ՀԵՐՄԻՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ
Պատերազմը կարծես թէ լռել էր կամ էլ՝այդպէս էր թւում…25 տարի առաջ…
Խոնաւ նկուղներից մէկիկ-մէկիկ դուրս էին գալիս մանուկներ, աչքերում՝ արեւի եւ լոյսի փափագ: Նրանք վախուորած դեպի երկինք էին նայում ու մտածում՝ յանկարծ օդում ինչ-որ «թռչող բան» չյայտնուի: Այնտեղ՝ նկուղում, նրանց ամիսներ շարունակ սաստում էին. «Յանկարծ դուրս չգաք, օդում շատ մեծ թռչուններ կան, նրանք մանուկներ են գողանում»:
—Այնպէս մեծ, ինչպէս քո պատմած հեքիաթներու՞մ է: Յիշո՞ւմ ես, մամ, դու մի հեքիաթ էիր պատմել, որ արծիւը գողանում է երեխայի բարուրը: Դրանք է՞լ են արծիւներ,—հարցնում էր մէկը միամիտ հարցասիրութեամբ:
Իսկ մայրը նորից ստիպուած էր դաժան իրականութիւնը կապել հեքիաթի հետ…Ախ, այդ փրկիչ հեքիաթնե՜րը…
Նկուղներից դուրս եկող մանուկներից պատերազմի շունչն էր տարածւում: Այդ շունչն ամենուր էր՝ նրանց խաղերում, նրանց խօսքում, նրանց երգում, անգամ՝ լռութեան մէջ: Ամենասարսափելին վերջինն էր: Լռութիւնը խտանում ու խտանում էր նրանց՝ արդէն հասուն արտայայտութիւն ստացած դէմքերին եւ թւում էր՝ ինչ-որ մէկը խլել-տարել էր նրանցից ամենալաւ բանը: Լռութիւնը յաճախ խախտւում էր պոռթկումով.
—Մամ, մի լաւ բան եմ ուզում:
—Ի՞նչ:
—Չգիտեմ, մի լաւ բան:
Այդ «լաւ բանը» մնում էր անյայտ՝ թէ նրա, թէ մայրիկի համար…Ո՞վ գիտէ, այդ «լաւ բանը» գուցէ այն պայծառ մանկութիւնն էր, որ պիտի ունենային, բայց չունեցան…Գուցէ դա չունեցած մանկութեան ճիչն էր…
Արեւի տակ վերջապէս խաղացող մանուկների համար արեւը ոսկէ հրագունդ էր թւում, որից հոսում էր այն անապակ ջերմութիւնը, որին կարօտ էին: Նրանք նայում էին արեւին ու ժպտում: Նրանք ուրախ էին, որ արեւը ոչ ոք գողանալ չի կարող:
Արեւը փորձում էր ջերմացնել նրանց ժպիտները…
Նրանք խաղում էին՝ չգիտակցելով, որ այդ խաղի, ժպիտի ու հէնց այդ արեւի համար է արիւն թափուել, որ նրանց համար են նաեւ բոլոր յաղթանակները: Նրանք չգիտէին: Մի բարի քեռի ՝ հեռու տեղից եկած, մի օր նրանց կը մօտենար, կոնֆետներ կը հանէր պայուսակից ու կը բաժանէր, իսկ նրանք , սարսափահար, թէ զարմացած, ափերում ամուր կը բռնէին «անծանօթ բանը» եւ կը վազէին տուն՝ մօրը կամ տատին տալու ողբալի հարցը.
—Ի՞նչ է սա…
Պատերազմը կարծես լռել էր կամ էլ՝ այդպէս էր թւում: Բակում երեխաները կռիւ-կռիւ էին խաղում: Նրանց փոքրիկ ձեռքերով սարքուած «խրամատները» ցաւոտ յիշողութեան վկաներ էին: Երեխաները ուրիշ խաղ չգիտէին, դա բոլոր բակերի բոլոր երեխաների յայտնի խաղն էր:
—Ինչու՞ միշտ նոյն խաղն էք խաղում,— հարցրեց 5 տարեկան աղջիկը, ով Ռուսաստանից էր եկել տատիկի մօտ:
—Սա լաւ խաղ է, դու էլ խաղայ:
—Ես չեմ սիրում այդ խաղը: Մենք Ռուսաստանում մուլտիկ(*) էինք նայում:
—Մուլտի՞կ… Այդ ի՞նչ խաղ է:
—Դա խաղ չէ,— ծիծաղեց աղջիկը,— դա մուլտիկ է, մուլ-տիկ…
—Իսկ մուլտիկն ի՞նչ է,— հնչեց ամեն կողմից:
—Նստէք պատմեմ,—ասաց աղջիկը եւ իրենից գոհ-գոհ սկսեց պատմել,—դա հեքիաթի նման է, քայլող, թռչող հերոսներով, կենդանիներով: Այն հեռուստացոյցի մէջ է լինում:
Երեխաների խաղը միանգամից ընդհատուեց, ապշած ու հիացած հայեացքները նայում էին «մուլտիկ» տեսած աղջկան: Այդպէս տեւեց մի քանի րոպէ, յետոյ նրանցից մէկը ուրախ բացականչեց.
