2015-ի աշնան լոյս տեսաւ դերասանուհի, բեմագիր եւ բեմադրիչ Աննի Ռոմանի «Հայաստանցի մեծ մայրիկս» հատորը (Anny Romand, Ma grand-mère d’Arménie, éd. Michel de Maule, Coll. Je me souviens. 2015. 123pp)։ «Հորիզոն գրական»-ի ընթերցողներու ուշադրութեան կը յանձնենք անոր ներածականը՝ Հորաս Էնգդալի կողմէ, ինչպէս նաեւ յուշավէպէն հատուածներ, թարգմանութեամբ մեր աշխատակից Գրիգոր Ջանիկեանի։

ՎԿԱՅՈՒԹԵԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆՆ ՈՒ ՀԱՅ ՄԵԾ ՄԱՅՐԻԿԻ ՊԱՏՈՒՄԸ

(Նախաբանի փոխարէն)

ՀՈՐԱՍ ԷՆԳԴԱԼ (Horace Engdahl)
Նոբելեան ակադեմիայի անդամ

Նախքան գրող դառնալը Աննի Ռոմանը այլ բազմաթիւ զբաղումներ է ունեցել, նախ եւ առաջ, ի հարկէ, եղել է համբաւաւոր դերասանուհի, բայց նաեւ համաշխարհային գրականութեան անխոնջ ջատագով: Աննիի հետ ես առաջին անգամ առնչուել եմ նրա՝ 2006 թուականին սկզբնաւորած եւ հետեւողականօրէն շարունակած մի բացառիկ նախաձեռնութեան կապակցութեամբ: Խօսքը գրականութեան Նոբելեան մրցանակ ստացած հեղինակների երկերի հրապարակային ընթերցման մասին է, որի նպատակը 1901-ից մինչեւ մեր օրերը այդ բարձր պարգեւին արժանացած գրողներին մոռացութիւնից վերարծարծելն է: Գրական նման երեկոները, որոնք տեղի են ունենում փարիզեան լաւագոյն սրահներում ու մեծ թուով նախանձախնդիրների են գրաւում, իրենց նմանօրինակը չունեն նոյնիսկ Շուէդիայում՝ Նոբելեան մրցանակի երկրում:
Այժմ արդէն հանրայայտ՝ «Նոբելեան հերթաշրջան» երեկոներից իւրաքանչիւրի ընթացքում ընթերցւում են մրցանակակիր հեղինակի երկերի լաւագոյն հատուածները, որ անձամբ ընտրում է Աննին, որից յետոյ որեւէ քննադատ կամ գրականագէտ ներկայացնում է խնդրոյ առարկայ գրողին: Ես պատիւ եմ ունեցել մասնակցելու այդպիսի երկու երեկոների, որոնցից առաջինը նուիրուած էր Ալիս Մանրոյին, երկրորդը, վերջերս, դեկտեմբերին, Բոբ Դիլանին: Այդ երեկոների ժամանակ, շնորհիւ մեր մրցանակակիրների անսակարկ նուիրեալներից մէկի՝ Աննի Ռոմանի, ես ինձ աւելի քան երբեք հպարտ եմ զգացել գրականութեան՝ Նոբելեան մրցանակ շնորհող հաստատութեանը անդամակցելուս համար: Հարկ է նաեւ աւելացնել, որ 2015-ին, իր անխոնջ ջանքերի համար նա արժանացել է «Հիւսիսային աստղ» պատուանշանի:
Նոյն՝ 2015-ին, Աննի Ռոմանը գրականութիւն մուտք գործեց «Հայաստանցի մեծ մայրիկս» գրքով, որն ընթերցելիս հեղինակի առաջին երկը լինելուն դժուար է հաւատալ: Անկասկած երկար ժամանակ Աննին ինքն իր համար գրել կամ տարբեր լրատուամիջոցների աշխատակցել է, քանի որ նրա երախայրիքում անվստահութիւն կամ աւելորդաբանութիւն բնաւ չի նկատւում:
Առաջին հայեացքից այս գիրքը թերեւս յուշագրութիւն թուայ, բայց ի հարկէ այդպէս չէ: Ճիշտ է, որ երկը հեղինակի եւ իր մեծ մօր՝ 1893-ին Թուրքիայում ծնուած Սրբուհի անունով հայուհու փոխյարաբերութիւնների մասին է: Այն ներկայացնում է Աննիի մանկութիւնը: Քանի որ աղջնակի մայրը վերամուսնացել է, նա մնացել է տատի հետ, ով, սակայն, բնաւ նման չէ միւս տատիկներին: Սրբուհին հազիւ 22 տարեկան է եղել, երբ աշխարհը տակնուվրայ է արել