ՅԱԿՈԲ ՉՈԼԱՔԵԱՆ
Կը նկատեմ, որ դիմացի կիսաւեր տան տանիքին վրայ, կուրծքը ցուիքի քարին սեղմած, գլուխը վեր տնկած՝ քարադոդոշ մը կը հանգչի։ Երկարօրէն, յուլօրէն։ Մենք քարթոշ կ՚ըսենք. սա սովորական ու փայլուն մորթով մողէզներէն աւելի մեծ է, սեւին տուող ծալք-ծալք մորթով ժանգոտած սողուն մը։
Կը յիշեմ, վա՜հ, մեր մանկութեան օրերու նոյն քարադոդոշն է կարծես։
Պատմեր եմ անոր մասին. կէսօրուան տապին կը սողար Գազլի նանարին տան ցուիքէն, կու գար, կուրծքը կը յենէր բուխերիկի քարին, գլուխը կը տնկէր դէպի բակը, պոչն ալ կը ձգէր ցած՝ տանիքին վրայ։ Գազլի նանարը թիկն տուած կ՚ըլլար բակի թթենիին, կը նկատէր հիւրը ու
— Անճարա՛կ, — կ՚ըսէր, — դուն եւ ես մնացինք այս բակին մէջ։
Ու քարադոդոշը ատենը մէյ մը գլուխը կը շարժէր աջ, գլուխը կը տանէր ձախ, այդ կողմերէն հիւր մը ակնկալելու համար կարծես, ապա վար եւ վեր՝ «կայ-չկայ» ըսելու պէս բան մը։
Երբեմն ծերունի մըն ալ կը յայտնուէր հոն, Գազլիի նստած քարի կողքին, ու ատկէ ետք բակի պատմութիւնները կ՚երկարէին «է՜հ»ով ու «վա՛խ»ով։
Քարադոդոշը՝ իր կարգին գլխու վար ու վեր շարժումներով կը տեսնէր, կը լսէր, կը հաստատէր։
Մենք՝ մանուկներս, ա՛լ կարծես խաղ մնացած չէր ըլլար, կը վերցնէինք քարը գետնէն ու վարէն կը հարցնէինք քարադոդոշին.
— Հը, ըսէ՛, Աստուած կա՞յ, թէ չկայ։
Քարադոդոշը գլուխը կը շարժէր վար եւ վեր, չէինք հասկնար «այո՞» է ըսածը, թէ «ոչ»։
Նորէն կը հարցնէինք։
Նորէն գլուխը կը շարժէր վար ու վեր։
Կը բարկանայինք ու, տո՛ւր որ կու տաս, քարերը կը շպրտէինք դէպի իրեն։
— Անճարա՛կ, ոչ «այո»դ այո է, ոչ «ոչ»դ՝ ոչ։
Հիմա, նոյն քարադոդոշը եկեր նստեր է Գազլիի տան տանիքին ցուիքին ու կը հսկէ բակերուն։ Ինչ բակ, ինչ բան… Փշոտ ու չոր խոտերը անանցանելի դարձուցած են մուտքերը, Գազլիի թթենին ալ չորցած մնացած է անկենդան ու աղէտեալ արձանի մը պէս…
—Հը,— կ՚ըսեմ,— անճարա՛կ, դո՞ւն մնացիր ինծի բարի եկար ըսող, երբ ո՛չ Գազլին կայ, եւ ոչ ալ թթենին այցելող անոնք, որ ապրող ծանօթներէս անհամեմատ աւելի շատ են արդէն։ Բոլորը գացին, գիւղին արահետները թփուտներուն մէջ կորսուեցան։
Քարադոդոշը գլուխը կը տանի աջ, գլուխը կը տանի ձախ, ո՛չ մարդ կայ, ո՛չ մարդասան, ապա գլուխը կ՚առնէ վար, գլուխը կը տնկէ վեր՝ «կար-չկար» ըսելու պէս բան մը։
Կը բարկանամ, ես ալ չեմ գիտեր, թէ ինչո՛ւ. ամէն ինչ չեղածի պէս անցած-գացած ըլլալո՞ւն համար, չորցած թթենիի՞ն, անհետ փակուող գիւղամիջեան ճամբաներո՞ւն…
Թէ՞ սա քարադոդոշին համար, որ հիմա եկեր գլուխը այդ բարձունքէն տնկեր է վրաս։
Մանկութեան օրերու հարցումը անտեղի կը գտնեմ՝ «Աստուած կա՞յ, թէ չկայ». անոր պատասխանը ես արդէն գտեր եմ ինծի համար։ Ուրիշ բան մը հարցնելս կը ծագի միտքիս մէջ։
— Գիւղէն վերջինն ալ որ երթայ՝ տակաւին հո՞ն պիտի սպասես,— կը հարցնեմ։
Քարադոդոշը գլուխը վար, գլուխը վեր կը շարժէ, նոյն «այո»ն ու նոյն «ոչ»ը։
Հեգնական բան մը կը զգամ այս անգամ։ «Մէկը չմնաց, քարադոդո՞շը մնաց մարդկային ճակատագիրը հեգնելու» կը մտածեմ, կը զայրանամ, կը ցածնամ գետնէն քար մը վերցնելու եւ գլուխը ջարդելու համար՝ անկախ անկէ, թէ ինչ կ՚ըսեն կենդանապաշտպանները, բայց բազուկիս ու մէջքիս մէջ տնկուող ցաւէն այդ դիրքին վրայ կը մնամ։
Քարադոդոշը նորէն ալ գլուխը վար-վեր կը շարժէ «տեսա՞ր, թէ վերջը ինչ կ՚ըլլայ» ըսելու պէս բան մը։
Քեսապ