-Մուլ-տի՜կ, մուլ-տի՜կ…ես էլ եմ ուզում…
«Կռիւ-կռիւ» խաղացող երեխաների համար այդ «յայտնագործութիւնից» յետոյ իրենց խաղը դառնում էր ձանձրալի ու տխուր, նրանք ամեն օր շարքով նստոտում էին բակի նստարանին եւ թախանձում, որ աղջիկն էլի մուլտիկ պատմի: Նրանց աչքերը լցւում էին թախիծով, որ չես ասի ոչ մի բառով:
Պատերազմը շատ բան էր խլել, խլածը՝ անհնար էր վերադարձնել, բայց մանուկները հաւատում էին, որ արեւը միշտ կը լինի ու այն չի թողնի, որ երկնքում նորից մեծ «թռչուններ» յայտնուեն…
—Մամ, ե՞րբ կը գայ հայրիկը:
—Երբ յաղթի եօթգլխանի վիշապին՝ այն ժամանակ էլ կը գայ:
—Բայց կը յաղթի՞:
—Հա, ի հարկէ կը յաղթի…
Ու սպասումը դառնում էր կարօտ, յետոյ, երբ նրանք մի քիչ մեծանում էին, այն արցունք էր դառնում նաեւ, յետոյ… յետոյ նրանք հասկանում էին, որ հեքիաթները մնացել են հեռւում…
Տարիները անցնում էին ու մանուկներն այլեւս չէին մնում մանուկներ… Նրանք մեծանում էին մանկութեան կարօտով, քանզի պատերազմը կողոպտել, թալանել էր նրանց մանկութիւնը…
Պատերազմից 25 տարի է անցել… Հիմա նրանք մեծ են ու իրենք էլ մանուկներ ունեն: Շատ բան է փոխուել նրանց կեանքում, բայց նրանց խաղը մնացել է նոյնը, այս անգամ խաղն իրական է, մեծական, քանզի հիմա էլ մի քանի մետր այն կողմ, ուր թշնամին իր խրամատներն է գծել եւ ամեն օր սպառնում է ոտնձգութիւն անել, նրանք շարունակում են խաղալ իրենց հայրերի «խաղը»… կիսատ թողած «խաղը»: Նրանք միայն մի երազանք ունեն, որ այս անգամ «խաղը» վերջապէս աւարտուի ու իրենց երեխաները էլ չխաղան այն…
Արցախ
*) Մուլտիկ — «Մուլտիպլիկացիոն կինոնկար»ի (շարժանկար, անգլերէն՝ cartoons) մանկական անուանումը։
ՀԵՐՄԻՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ մասնագիտութեամբ լրագրող է, եւ ուսանողական տարիներէն սկսեալ աշխատակցած է ՀՅԴ Արցախի պաշտօնաթերթ «Ապառաժ»-ին, որպէս թղթակից ու խմբագիր։ Այժմ կը զբաղի իր երիտասարդ ընտանիքի, յատկապէս երեք որդիներու՝ Արմէնի, Նարեկի եւ Շանթի խնամքով, ինչպէս նաեւ արձակ եւ չափածոյ ստեղծագործութեամբ։
Իր մասին երբ հարցուցինք, ան պատասխանեց. «Ես ծնուել եմ Արցախի Մարտունու շրջանի Աշան գիւղում։ Հայրս՝ Արմէն Աւագեանը, Արցախեան պատերազմի առաջամարտիկ է եղել, մեր գիւղի կամաւորական ջոկատի հրամանատարը. զոհուել է, երբ ես 3 տարեկան չկայի։ Պատերազմը մեծ տեղ է զբաղեցնում իմ ստեղծագործութիւններում, որովհետեւ այն աղաւաղել է իմ եւ ինձ նմանների մանկութիւնը, ստիպել ժամանակից շուտ մեծանալ։ Պատերազմն աշխարհի ամենաչար բանն է, որովհետեւ այն խլում-տանում է բոլոր բարի հէքիաթները, իսկ առանց հէքիաթի մանկութիւնն այլեւս կորսուած է։ Ես ուզում եմ, որ այսուհետ լռեն բոլոր պատերազմները եւ ոչ մէկի հէքիաթը կիսատ չմնայ»։
Եւ մենք պարզապէս կ՚ըսենք. ամէն։