մի իրադարձութիւն, որը յետագայում Հայոց ցեղասպանութիւն պիտի յորջորջուէր: Թուրքերը խողխողել են Սրբուհու ամուսնուն, թունաւորել իննամսեայ դստերը, որդու հետ նա բռնագաղթել, մահուան ճամբաներով հասել է մինչեւ Սիրիայի անապատները, որի փորձութիւններին մեծ մասը չի տոկացել: Մի մասն էլ կեանքը փրկելու համար կրօնափոխ է եղել: Աննիի տատիկը, ինչպէս ասում են՝ հրաշքով փրկուել, 1921-ին, երբ թուրքերն իր մէկ միլիոնից աւելի հայրենակիցներին արդէն բնաջնջել էին, Ֆրանսիայի ընդհանուր հիւպատոսի հովանաւորչութեամբ Կոստանդնուպոլսից մեկնել է Ֆրանսիա, որպէս անհայրենիք վտարանդի հաստատուել Մարսելում: Այստեղ են ծնւում Աննիի մայրը եւ ի հարկէ ինքը՝ Աննին:
Ռոմանի գրքի հիմքում ուրեմն 20-րդ դարի պատմութեան թերեւս ամենավիճելի իրադարձութիւններն են՝ վիճելի, որովհետեւ յանցաւոր երկիրը՝ Թուրքիան, հետեւողականօրէն ժխտում է իրողութիւնը: Մինչդեռ Օսմանեան կայսրութիւնում հայերի կեանքը մինչեւ ցեղասպանութիւնն էլ ապահով չի եղել, նրանք ենթարկուել եմ մշտական հալածանքի ու նսեմացումների, դեռեւս 19-րդ դարի 90-ական թուականներին սուլթանի հրամանով զանգուածային ջարդեր են հրահրուել, որոնց հարիւր հազարաւոր հայեր են զոհ գնացել: Մահմեդական երկրում քրիստոնեայ հայութիւնը քաւութեան նոխազ է դարձել յատկապէս Օսմանեան կայսրութեան մայրամուտին: Յետագայում՝ մեղսագործներին դատապարտելու Արեւմուտքի ջանքերը բախուել են Քեմալ Աթաթուրքի գլխաւորած նոր կառավարութեան հակազդեցութեանը: Թուրքիայում անսքող նոյնիսկ մեծարել են դահիճներին: Այս ամենը տեղի է ունեցել միջազգային բազմաթիւ վկաների, որոնց թւում շուէդներ Էյնար Վիրսէնի ու Սվէն Հեդինի աչքերի առաջ: 1920-ական թուականներին ցեղասպանութեան ոճրագործութիւնը լայնօրէն յայտնի է դարձել, հիմնական դրդապատճառներն ուսումնասիրուել են: Մի քանի տարի շարունակ զարհուրելի մանրամասները խռովել են աշխարհը: Յետոյ սպանդը մոռացութեան է մատնուել: Յայտնի է, որ Հիտլերը, 1939-ին, ՍՍ-ական մահուան վաշտերի հրամանատարների առաջ ունեցած ելոյթում, հանդարտեցնելու համար տագնապը, որ Գերմանիայի բռնազաւթելիք տարածաշրջանների անցանկալի ազգաբնակչութեան արմատական վերացումը կարող էր յարուցել, ասել է. «Ո՞վ է այսօր յիշում հայերի բնաջնջումը»:
Աննի Ռոմանին գրիչ վերցնելու է դրդել, ինչ խօսք, մեծ մօր փոքրիկ նոթատետրը, որ նա մահուանից յետոյ գտել է մօրեղբօր անձնական իրերում: Այդ նոթատետրում Սրբուհին մերթ հայերէն, մերթ ֆրանսերէն գրառել է այն ամենը, ինչ տեսել, ինչի շուրջը խորհրդածել է 1915-1921 թուականներին: Աննիի մեծ մայրը դեռեւս Նազարեթում՝ միանձնուհիներից է ֆրանսերէն սովորել, այն տարիներին, երբ հայրը որպէս Օսմանեան կայսրութեան ճարտարագէտ, Պաղեստինի երկաթուղու շինարարութիւնն է նախագծել:
