հայի հոգու պատմութիւնն է:
Յ. Կարապենցն այն ձօնել է կնոջը` Ալիսին: Գրքի հասոյթը տրամադրուել է Միացեալ Նահանգների արեւելեան շրջանի հայկական ամենօրեայ վարժարաններին: Այն արժանացել է ՀԲԸՄ «Ալեք Մանուկեան» եւ ֆրանսահայ գրողների յատկացուած «Էլիզ Գաւուքճեան-Այվազեան» հիմնադրամների ուշադրութեանը։
Խորքի մէջ նիւթը բացելու եղանակը կրկնում է «Կարթագէնի դուստրը» վէպի հարցադրումները՝ միայն թէ արդէն զուտ ազգային պատուհանից։ Վէպի հերոսը գրող եւ լրագրող Ադամ Նուրիջանեանն է, ամերիկացիների ականջին դիւրընկալելի արտասանումով՝ Նուրեանը։ Վէպի սիւժետային հանգոյցները կապւում են համայնքի մէջ ճանաչուած ու յարգանք վայելող հրապարակագրի գաղափարներին, անհանգստութիւններին, ներաշխարհի բարդոյթներին, ազգային-քաղաքական ճանաչողական համակարգին առհասարակ։
«Ադամի գիրքը», — գրում է վէպի հեղինակը 1986-ին «Գրողն իր հետ, այլոց հետ» փորձագրութեան մէջ, — մտնում է ամերիկեան ժամանակակից գրականութեան «ինքնամփոփ» հոսանքի մէջ, որը մենակ մարդկանց ու մենակ համայնքների մի տխուր ու անդիմագիծ շրջապտոյտ է» («Երկու աշխարհ», էջ 80: Ընդգծումը հեղինակինն է — Ն.Ս.):
Ըստ էութեան՝ այդ յորձապտոյտի մէջ նա ներառում է այն ամենը, ինչ կարող է ներհիւսուել նրա անձնական կեանքի բուռն իրադարձութիւնների ընթացքին։ Տարակուսելին թերեւս այն զուգահեռն է, որով Յ. Կարապենցն իր հայալեզու վէպը կառուցում է ամերիկեան գրական նորագոյն շարժման ու ներքին թեմատիկայի սահմաններում՝ չկարեւորելով, որ իր ստեղծագործութիւնը նախ եւ առաջ հայ գրականութեան մաս է, թէպէտ քիչ աւելի ուշ նա «պարտադրաբար» յիշում է այդ մասին։ Ի դէպ, նոյն այս մտայնութեամբ գրականագէտ Դ. Գասպարեանը յիշեալ վէպը փորձում է դիտել իբրեւ «ամերիկեան ու սփիւռքահայ գրականութեան» արտադրանք, այսինքն` ունի «պատկանելութեան» ցուցիչ, կամ ինչպէս հէնց ինքն է գրում` «ենթահող ունենալով ամերիկեան ժամանակակից հասարակարգն ու այնտեղ ապրող հայ համայնքը»(83)։
Կարելի է այն հետեւութեանը յանգել, որ «Ադամի գիրքը» երկի վիպական գործողութիւնների զարգացումների ուրուագծի մէջ հայկականը գերակշռում է։ Աւելին՝ հեղինակը խորացնում է իր համար ծրագրային այն ելակէտը, թէ Ադամ Նուրեանի համար հայութիւնը «միակ փրկութիւնն» է։ Ահա թէ ինչու իր գլխաւոր հերոսը, հեղինակի «դրդմամբ», մաքառում է, մի կողմից, անհատականութեան պաշտպանութեան համար, միւս կողմից էլ ինքնաբուխ ձգտումով փորձում է ներգրաւուել համաամերիկեան հետաքրքրութիւնների յորձանքին։ Նրա հայ հերոսը նկատելի չափով «մատնում է» հայկական ակունքից եկող իր խառնուածքը, բացայայտում ազգային երկուութեան բարդոյթները, միեւնոյն ժամանակ, չի մնում վերազգային գիտակցութեան «նեղ թուացող» արահետներում։