Աննի Ռոմանի գրքում տատի օրագրի գրառումները ընդմիջւում են հեղինակային նկարագրութիւններով, աղջնակի՝ մեծ մօր հետ ունեցած զրոյցների պատառիկներով, որոնց ընթացքում ծեր կինը նախճիրի ու բռնագաղթի առանձին դրուագներն է վերյիշում: Ուրեմն ցեղասպանութեան անցեալը ներկայացուած է անուղղակի պատումներով, անբռնազբօս անմիջականութեամբ: Ծաւալուող իրադարձութիւններն իր լեզուական մտածողութեամբ մեզ մանուկ է ներկայացնում, ով, սակայն, չափահասի ընկալունակութիւն ունի, միամիտ լինելով հանդերձ, չափազանց ճշգրիտ է: Փոքրիկ Աննին մեղմասութիւնները չի հասկանում՝ թէկուզ այն, թէ թուրք տղամարդիկ ինչո՞ւ էին գեղեցիկ հայուհիների հետ անընդհատ «ամուսնանալ», այսինքն՝ բռնաբարել ուզում: Նա պատկերացնում է, թէ ինչ կերպ է մեծ մօր հետ «խոյս տալիս» դարպասողներից, մոռանալով, որ այդ տարիներին Սրբուհին ջահել է եղել:
Մեծ մայրիկի պատմութիւնը եղերական է: Հայ մայրերի նորածիններին, որոնց թւում եւ Սրբուհու դստրիկին, վերացնում են թունաւորուած ծծակով, ամուսնուն սպանում են ջարդի հէնց առաջին օրը: Փոքրիկ Աննին տատի՝ 1915-ի վերյուշերը հանդուրժում է, որովհետեւ բարեպատեհ աւարտին վստահ է: Մեծ մայրը ողջ է, կողքին է, ողջ է նաեւ նրա որդին՝ քեռի Ժիրայրը, ում կեանքը փրկելու համար աքսորի ճանապարհին մայրը ապաւինել է մի թուրք գեղջկուհու: Մօր ու չորս տարեկան տղեկի բաժանման պահը գրքում ամենացնցողն է: Ժիրայրը գտնւում է աւելի ուշ, երբ ռուսական բանակը հիւսիսից Թուրքիա է մտնում, ու ռուս զինուորները հայ որբերին հաւաքելով, Կովկասի ապահով որբանոցներն են տեղափոխում:
Ըստ իս՝ «Հայաստանցի մեծ մայրիկս» գիրքը սոսկ յափշտակող յուշի պատառիկ չէ: Այն մանաւանդ ու յատկապէս վերջին կէս դարում համաշխարհային գրականութիւնում գերիշխող «վկայութեան գրականութեան» նմոյշ է, որի ներկայացուցիչներից չորսը՝ Գաո Սինջիանը, Իմպրել Հերթեզը, Հերդա Միւլլերը, Սվետլանա Ալեքսիեւիչը արժանացել են Նոբելեան մրցանակի: Վկայութիւնների ալիքը յեղաշրջել է ժամանակակից գրականութիւնը:
Հայոց ցեղասպանութեան մասին պատմող գիրքը ընկճելուց բացի այլ բնոյթ կարո՞ղ է ունենալ: Այո՛, ի հարկէ: Այն կարող է լինել առինքնող, անկեղծ ու զարմանալիօրէն խաղաղարար: «Հայաստանցի մեծ մայրիկս» գիրքը անցեալի ոճրագործութեան մասին խոհագրութիւն չէ: Պրուստի ու Կուլլա Գուլլայի մասին պատմող Մարթա Սանդուել-Բերգստրոմի (որին յղում է կատարում փոքրիկ Աննին) վէպերի միջեւ գտնուող այս գիրքը յագեցած է սեփական աշխարհըմբռնումը ձեւաւորող երեխային բնորոշ անմիջական զգացմունքայնութեամբ:
Ապրիլ 2017
Ստոկհոլմ

Աննի Ռոման
Հայաստանցի մեծ մայրիկս
(Հատուածներ)

ՄԵԾ ՄԱՅՐԻԿԸ ՄԻ ՏՂԱՅ ՈՒ ՄԻ ԱՂՋԻԿ Է ՈՒՆԵՆՈՒՄ

Մեծ մայրիկն ասում է, որ ինքը երջանիկ է եղել Տրապիզոնի գեղեցիկ առանձնատանն ամուսնու՝ Գառնիկի հետ, ում առաջ չի սիրել: Նա արտասահմանում տոննաներով ծխախոտի տերեւ է գնել, վերավաճառել: Տատիկը նախ տղայ է ունենում՝ Ժիրայրը, ում ես մօբար եմ ասում, ապա նաեւ երկուորեակ տղաներ: Ես նրանց անունները չեմ յիշում: Նրանք վաղաժամ են ծնուել ու որպէսզի տաք մնան, փաթաթել են բամբակով: Բայց փրկել չի յաջողուել, երկուսն էլ մահացել են: Դրա համար տխրել պէտք չէ, նրանք չէին կարող ապրել, նապաստակի, հաւի չափ՝ հազիւ մի կիլօ, կիլօ ու կէս էին կշռում: Այժմ, ի հարկէ, ուրիշ է, ժամկէտից շուտ ծնուածների համար, ինչպէս ճտերի համար, յատուկ ինկուբատորներ գոյութիւն ունեն, որտեղ թերհասները, մինչեւ համապատասխան քաշին ու հասակին հասնելը, տաքանում են:
Երկուորեակներից յետոյ մեծ մայրիկը Աիդա անունով աղջիկ է ունենում, ում մասին շատ չի սիրում խօսել: Չգիտեմ ինչու: Բայց չի տխրում, անհաղորդ է մնում, ասես իր դուստրը եղած չլինի: Մօբարի մասին շատ է խօսում: Որ նուրբ դիմագծեր է ունեցել, միշտ ձգտել է հօր ու մօր կողքին լինել:
—Գիտե՞ս, ի վերջոյ սկսեցի սիրել երեխաներիս հօրը:
Ահա թէ ինչ է ասում ամուսնու մասին:
Գառնիկը բարեացակամ, սիրալիր է եղել կնոջ հանդէպ, անընդհատ համբուրել է, ու նա անընդհատ երեխայ է ունեցել: Բայց շարունակել է ընկերուհիների հետ ընդարձակ առանձնատանը, ձեղնայարկում, նկուղում պահմտոցի խաղալ:
—Երբ Ժիրայրը ծնուեց, ես տասնեօթ տարեկան էի:
Իմ մայրիկը պահմտոցի չի խաղում, ժամանակ չունի, ամբողջ օրը Թափի-վեղ փողոցի իր աշխատավայրում է լինում, երեկոյեան հեռու՝ իր նոր տունն է գնում: Ես անգիր գիտեմ մայրիկի աշխատավայրի հեռախօսահամարները՝ 20-25-10 եւ 20-15-86:
Երբեմն մեծ մայրիկի հետ նրան հեռաձայնում ենք, նա, ի հարկէ, ուրախանում է, բայց ես զգում եմ, որ խանգարում ենք: Աշխատավայրում այնպէս չէ, ինչպէս տանը` անգամ տնօրէնը լսում է նրա ասածները: Ու դա բնական է, մայրիկը կտորեղէնի վաճառատան գործավարուհին է: Վաճառատունը մեծ է, մինչեւ առաստաղը հասնող կերպասների թոփերով, առեւտուր անող վաճառողներով: Վաճառատունն ընդարձակելու համար նկուղում կատարած աշխատանքների ժամանակ բանուորները շատ հին գանգերով ու կմախքներով գերեզմանոց են գտել: Մասնագէտները գտածոն հաւաքել, Մարսելի թանգարան են տարել: Մեծ մայրիկն ինձ ասել է, որ ինքը նոր մահացած մարդկանց դիակներ է տեսել: Տեսել է նաեւ մահամերձ, մեռնող մարդկանց, բայց ոչինչ չի կարողացել անել: Թերեւս մի օր նրանց ոսկորներն էլ թանգարան տանեն, ու մենք գնալ-տեսնելու հնարաւորութիւն ունենանք:
Տնօրէնը վաճառատան խորքում իր աշխատասենեակն ունի, ես անմիջապէս գլխի եմ ընկնում, եթէ նա տեղում է լինում: Նման պահերին վաճառողները լուրջ տեսք են ընդունում, իրար հետ քիչ են կատակում: Նրանք հանդարտ են լինում, ինչպէս երեխաներն են հանդարտ լինում, այլապէս շարժուն են դառնում, ինչպէս երեխաներն են խաղահրապարակում շարժուն դառնում: Այսօր վաճառողները աւելի քան լուրջ են, տնօրէնը տեղում է: Մայրիկը տնօրէնի աշխատասենեակի առջեւ գտնուող իր աշխատասենեակում է, ինձ թուղթ-մատիտ է տուել, որ ձանձրոյթ նկարեմ:
—Ռոզետ:
Մայրիկը վեր է կենում, տնօրէնի մօտ մտնում: Ես հետեւում եմ նրան: Տնօրէնը նայում է ինձ, ես չգիտեմ ինչ անեմ, բարեբախտաբար նա ինձ առաջարկում է նստել գրասեղանի մօտ, բարձրացնել նոյն ձեռքը, որ ինքն է բարձրացնում: Ես բարձրացնում եմ իմ այն ձեռքը, որը նրան մօտ է: Ո՛չ, պարզւում է միւսը պիտի բարձրացնեմ: Չհակառակուելու համար անում եմ այն, ինչ ասում է: Տեսքից երեւում է, որ զուարճանում է: Նա մայրիկի տնօրէնն է, քանի որ հաճոյք է զգում, սիրով խաղում եմ հետը:
—Ինչ ժիր աղջիկ է:
Չեմ ուզում, բայց կարմրում եմ: Տնօրէնը հազվադէպ է հաճոյախօսում: Մայրիկն է այդպէս ասում, անգամ ինքը ինձ հետ խաղալու ժամանակ չի ունենում:
Տատիկն ունենում է: Հետս խաղում է այնպէս, ինչպէս իր զաւակների հետ կը խաղար: Մենք ճակատամարտ, եօթ ընտանիք ենք խաղում, պահմտոցի` հազուադէպ, քանի որ յոգնում է:
1915-ի ապրիլի գարնանային այդ առաւօտը երեխաները քնած էին՝ Աիդան օրորոցում, մօբարն իր մանկական մահճակալում: Ամբողջ ընտանիքն էր քնած, բայց զինուոր-ոստիկանները կոտրեցին դուռը, առանց թոյլտւութեան ներս խուժեցին, տնեցիներին վռնդեցին ու ցնցոտիներ հագած, չածիլուած մարդկանց օգնութեամբ սկսեցին կահոյքը քաշքշել, դուրս հանել, տունը դատարկել: Ճիչ, գոռգոռոց, լաց, Գառնիկին յայտնի չէ ուր տարան` մեծ մայրիկն այլեւս նրան չտեսաւ: Երկու տատիկներն էլ անհետացան: Սպասուհիները թռչունների պէս ցրուեցին:
Մեծ մայրիկը երկու երեխաների հետ իր տան առաջ, փողոցում մնաց:
Վեց ամսական Աիդային գրկել, չորս տարեկան Ժիրայրի ձեռքն էր բռնել:
Նա քսաներկու տարեկան էր:

ՄԵԾ ՄԱՅՐԻԿՆ ԱՅԼԵՒՍ ԵՐԲԵՔ ՉԻ ՏԵՍՆՈՒՄ ԱԻԴԱՅԻՆ

Մեծ մայրիկը յայտնւում է Տրապիզոնի հիւանդանոցում: Նրա հետ են լինում վեց ամսական Աիդան ու չորս տարեկան Ժիրայրը՝ մօբարը: Մեծ մայրիկը չգիտէր, թէ որտե՞ղ էր ամուսինը՝ Գառնիկը, որտե՞ղ էին իւրայինները: Ոչ ոք չգիտէր: Բոլոր հայերին «տեղահանելու» համար քշել էին իրենց տներից:
—Ձեզ ուրիշ գիւղ են տեղափոխելու, տեղաւորելու…
Մի քանի օր անց երեխաներին «դպրոց» տանելու համար զինուորներ են յայտնւում:
—Ո՜նց թէ՝ դպրոց: Իմը դեռ փոքր է:
—Դա հրաման է՝ չորս տարեկան ու աւելի մեծ երեխաներին հաւաքում ենք, որ տանենք դպրոց:
—Անհնար է, տղայիս մենակ չեմ թողնի: Ես էլ եմ գալիս:
Զինուորն ուզում է, որ մեծ մայրիկը հիւանդանոցում մնայ, բայց նա «ո՛չ» է ասում: Իսկ նրա «ոչ»-ը «ոչ» է: Մեծ մայրիկը վեց ամսական Աիդային վստահում է նոյն հիւանդասենեակի մի ուրիշ մօր, Ժիրայրի ու զինուորի հետ դուրս է գալիս, որ գնայ դպրոց:
Ի հարկէ՝ ոչ մի դպրոց էլ չի լինում: Դա հնարուել էր երեխաներին մայրիկներից բաժանելու համար:
… Զինուորը մեզ քարշ տուեց քաղաքով մէկ ու ի վերջոյ յայտնուեցինք մի հիւղակում, որտեղ կանանց, երեխաների էին արգելափակել:
—Ես պիտի գնամ աղջկաս բերեմ:
Մեծ մայրիկը վիճում է, ճչում, աղաչում, ի վերջոյ նրան թոյլ են տալիս հիւանդանոց վերադառնալ: Բայց դուռը փակ էր, ներս մտնել հնարաւոր չէր:
… Խելագարի պէս էի, ուզում էի Աիդայիս գտնել, հետս վերցնել:
—Նա իմ դուստրն է, ես նրա մայրն եմ:
Գոռում էի, որ ներս թողնեն՝ անօգուտ:
… Ինձ Ժիրայրի հետ քշեցին, ու մենք բոլորի նման մի ուրիշ շինութիւնում յայտնուեցինք: Կանայք, երեխաներ, ծերունիներ… Ի՞նչ էին անելու մեզ: Ինչպէս կարողացանք, քնեցինք հողէ յատակին:
Յաջորդ օրն արդէն Տրապիզոնի փողոցները լեցուն էին դիակներով, իսկ ողջերին քշեցին դէպի լեռները, դէպի հարաւ:
… Այլեւս երբէք չտեսայ Աիդային: Աւելի ուշ, մի կին, որ եղել էր նոյն հիւանդանոցում, ինձ պատմեց, որ բոլոր նորածիններին վերացրել են ծծակներով թունաւորուած կաթ տալով: Ես, ի հարկէ, ոչ մի դէպքում, պէտք չէր թողնէի Աիդային, բայց հիւանդանոցին վստահեցի:
Մեծ մայրիկը փակում է աչքերը, գլուխը քորում:
—Ճանապարհը մեզ տանում էր անյայտ ուղղութեամբ: Մեր կարաւանում յիսուն աքսորական էր: Դա շատ տխուր պատմութիւն է, ուզում եմ լաց լինել: Էլ չեմ կարողանում պատմել:
Ես վեր եմ կենում, մօտենում եմ լուացարանակոնքին, որ խաղամ ջրի հետ:

ՄԵԾ ՄԱՅՐԻԿԸ ՏԱԼԻՍ Է ՏՂԱՅԻՆ

Մեծ մայրիկին միայն որդին՝ Ժիրայրն է մնում, ում ես մօբար եմ կոչում: Նա իմ մայրիկի աւագ եղբայրն է: Մեծ մայրիկը պաշտում է նրան, ի հարկէ, իմ մամային էլ է սիրում, բայց դրանք տարբեր սէրեր են: Մեծ մայրիկն ասում է, որ մամաս կարող է իր կեանքը դասաւորել, մօբարը՝ ոչ: Նա ամուսնացած չէ, աշխատում է Փարիզում՝ ՓՄՆԱ-ում: ՓՄՆԱ նշանակում է Փարիզեան մամուլի նորովի ապրանքափոխադրում: Նա մամուլ է բաժանում մետրոյի առջեւի կրպակներին: Երբ մեզ այցելում է, բերում է «Մաչ», «Փուան դը վիւ-Իմաժ դիւ մոնդ», «Էլ»: Ես բոլորն էլ կարդում եմ: Ինչպէս նաեւ «Միկէյն» ու «Պիֆ շնիկը»:
Տուն գալու համար նա մի ամբողջ գիշեր ճամբորդում է քնատեղով գնացքում: Մի անգամ ինձ կարմիր գոյնի հեծանիւ բերեց, ու մենք Փլենի դաշտը հասանք, որպէսզի քշել սովորեմ: Կամաց-կամաց կարողացայ պահպանել հաւասարակշռութիւնս: Մօբարը տարօրինակ էր, վազում էր հետեւիցս, որպէսզի ընկնելիս ինձ պահի կամ, եթէ ընկնեմ, բարձրացնի: Նա այնքան էր շոգել, որ մէկը միւսի վրայից հանում էր ձորձկոնները: Երբ վերադառնում էինք, նա, «ուվայի կայանում» ինձ մի մեծ բաժակ խաղողի հիւթ խմեցրեց:
—Ուվա՝ իտալերեն խաղող է նշանակում:
Նա միշտ այդպիսի անհասկանալի բառեր է օգտագործում:
Մեծ մայրիկը շատ է մտածում նրա մասին: Այնքան, որ մօբարը նորածին է թւում:
—Տե՛ս, չմրսես, լաւ կերե՞լ ես, մտահոգ ես երեւում, տեսքդ յոգնած է, հանգստացի՛ր:
«Աչքիս լոյսը»՝ նրա մասին ասում է մեծ մայրիկը: Ես մի տիկնիկ ունեմ, որն աչքի լոյս՝ բիբեր չունի: Չեմ էլ յիշում, թէ ո՞վ է ինձ տուել: Տիկնիկս բաւական մեծ է, բայց շատ հագուստ չունի, միայն փոքր ինչ պատռուած, քանդուած եզրակարով շրջազգեստ ու գզգզուած մազեր, որ չեմ կարողանում սանրել՝ այդպէս էլ թողնում եմ: Չեմ էլ ուզում մազերը պոկել՝ առանց այն էլ աչք չունի: Երբ քնեցնում եմ, նա կոպերը փակում ու աւելի լաւիկն է թւում: Մօբարն ասում է, որ բանջարը ամեն հիւանդութիւն բուժում է, ես իմ տիկնիկի աչքերին բանջար եմ դնում ու, որպէսզի թարմ լինի, ամեն օր փոխում եմ: Իմ տիկնիկը փոքր ինչ տխրում է, որ կոյր է, ես նրան գրկում, օրորում, սփոփում եմ.
—Շուտով կը բուժուես…
Ես նրան երբէք, ոչ ոքի չեմ տայ:
Մեծ մայրիկը մօբարին՝ իր աչքի լոյսին, տուել է, երբ նա չորս տարեկան է եղել: Տուել է իր այնքան սիրած որդուն: Տուել է, որ կեանքը փրկի: Այո՛՝ մի թուրք գեղջկուհու: Հէնց այդ գիւղի մերձակայքում: Այն ժամանակ, երբ աքսորականները հանդաղբիւրից ջուր են խմել ու կերել են գիւղացիների թաքուն շպրտած հացի պատառները (նրանք աքսորականներին կերակրելու իրաւունք չեն ունեցել): Մեծ մայրիկը գիւղացի կնոջն ասել է.
—Տղայիս ուզո՞ւմ ես: Վերցրո՛ւ, տալիս եմ: Պինդ երեխա է, քեզ կ՚օգնի, միայն հետը լաւ վարուիր:
Դա ինձ սարսափեցնում է՝ մայր, որ երեխային տալիս է ուրիշի:

ՄԵԾ ՄԱՅՐԻԿԸ ՏԵՍՆՈՒՄ Է, ՈՐ ԾԱՌԵՐՆ ԱՆԳԱՄ ԼԱՑ ԵՆ ԼԻՆՈՒՄ

Ուրեմն, նա տալիս է տղային, որը ճչում, ճչում, չի ուզում մամայից բաժանուել: Ես էլ նոյնը կ՚անէի, եթէ ստիպուած լինէի բաժանուել մայրիկից ու մեծ մայրիկից, կը ճչայի ու լաց կը լինէի:
Ես մեծ մայրիկի հետ եմ ապրում ու այնուամենայնիւ լաց եմ լինում:
—Ինչո՞ւ ես այդպիսի բան արել, մեծ մայրիկ, ճիշտ չէ:
—Երկուսս էլ կը մեռնէինք, այլեւս չէի կարողանում նրան շալակել, շատ ծանր էր: Զինուոր-ոստիկանները մեզ քշում էին, բայց ո՞ւր: Դէպի անապա՞տ: Այո՛, ուղիղ դէպի մահ: Երբեմն քայլում էինք ինչ որ հեղեղատի մօտով, որը թափւում էր Եփրատը: Այդ ժամանակ միայն կարողանում էինք ջուր խմել ու մասամբ էլ լուացուել: Եփրատը հոսում, հեռւում միանում էր մի գետի, որը Տիգրիս էր կոչւում:
Տարօրինակ է մեծ մայրիկը, արտառոց բաներ է ասում՝ վագրը (Տիգրիսի ֆրանսերէն անուանումը՝ Tigre. — Ծ.Խ.) ինչպէ՞ս կարող է գետ լինել:
Նա ամեն ինչ խառնում է իրար: Մի օր ինձ մի ծառ ցոյց տուեց ու ասաց՝ սա լացկան ծառ է: Ի՜նչ ես ասում, մեծ մայրիկ, չափազանց երջանիկ ծառ է: Տատիկը չի կարողանում ճիշտ դատել, նոյնիսկ կարծում է, որ լաց եղող ծառեր են լինում:
Տեղահանութեան սկզբում կանայք տարբեր գոյների կերպասներից գեղեցիկ զգեստներ են ունենում, բայց ճանապարհին բոլորը կեղտոտւում, արեւից խունանում են, քրքրւում՝ վերածւում են ցնցոտիների: Խելագարների՝ աքսորական կանայք խելագարների են նմանւում, այն խելագարների պէս, որոնց երբեմն հանդիպում ենք փողոցում: Նրանք բոլորն էլ տնանկ են, մուրում են ու ինձ վախեցնում: Բայց մեծ մայրիկը նրանց միշտ մի քանի սու տալիս է, նա այդպիսին է, ինչ որոշում, անում է:
Կարաւանի բոլոր կանայք իրենց երեխաներն են ունենում, բայց աւելի շատ են լինում անծնող երեխաները: Մեն-միայնակ նորածիններ, փոքր, միջին, մեծ տարիքի, թերեւս հարիւրից աւելի մանուկներ, բոլորը հիւանդ, գլխներին կեղանք, ոջիլ, վէրքեր, աչքները ճպռոտ, նոյնիսկ կուրացած, ինչպէս իմ տիկնիկը, մարմիններին վխտացող միջատներ, ամբողջ օրը անդադար արեւի տակ քայլելուց հիւծուած, գիշերը միայն գետնին, մացառուտներում քնելու թոյլտւութիւն ստացած… Մայրերն իրենց զաւակներին տարել են որովայններին, ուսերին, կռնակներին, անձայն են օրօրոցային երգել՝ նախ, որովհետեւ արգելուած է եղել, եւ յետոյ ճանճերի պէս ցած են թափուել:
Ուտելու ոչինչ չի եղել: Մայրերը ստինքներին կառչած նորածիններին կերակրելու համար կաթ չեն ունեցել: Նրանք ընկել ու այլեւս վեր չեն կացել: Մահն է վրայ հասել: Հսկիչները հէնց գետնին էլ գանակոծել, վերջացրել են: Նրանք այլեւս չեն շարժուել, ամեն ինչ աւարտուել է:
Ես չեմ պատկերացնում, թէ ինչպէս էին բռնագաղթողները դիմանում: Խե՜ղճ երեխաներ՝ նրանք տեսել են իրենց մայրերի սպանուելը: Ես սարսափում եմ հէնց միայն մայրիկի սպանուելու մտքից: Երբեմն մղձաւանջներ եմ տեսնում՝ ուզում եմ վազել, որ փրկեմ նրան, բայց չեմ կարողանում առաջ շարժուել, կարծես տեղումս մեխուած լինեմ:
Չեմ պատկերացնում նաեւ, թէ ինչպէս են սնուել, երբ ուտելու ոչինչ չի եղել: Ես չեմ դիմանում, երբեմն մէկը միւսի ետեւից վեց նարինջ եմ ուտում: Մեծ մայրիկը ոչինչ չի ասում, չի նախատում, նա ինձ երբէք չի նախատում, երբեմն միայն դիտողութիւն է անում.
—Այդպէս չպիտի վարուէիր…
Ու ես նոյնը չեմ կրկնում, գլխի եմ ընկնում, թէ ինձ ինչպէս պիտի պահեմ:
Ամբողջ աքսորի ճանապարհին երեխաները լաց են լինում ու ի վերջոյ դադարում են, այլեւս ուժ չեն ունենում:
—Մէկ ամիս էր արդէն, որ մենք քայլում էինք: Երեխաներն այնքան էին հիւծուել, որ հաստատ մեռնելու էին: Քնում էինք գետնին: Բոլորս էլ կեղտոտ էինք, յունիս ամսին լեռներում ահաւոր տօթ էր: Շատ քիչ ծառեր կային, որ մեզ արեւից պաշտպանէին: Մենք դժոխքում էինք:
Այո՛, մեծ մայրիկ, քո Դրախտը Դժոխք է դարձել:
Երբեմն, զայրոյթի պահին, նա ձեռքերը վեր պարզելով, դիմում է առաստաղին.
—Եթէ նոյնիսկ շուն լինէինք, դու պիտի մեզ խղճայիր:
Ինձ թւում է թէ մեծ մայրիկն Աստծուն է դիմում ու լաց է լինում:
—Գիտե՞ս, ես յաճախ էի յիշում այն պահը, երբ մօբարիդ իջեցրի գրկիցս: Այդ պահի մասին անընդհատ մտորում, լսում էի նրա ճիչը, հեկեկոցը, գետին խփող ոտքերի դոփիւնը: Նրա՛ համար ես պիտի ապրէի, որ գտնէի: Նա՛ էր ինձ ապրեցնում, երբ ուզում էի վերջացնել, ինքնասպան լինել, մեռնել:
Այդ լսելով՝ ես դադարում եմ լաց լինել, որովհետեւ երկուսն էլ ողջ-առողջ են, որովհետեւ մայրն ի վերջոյ կարողացել է գտնել որդուն՝ իմ մօբարին: Ես հպարտ եմ իմ մեծ մայրիկով:
Նա մեղմօրէն շարժում է գլուխը՝ ասես մազերի մոխիրն է ուզում թափ տալ, մինչդեռ ցոյց է տալիս, որ մազերին երբեք մոխիր չի նստել:
Ես ժպտում եմ, որ նա ինձ տեսնի: Անսպասելիօրէն մեծ մայրիկը հայեացքը սեւեռում է վրաս, կարծես չի ճանաչում: Վերջապէս ճանաչում ու ինքն էլ է ժպտում:
—Տեսնո՞ւմ ես, ես այստեղ եմ՝ քո կողքին:
—Այո՛, տեսնում եմ, կողքիս ես: Ուզո՞ւմ ես քեզ համար կարկանդակ թխեմ:
—Շա՜տ եմ ուզում:
Մենք խոհանոց ենք մտնում: Ես պաշտում եմ մեծ մայրիկի թխած կարկանդակը: Նա տապակի մէջ ալիւր ու կարագ է լցնում, խարկում է, որ ոսկեգոյն դառնան: Յետոյ գոլ շաքարաջուր է աւելացնում, որպէսզի խմորը խտանայ: Դեռ լաւ չսառած՝ սկսում ենք ուտել, թէյով շատ համեղ է: Երբեմն նա վարդի կամ ծիրանի պտղանոյշ է աւելացնում, չնայած ինձ համար ամենալաւը մնում է տօնական կարկանդակը:
Օրերն այսպէս անցնում են իրար բաւական նման, առանց զգալի հոգսի, բայց խոր վշտով:

ԱՆՆԻ ՌՈՄԱՆ
«Հայաստանցի մեծ մայրիկս»
(Հատուածներ)
Թարգմ. Գրիգոր Ջանիկեանի
Երեւան