«Ուծացումի հոլովոյթի մէջ, — յուշում է ընթերցողին Յ. Կարապենցը, — նա աւելի շեշտակի մարդ է, քան իր համատիպարներն ամերիկեան գրականութեան մէջ։ Նուրեանը գոնէ նախասիրութիւններ ու ատելութիւններ ունի, միաժամանակ հայ եւ ամերիկացի լինելու երկուութիւն ունի։ Պատմական հայեցակէտ ունի։ Կիրք ունի, նոյնիսկ ուշացած երազներ։ Այս տեսակէտից, դեռ չհաշուած լեզուն, գիրքը մաս է կազմում սփիւռքահայ գրականութեան, անկախ արժեւորման չափանիշներից» («Երկու աշխարհ», էջ 80):
Այստեղ կենտրոնանում են հոգեբանական եւ դրամատիկ լարումով առանձնացող դրուագները, որոնք բացում են Նուրեանի ներքին դիմադրական գծերը, յատկապէս կնոջ հետ առճակատման ժամանակ, ում հետ ապրել է շուրջ քսան ծանրագոյն տարիներ: Խարխլուել են ընտանեկան հանգոյցները. «ազատամիտ» հայ կինը, լքելով ամուսնուն, երկու զաւակներին, նախընտրում է սեռային անհասկանալի միութիւնն օտարազգի եւ հաշմանդամ Պատրիկ Մուրհեդի հետ: Սա վէպի բարոյական անյաղթահարելիութեան ատաղձն է, որտեղ պարտուող գլխաւոր հերոս մտաւորականը, այնուհանդերձ, այսքանից յետոյ վերագտնում է զարմանալի տոկուն ուժ, թէեւ մենութեան տուայտանքը յաճախ նրան հասցնում է ուժասպառութեան:
Բախումը գաղափարի ու հոգեկան անհաշտութեան միջեւ թրծում է հերոսին, նախապատրաստում նրան հին ապրումներից նորի որոնումների անցումներին` մանկութ օրերի յիշողութեան խառն անցուդարձերից մինչեւ ճամբորդութիւններ, մինչեւ ազգային ակունք ձգուող երեւանեան օրերի վառ տպաւորութիւններ, ընդհուպ ամերիկեան տարբեր քաղաքներում քաջածանօթ ես-ի «անանձնական» թափառումներ: Սա իր ու Սփիւռքի իրականութեան մէջ հայութեան եւ օտարների խեղուած ճակատագրերի պատմութիւնն է: Ուշադիր աչքը կարող է որսալ լրագրային եւ գեղարուեստական խօսքի ներդաշնակութիւնը, որ ոճային նոր որակ է տալիս Յ. Կարապենցի գրչին:
Վիպագիրն այստեղ անդրադառնում է սփիւռքահայի երկփեղկ ինքնութեան հարցին: Ուշագրաւ է Յակոբ Օշականի նոյնքան անհանգիստ գրագէտ որդու՝ Վահէ Օշականի, քննադատի, իսկ այս առումով անհրաժեշտաբար ընդգծենք, արձակագրի խիստ մօտեցումը։ Անդրադառնալով Ադամ Նուրեանի կերպարին, նա հետեւողականօրէն փորձում է ճշտել, թէ իրականում ով է այս հերոսը՝ «…Կարապենցի Ադամն ինքն իր ցոլքին շուրջը դարձող նարգիսական ներշնչեալ մտաւորական-արուեստագէտի հովեր պտտցնող հայ մը՝ անկարող որեւէ նշանակալից արարքի, որեւէ յուզումի կամ ինքնատիպ մտածումի: Ոչինչ կը պատահի Ադամի կեանքին մէջ՝ ցնորքէ ցնորք, գիրկէ գիրկ, բազմոցէ բազմոց ու պարագաներէն քշուած-տարուած մէկը, ազնուական վրիպած մը»(84):
Մենք բաժանում ենք գրականագէտ Անահիտ Քեշիշեանի սեւեռուն նկատումը` իրաւացի համարելով նրա այն դիտողութիւնը, թէ Վ. Օշականի դիտարկումն ունի «հապճեպութեան» կամ, ինչպէս ինքն է նկատում, «մակերեսայնութեան» կնիք: Ընդ որում՝ նա առաջարկում է խմբագրել արեւմտահայ փորձառու գրողին տրուած գնահատականը, մասնաւորապէս, այն շեշտումի պահով, թէ «նարգիսականութիւնը» պէտք է փոխարինել «եսակենտրոնութեամբ»: Քեշիշեանը դա դիտում է որպէս մարդու` օրէցօր խորացող մենութեան հետեւանք։ Այնուհետեւ գրականագէտն անցնում է Վահէի հօր՝ Յակոբ Օշականի, «Մեհեան»-ի ժամանակների երբեմնի «հարթենք»-ների ոճին, այդ հիմքով էլ հակադրւում վերջինիս որդու մեկնութիւններին. «Ինչ վերաբերում է Նուրեանի` «…որեւէ յուզում կամ ինքնատիպ մտածում» չունենալուն, պէտք է ասել, որ այդ բնորոշումը կատարուած է խախուտ հիմքերի վրայ, քանի որ վէպի ընթերցման առաջին իսկ շերտից յառնում է Նուրեանի` բանականութեամբ ու յուզականութեամբ յատկանշուող էութիւնը` իր ատելութեամբ ու նախասիրութիւններով, իր քաղաքացիական ու քաղաքական կողմնորոշումներով, հայ-ամերիկացի լինելու իր անվերջ տուայտանքներով, իր կրքերով ու չիրականացած երազներով»(85):
Ադամ Նուրեանի կերպարի առիթով հնչեցրած այսօրինակ գնահատականով էլ Ա. Քեշիշեանն յանգում է ծայրայեղութեան՝ գտնելով, որ Վահէ Օշականը վէպի բնագիրը իւրացրել է որոշ իմաստով «թերընկալումով»: Կարծում ենք` ի զուր, որովհետեւ Վ. Օշականը «չի դժգոհում» Յ. Կարապենցի հերոսի գաղափարական խորքից, աշխարհի հանդէպ կրակոտ վերաբերմունքից, ատելութեան ու սիրոյ ապրուած «տուայտանքներից»: Նա միայն հպանցիկ նկատում է, որ Նուրեանը խառնուածքով իներտ է, առաւել վերլուծող, քան գործող, մեկնական են նրա դատողութիւնները, «մտածումները»՝ ներթաքոյց, մերթ` ոչ անտարբեր հայկական հարցադրումների առջեւ, մերթ էլ հոգեվիճակի պարտադրմամբ` դրանցից փախչող։ Այդ մասին խոստովանում է հեղինակը՝ վէպը գրելուց երեք տարի անց. «Նա այն չէ, ինչ կը ցանկանայինք որ լինէր, այլ այն է, ինչ է՛, իր բոլոր գունատ երազներով, անցողիկ գրգիռներով, որեւէ մէկին եւ որեւէ տեղի չպատկանելու մշտառկայ գիտակցութեամբ։ Որոշ առումով, Նուրեանը հակահերոս է, մէկը մեզանից, մեր բոլորի համադրութիւնը։ Առնուազն այդ է եղել իմ նախագիծը։ Այդ է եղել գրքի գոյութեան իրաւունքը» («Երկու աշխարհ», էջ 80):
Եթէ երազները գունատ են, ուրեմն ընթերցողը կարիք չունի դրանց տակ «ազգային հրավառութիւն» տեսնելու կամ այն երեւակայութեամբ վերստեղծելու։ Այսպիսին է ամերիկահայ լրագրողը, այսպիսին է ամերիկահայ վիպասանը։
Մեր կարծիքով, Վահէ Օշականն այնքան էլ չի հեռացել ամերիկահայ վիպասանի կանխադրոյթների համակարգից, ընդհակառակը, հետեւողականօրէն վերակազմել է դրանք, ինչը չգիտես ինչու դուրս է մնացել Ա. Քեշիշեանի քննական հայեացքից` քննադատին յանիրաւի թիրախ դարձնելով: Եւ դա անուղղակիօրէն վերաբերում է նաեւ Յակոբ Կարապենցին, ինչը հազիւ թէ մտնում է նրա ճանաչողական-վերլուծական ծրագրերի մէջ:
Յ. Կարապենցը վէպի հիմնարժէեքների մէջ առանձնացնում էր երեք, իր իսկ մեկնութեամբ՝ «մակարդակներ», որոնցից առաջինը բացայայտում է «ամերիկեան հասարակարգի դրոյթը», երկրորդը՝ «սփիւռքահայի արդի տագնապը», եւ վերջապէս երրորդը՝ «Ներկայ դարի ծայրին գտնուող մարդու տագնապը» (Նոյն տեղում)։ Միջավայրը կազմում են գլխաւոր հերոսն ու նրա շուրջը համախմբուած միւս հերոսները, որոնց մէջ է ՄԱԿ-ում աշխատող հայ մտաւորական Վարուժան Լեւոնեանը։ Վերջինս գրողի մտայղացումով կարող է դիտուել Սեւակ Սուրեանի կրկնակը նախորդ՝ «Կարթագէնի դուստրը» վէպից, միայն թէ Վարուժանը երկրորդ վէպում այդքան ներկայանալի, անմիջական ու շօշափելի կերպար չէ, ինչպիսին Սուրեանն է։ Հերոսին ամբողջացնող ուժերը՝ այդ թւում՝ Մելինէն, զաւակները՝ Սեդան ու Վահէն, «սիրոյ ատրուշան» Զելդան, երկրորդական կերպարներն իրենց դրուագային գործողութիւններով ծառայել են «այս եռեակ հանգոյցները միմեանց զօդելու եւ հասնելու» բարձր գեղարուեստական յանձնառութեան, որից արտածւում է սպասուած «ճշմարտութեան» իր ճանապարհի բանաձեւը:
(Շար. 6)
ՅՂՈՒՄՆԵՐ ԵՒ ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ
77 Կարապենց Յ., Կարթագէնի դուստրը / ժամանակակից վէպ, Ուաշինգթոն – Պէյրութ, «Ատլաս», 1972, էջ 5: — Այսուհետեւ այս գրքի մէջբերումները կը բերուեն տեքստի մէջ, փակագծերում:
78 Գասպարեան Դ., Հայ գրականութիւն, գիրք երկրորդ, էջ 279:
79 Թորանեան Թ., Հայ գրականութեան խշշացող բարտին՝ Յակոբ Կարապենց…, էջ 34:
80 Նոյն տեղում:
81 Նոյն տեղում:
82 «Արմենիզմը» Կ. Զարեանի գեղագիտական համակարգում ամրագրում է Յակոբ Օշականը դեռ անցեալ դարի տասական թթ. համատեղ գործունէութեան անմիջական տպաւորութեան տակ (Օշական Յ., Հայ գրականութիւն, Երուսաղէմ, «Ս. Յակոբեանց» տպ., 1957, էջ 632)։
«Արմենիզմի» գաղափարաբանութիւնը Կ. Զարեանը ծաւալել է «Մեհեան» հանդէսի հիմնադրոյթներում («Մեհեան», Կ. Պոլիս, 1914) եւ 20-40-ական թթ. գրական ստեղծագործական չափածոյ եւ արձակ գրեթէ բոլոր գրութիւններում` փորձելով այն հաշտեցնել գրական միւս շարժումների` «հեթանոսական» շարժման, ֆուտուրիզմի հայկական դրսեւորումների ենթախորքերում, ինչը, որոշ գրականագէտների կարծիքով, անհնարին ճանապարհ է անցեալ դարասկզբի խաչուղիներում (տե՛ս` «Մեհենական հանգանակը. Դ. Վարուժանի եւ Կ. Զարեանի առժամեայ դաշինքը», «Հանդէսի գրական հայեացքները. Այդ մօտեցող ու փախչող ֆուտուրիզմը» ենթագլուխները, Դանիէլեան Ս., Արեւմտահայ գրականութիւն. Տիտանիկ թէ շարունակականութիւն, Երեւան, Գասպրինտ, 2014, էջ 204-220 եւ էջ 221-248)։ Այս առումով ուշագրաւ է տեսաբանական այն ջանքը, որ բերում է Սփիւռքի նորօրեայ պատմաբան եւ գրականագէտ Վարդան Մաթեւոսեանը` ընդգծելով «հայ ոգու» ազգակցական աղերսն «արմենիզմի» հետ. «Զարեանի փորձը ինքնակենսագրական վիթխարի ճիգ մըն է, ուր իւրայատուկ կերպով զարգացուցած է «Մեհեան»ի գեղագիտական հանգանակները, տեւաբար աշխատելով հայ ոգիին կողմնորոշում գտնել նոր իրավիճակին մէջ։
Անկասկած, իր սերունդին ամենէն օժտուած դէմքն էր նման ձեռնարկ մը ստանձնելու համար» (Մատթէոսեան Վ., Կոստան Զարեանի շուրջ / ուսումնասիրութիւն։ — Անթիլիաս-Լիբանան, տպ. Կաթողիկոսութեան Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, 1998, էջ 14)։
83 Գասպարեան Դ., Հայ գրականութիւն / գիրք երկրորդ, Եր., «Զանգակ», 2002, էջ 245։
84 «Հայրենիք» օրաթերթ, Բոստոն, 1983, 8 հոկտեմբեր:
85 Քեշիշեան Ա., Յակոբ Կարապենց. աշխարհընկալումը եւ արուեստը, Եր., ՀՀ ԳԱ «Գիտութիւն» հրատ., 1999, էջ 130-131: